Helena Kołakowska-Przełomiec „Zapobieganie przestępczości. Studium kryminologiczne”
Najważniejszym celem kryminologii powinno być dążenie do eliminowania zjawiska przestępczości z życia społeczeństw. Eliminacja zjawiska przestępczości musi opierać się przede wszystkim na zapobieganiu jego powstawania. Literatura kryminologii jednak w małym stopniu interesuje się problemem zapobiegania przestępczości. Może to wynikać z niejednolitości poglądów, co do zakresu nauki kryminologii.
Wynika to głównie z tego, że poza granicą kryminologii wyodrębnia się politykę kryminalną jako odrębną dyscyplinę, z którą łączy się problem zapobiegania przestępczości. Polityka kryminalna jest uważana za jeden z działów kryminologii albo niesłusznie z niej wyłączana jako samodzielna dziedzina, lub zaliczana do tzw. Nauk penalnych, penitencjarnych. Warto wspomnieć również o tym, że nie ma zgodności w ujmowaniu samego pojęcia polityki kryminalnej i jej zakresu. Jedni autorzy zaliczają do zakresu jej zainteresowań tylko problem zwalczania istniejącej przestępczości. Inni z kolei uważają, że powinna zajmować się również wczesnym zapobieganiem przestępczości.
Warto zastanowić się nad zakresem pojęć „zapobieganie przestępczości” oraz „polityka kryminalna”. „Zapobieganie przestępczości” jest pojęciem szerszym niż pojęcie „polityka kryminalna”. Pojęcie „zapobieganie przestępczości” obejmuje to wszystko, co chcemy uważać za wiążące się z możliwością ukształtowania się przestępczości, z przestępczością przypuszczalną, przewidywaną, której jeszcze nie ma, a do powstania, której chcemy nie dopuścić, oraz to wszystko, co chcemy uważać za wiążące się z przestępczością już istniejącą, której kontynuację, rozwój, istnienie chcemy przerwać. W pojęciu „zapobiegania przestępczości” mieści się więc polityka kryminalna.
Pojęcia i teorie zapobiegania przestępczości
„Profilaktyka” oznacza zapobieganie przestępczości przed jej powstaniem.
„Prewencja” to natomiast zapobieganie dalszej przestępczości.
Teorie zapobiegania przestępczości powinno budować się uwzględniając źródła i czynniki jej powstawania oraz badania skuteczności i efektywności środków podejmowanych przeciw przestępczości.
Definicje zapobiegania przestępczości
Cesare Beccaria w swej rozprawie „O przestępstwach i karach” nie tylko wskazuje na cele kary, która ma przeszkadzać winnemu w wyrządzaniu nowych szkód oraz powstrzymywać innych od wyrządzania szkód, ale już wyraźnie pisał, że lepiej jest zapobiegać przestępstwom, niż za nie karać.
Peter Lejins stwierdził, że zapobieganie przestępczości odnosi się do różnych typów akcji społecznych. Można wyróżnić trzy zasadnicze typy prewencji:
prewencja karząca
prewencja korekcyjna
prewencja mechaniczna.
Zwolennicy teorii etykietowania twierdzą, że pewne działania są określane jako przestępcze, ponieważ zostały prawnie zakazane, w rzeczywistości natomiast ich szkodliwość nie jest ewidentna.
A.Nprmandeau i R.Hasenpusch piszą, że prewencja jest to forma społecznej interwencji, mająca na celu uniemożliwienie wystąpienia zdarzenia uważanego za niepożądane, czyniąc je
- niemożliwym, bardziej trudnym, mniej atrakcyjnym
-albo w inny sposób mniej prawdopodobnym, poprzez zmiany w
fizycznych, prawnych lub społecznoekonomicznych warunkach otoczenia,
poprzez zmiany w
psychologicznych i biologicznych charakterystykach jednostki lub grupy, albo przez zmiany w prawnej i oficjalnej ocenie zdarzenia lub zachowania. Według nich prewencja ma na celu poprzez społeczną interwencję niedopuszczenie do powstania konfliktu między sprawcą pewnego zachowania się a instytucjami społecznej kontroli.
A.Krukowski widzi zapobieganie przestępczości w ramach polityki kryminalnej. Zapobieganie przestępczości jest podstawową funkcją polityki kryminalnej, w szerszym ujęciu wykracza jednak poza jej zadanie i - pośrednio przynajmniej - realizowane jest także w ramach przedsięwzięć mieszczących się w kręgu polityki społecznej, ekonomicznej i innych działań polityki państwa.
J.Bafia podkreśla, że zapobieganie przestępczości mieści się w płaszczyznach:
płaszczyzna kształtowania bytu społecznego ludzi
płaszczyzna psychologiczna i kulturowa kształtowania osobowości człowieka i jego społecznych postaw oraz kontrola zachowania się ludzi zgodnego z ideałami społecznymi
płaszczyzna ochrony przed przestępstwami.
M.Stępniak podaje, że w ogólnym rozumieniu zapobiegać znaczy tyle, co nie dopuszczać do powstawania negatywnych - ze społecznego punktu widzenia - zdarzeń oraz chronić określone wartości, które uznajemy za cenne.
Biorąc to wszystko pod uwagę, możne uznać, że zapobieganie przestępczości jest to wszystko i wszelkie działania mogące prowadzić pośrednio lub bezpośrednio do powstrzymywania powstawania przestępczości, popełniania przestępstw i rozwijania się zjawiska przestępczości w świecie.
Klasyfikacja zapobiegania przestępczości
Dwustopniowy podział zapobiegania przestępczości na:
„prewencja ogólna” - działania ogólne społeczno-ekonomiczne dotyczące całego społeczeństwa
„prewencja specjalna” - działania specjalne odnoszące się do osób będących potencjalnymi przestępcami lub już przestępcami.
Trzystopniowy podział zapobiegania przestępczości na:
prewencja pierwszego stopnia - jest to, to wszystko, co może mieć wpływ na całe społeczeństwo
prewencja drugiego stopnia - dotyczy potencjalnych przestępców, osób wykazujących symptomy nieprzystosowania społecznego
prewencja trzeciego stopnia - dotyczy osób popełniających przestępstwa, ma na celu zapobieganie recydywie.
Różni autorzy tworzą swoje własne klasyfikacje, które jednak w mniejszym lub większym stopniu nawiązują, do któregoś z dwóch wymienionych już sposobów zapobiegania przestępczości. Jedna z takich teorii wyróżnia:
zapobieganie powtarzaniu się przestępstw
zapobieganie rozwijaniu się motywacji przestępczej
ułatwianie powstawania motywacji zgodnych z prawem
zapobieganie rozwojowi okazji do popełniania przestępstw.
H.Michard z kolei wyróżnia:
prewencję „leczniczą” oraz prewencję reedukacyjną.
Autorka proponuje różne klasyfikowanie sposobów zapobiegania przestępczości w zależności od wziętych pod uwagę kryteriów:
Zasięg zapobiegania, (od bardzo szerokiego obszaru do najbardziej lokalnego)
- transnarodowy
- międzynarodowy
- ogólnopaństwowy (krajowy)
- regionalny
- miejski (tylko miasta)
- wiejski (tylko wsie)
- poszczególne miejscowości
- poszczególne dzielnice miejscowości
- ulic
- terenów poszczególnych
- obiektów
Rodzaj przestępczości, której chcemy zapobiegać:
- przestępczość konwencjonalna (wg różnych rodzajów)
- przestępczość niekonwencjonalna (wg różnych rodzajów)
- przestępczość inna
- przestępczość w nowych formach (przewidywana)
Podmioty, których przestępczości chcemy zapobiegać:
- społeczeństwo ogółem
- poszczególne części społeczeństwa: dorośli, mężczyźni, kobiety, młodociani, nieletni, chłopcy, dziewczęta
- poszczególne zbiorowości ludzi
- poszczególne grupy społeczne
- zbiorowości, grupy lokalne
- osoby indywidualne
Rodzaj oddziaływania:
- dalekiego zasięgu, ogólnospołeczne (oparte na szeroko pojętej polityce społecznej), nie związanej bezpośrednio z problematyką przestępczości
- bliski zasięg, pośrednio ukierunkowane na zagadnienia przestępczości
- najbliższego zasięgu, bezpośrednio ukierunkowane na zapobieganie przestępczości
Metody zapobiegania przestępczości( sprzęgnięte z konkretnym podmiotem naszych działań)
- dotyczące osoby człowieka
- dotyczące zewnętrznego otoczenia i warunków życia człowieka
- dotyczące mechanicznego zapobiegania przestępczości
Czas trwania zapobiegania:
- stale trwające
- długofalowe (długie okresy)
- krótkofalowe, występujące w określonych powtarzających się okresach, występujące w nieokreślonych okresach
- sporadyczne, krótkotrwałe
Instytucje mogące uczestniczyć w zapobieganiu przestępczości:
- międzynarodowe
- państwowe (krajowe): wymiar sprawiedliwości i ścigania, pozostałe instytucje państwowe
- samorządowe lokalne, terenowe
- społeczne: organizacje, stowarzyszenia, związki
- instytucje prywatne
- nieformalne grupy społeczne
- osoby indywidualne.
Strategie zapobiegania przestępczości
Początkowo ludzie starali się odizolować sprawców przestępstw lub przez inne nieodpowiednie działania zagrażający sposób od ogółu społeczeństwa. Chodziło głównie o odpłatę i zadanie cierpienia takim osobom. Potem pojawiły się idee tworzenia domów poprawy, gdzie przez pracę, a potem też przez naukę wpływano na zły charakter przestępców.
1.Treatment” - należy stosować środki zabezpieczające i lecznicze wobec osób chorych psychicznie i psychopatów, jeśli na konieczność tego wskazuje ich zachowanie. Podobne środki należy stosować również wobec wielokrotnych recydywistów. W niektórych ustawodastwach przewidywano stosowanie takich środków również wobec osób jeszcze niebędących przestępcami, np. żebraków, włóczęgów, alkoholików. W ramach środków leczniczych w stosunku do takich osób przewidywano również sterylizację i kastrację.
2Obrona społeczna, organizowanie się społeczności lokalnych. Włoski ruch na czele, którego stanął Gramatica.
3Diversion” - wyprowadzanie pewnych kategorii osób poza zasięg oddziaływania wymiaru sprawiedliwości i oddanie ich pod opiekę organizacji społecznych czy szkół w przypadku młodzieży.
4Planifikacja - wielka wizja strategii zapobiegania przestępczości. Chodzi tu o planowanie szerokie, obejmujące cały zakres życia społecznego, rozwój społeczny.
Przestępczość nieletnich
Powinno się jej zapobiegać przede wszystkim ze względu na:
dalsze losy tej części młodzieży, jej przyszłość, przygotowanie do życia i pracy, pełnienie przyszłych obowiązków i zadań w społeczeństwie
niebezpieczeństwo, jakie grozi tej części młodzieży, a więc społeczeństwu, że wczesne dziecięco-młodzieżowe nieprzystosowanie społeczne, manifestujące się między innymi popełnianiem przestępstw, może prowadzić do dalszego wykolejenia społecznego, do rozwinięcia się innych jego symptomów w okresie, gdy nieletni dorosną i przejdą do środowiska ludzi dorosłych
niebezpieczeństwo „zasilania źródeł przestępczości dorosłych” poprzez dalsze wykolejanie się społeczne nieletnich przestępców, popełnianie przez nich dalszych przestępstw, co może prowadzić do tego, że z czasem staną się dorosłymi przestępcami.
Zjawisko przestępczości nieletnich, a w konsekwencji próby działań mających na celu zapobieganie jego powstawaniu i rozprzestrzenianiu się związane jest z trzema zasadniczymi grupami zagadnień:
Zagadnieniami makrospołecznymi obejmującymi zespół różnych kwestii związanych z przemianami ekonomicznymi i społecznymi następującymi w świecie, kraju, z rozwojem gospodarczym, technicznym, industrializacją, urbanizacją, z przemieszczaniem się ludności, ze zmianami pojęć o wartościach moralnych i kulturowych.
Zagadnieniami psychofizycznymi związanymi z osobą nieletniego i młodocianego, jego rozwojem fizycznym, psychicznym, intelektualnym, rozwojem społecznym, cechami osobowości.
Zagadnieniami społecznymi obejmującymi zespół kwestii związanych z życiem dziecka w rodzinie, środowisku szkolnym, środowisku rówieśniczym, z życiem młodocianego w miejscu pracy, w grupach koleżeńskich i innych.
Realizacja lub tylko próba realizacji zapobiegania przestępczości nieletnich zawiera się w kilku zasadniczych płaszczyznach.
Ogólnej polityki społecznej, zwłaszcza dotyczącej opieki i wychowania dziecka, pomocy rodzinie, zdrowia, szkolnictwa, zapewnienia miejsc pracy dla młodzieży.
Działalności rodziny.
Działalności szkoły.
Ustawodawstwie chroniącym rodzinę i dziecko, młodzież, ale również pozwalając na ingerencję we władzę rodzicielską, oraz ustawodastw dotyczących odpowiedzialności nieletnich za popełnianie przestępstw, występków, wykroczeń lub nieodpowiednie zachowanie się.
Działalność wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania, organów administracyjnych i ich agend.
Działalności państwowych szkół, placówek wychowawczych i leczniczych dla nieletnich i młodocianych przestępców i dla nieprzystosowanych społecznie.
Działalność prywatnych szkół, placówek wychowawczych i leczniczych dla nieletnich i młodocianych przestępców i dla nieprzystosowanych społecznie.
Działalność zakładów penitencjarnych.
Działalność organizacji, stowarzyszeń i klubów dla młodzieży.
Działalności społecznej towarzystw, stowarzyszeń prywatnych, finansowych, charytatywnych, religijnych oraz grup osób i osób pojedynczych interesujących się sprawami dzieci, młodzieży i rodziny.
Obecnie widoczna jest tendencja, aby coraz większe obszary związane z przestępczością były regulowane przez prawo międzynarodowe. Dąży się do tego, by w różnych krajach te same czyny były karane w ten sam sposób. Należy jednak zaznaczyć, że w różnych krajach istnieją różne warunki i nie można zupełnie ujednolicić sposobów postępowania z przestępcami, należy je dostosować do lokalnie istniejących warunków.
9