RUCHY GÓROTWÓRCZE (OROGENICZNE)

powstawanie łańcuchów górskich o budowie fałdowej jest związane z kolizjami płyt litosfery. Nacisk lub opór płyt powoduje sfałdowanie osadów dna oceanicznego.

Pierwotne ułożenie warstw skał osadowych jest prawie poziome. Pod wpływem bocznych nacisków na poziome warstwy skalne tworzą się fałdy; wyniesiona część fałdu nazywa się antykliną (siodłem), na­tomiast wgięta ku dołowi synkliną (łękiem). Fałdy mogą mieć bar­dzo różną wielkość i kształt. Sfałdowany obszar, który tworzy nieckę to synklinorium, a obszar wyniesiony po sfałdowaniu to antykli-norium. Fałdy wielkich rozmiarów, sfałdowane powtórnie i przesu­nięte często na znaczne odległości od miejsca utworzenia, noszą nazwę plaszczowiny.

Sfałdowana strefa zwiększa obciążenie litosfery, która ulega wgnieceniu w astenosferę. Góry, jako formy rzeźby, powstają do­piero później, czasem wiele milionów lat później, gdy pionowe ruchy izostatyczne doprowadzą do wypiętrzenia się sfałdowanego obszaru, a procesy erozji do jego selektywnego niszczenia, zgodnie z odpor­nością skał.

Góry fałdowe mogą powstać w wyniku kolizji dwu płyt lito­sfery typu kontynentalnego (rys. l-41a), np. alpejskie pasma gór­skie Europy Południowej, Afryki Północnej i Południowej Azji. Do budowy tych gór posłużyły skały osadowe tworzące się w Oceanie Tetydy, na obszarze wielkiej geosynkliny (morze o stale obniżają­cym się dnie). Nagromadzone przez cały mezozoik osady o bardzo dużej grubości warstw (miąższości) dały początek łańcuchom bardzo wy­sokich gór (Alpy, Himalaje). Pozostałością Tetydy jest dziś Morze Śródziemne.

Inna jest sytuacja, gdy następuje kolizja płyty kontynentalnej, sztyw­nej i o dużej grubości z płytą oceaniczną o znacznie mniejszej grubości (rys. 1-416). Wtedy płyta oceaniczna podsuwa się pod kontynentalną, osady jej są zdzierane, fałdowane, przemieszczane i w końcu „doklejo­ne" do już istniejącego kontynentu. W ten sposób łańcuch Kordylierów „dobudował" Amerykę.

W przeszłości geologicznej kilkakrotnie zachodziły potężne ruchy gó­rotwórcze. Towarzyszyła im intensywna działalność wulkaniczna i sejsmiczna. Epoki najsilniejszej górotwórczości to orogenezy: kaledońska (górny syhir), hercyńska (przełom karbonu i permu) i alpejska (trzeciorzęd).

TRZĘSIENIA ZIEMI

Ruchowi fragmentów litosfery przeciwdziałają: spoistość skał i siły tarcia. W skałach powstają ogromne naprężenia. Gwałtowne rozłado­wanie tych naprężeń wywołuje rozchodzenie się fali sejsmicznej, powo­dującej drgania skorupy ziemskiej, czyli trzęsienie ziemi. Miejsce, w któ­rym powstają fale sejsmiczne, nazywa się ogniskiem (hipocentrum).

Głębokość ogniska bywa różna i wynosi od kilku do kilkuset kilomet­rów. Punkt na powierzchni Ziemi najwcześniej uderzony przez fale sejsmiczne to epicentrum trzęsienia. W epicentrum trzęsienie jest naj­silniejsze; w miarę oddalania się od epicentrum siła wstrząsów maleje. Intensywność trzęsienia ziemi oznacza się w 12-stopniowej skali Mercallego, określającej przyśpieszenie fali. Stosuje się też skalę Richtera, określającą wielkość trzęsienia ziemi na podstawie amplitudy drgań. Każdy kolejny stopień skali Richtera oznacza siłę trzęsienia dziesięcio­krotnie większą od poprzedniej. Skutki trzęsienia ziemi zależą nie tylko od jego siły, lecz także od stopnia zagospodarowania obszaru dotknięte­go kataklizmem. Obszary o szczególnie częstych i silnych trzęsieniach ziemi nazywane są obszarami sejsmicznymi. Występowanie stref sejsmi­cznych pokrywa się z reguły z granicami płyt litosfery (por. atlas). Najczęstsze i najsilniejsze trzęsienia ziemi mają miejsce w rejonach grzbietów śródoceanicznych, rowów oceanicznych i towarzyszących im łańcuchów wysp i młodych pasm gór fałdowych.

Rys. 1-41. Schemat powstawaniu cór: [11]

1. basen sedymentacyjny typu geosynklinalnego (I), jego sfałdowanie i częś­
   ciowe wgniecenie w podłoże litosfery (II), późniejsza reakcja izostatyczna
   — pionowe dźwignięcie i utworzenie gór (III);

2. powstanie orogenu kolizyjnego (stadia I i II):

B.K r i II blok kontynentalny / i //, S.k. — skorupa kontynentalna, S.o. — skorupa oceaniczna, P.I. I i // płyta litosfery / i //;

c) powstanie orogenu kordylierowego:

S.k. skorupa kontynentalna, S.o. — skorupa oceaniczna, P.l.k płyta litosfery kontynentalna, P.l.o. — płyta litosfery oceaniczna

---