48a. Powtórzenie i jego typy (np. aliteracja, anafora, chiazm, echolalia, epifora, parechesis, refren, symploke, wyliczenie). Pokrewieństwo sztuk fabularnych pod względem kompozycji. Oprac. Ola Domińska
Aliteracja - odmiana instrumentacji głoskowej, powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu. Jako jedna z odmian instrumentacji głoskowej jest sposobem dodatkowego zorganizowania fonicznej warstwy wypowiedzi - tak wierszowanej, jak i prozaicznej. Pełnić może trzy funkcje: instrumentacyjną, semantyczną i wierszotwórczą.
Funkcja instrmentacyjna polega na uwydatnianiu samodzielnych brzmieniowych walorów mowy, podkreślaniu celowości jej głoskowej kompozycji i intensyfikowaniu określonych dźwięków języka. Nasilenie funkcji instrumentacyjnej zależy od nagromadzenia aliteracyjnych powtórzeń na pewnej przestrzeni tekstu oraz od ich zestrojenia z instrumentacją wewnątrzwyrazową i rymem.
Funkcja semantyczna polega na uwydatnianiu więzi znaczeniowych między upodobnionymi brzeminiowo i w ten sposób wyodrębnionymi słowami; jako zabieg semantyczny albo działa tak jak inne rodzaje paronomazji (zestawienia podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych).
Warunkiem wystąpienia funkcji wierszotwórczej jest stabilizacja aliteracyjnych powtórzeń i powiązanie ich z budową wersu. W takiej postaci, spajając dwa pojedyncze wersy lub zdania w jednostkę wyższego rzędu, stały się one podstawą tzw. wiersza aliteracyjnego występującego w najstarszej poezji germańskiej, angielskiej, irlandzkiej, skandynawskiej. Jako sporadyczny efekt brzmieniowy albo stosowana w całej poezji europejskiej, nie wyłączając antycznej poezji greckiej i rzymskiej, stosunkowo w dużym nasileniu wystąpiła w poezji łacińskiej wczesnego średniowiecza. W poezji polskiej odegrała szczególnie dużą rolę w poetyckich eksperymentach futurystów, dość często spotykana we współczesnym wierszu wolnym, uwydatnia jego poetycką organizację i wewnętrzną spoistość. Na przykład:
zwija się zaułek zawiły
zagubiony we własnych załomach
(J. Czechowicz, elegia uśpienia)
Anafora - powótrzenie tego samego słowa lub zwrotu na poczatku kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, zazwyczaj ukształtowanych paralelnie. Na przykład:
Usłyszałem cichy szelest godzin nieżywych. Usłyszałem cichy krok rozpaczy idącej ku mnie
(S. Żeromski, Popioły)
Łzo lecąca
Przez ciemność nocy
Przez lazurowe wybrzeże
Przez pomarańczowe gaje
Łzo spadająca
(T. Różewicz, Pierwsza miłość)
Chiazm - odmiana paralelizmu składniowego polegająca na odwróconej symetrii dwóch całostek składniowych, z których druga powtarza w odwrotnej kolejności porządek syntaktycznych składników pierwszej, zwłaszcza według schematu: podmiot - orzeczenie, orzeczenie - podmiot. Na przykład:
Grusza szeleści i szumi kłos
(J. Słowacki, Do autora ,,Skarg Jeremiego”)
Echolalia - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych jako naczelna zasada organizacji i rozwijania wypowiedzi, niezależna od semantycznych rygorów języka. Szczególnie licznie występują w ludowych przyśpiewkach i refrenach, bywają również celowych chwytem poetyckim. Na przykład:
Tajda drał ta da,
Tajda drał ta da,
Tadydy data da da
Ej bęc, bęc, łup, łup, łup,
Ej bęc, bęc, łup!
(Cz. Hernas, W kalinowym lesie)
Epifora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, zazwyczaj ukształtowanych paralelnie. Inne nazwy: conversio, epistrofa. Na przykład:
Ranny horyznot otworzył powieki oczekiwania.
Niezapominajki piją rosę oczekiwania.
Załopotały gniazda skrzydłatmi oczekiwania.
Przemknął cień drapieżny szponem oczekiwania.
Kamieńska, Oczekiwanie)
Parechesis - odmiana paronomazji, polegająca na zestawieniu słów różniących się jedną głoską lub porządkiem sylab. Zestawienie wyrazów, z których pierwsze kończy się taką samą sylabą, jaka rozpoczyna następny wyraz, uznawane tradycyjnie za naruszenie harmonii brzmieniowej, zwłaszcza w prozie. Na przykład:
odgadnij boska czy bosa
odpowiedz nie noga lecz naga
zanim w podziemiach metra
zniknie ustokrotniona
i wieczór przetnie metraż
a sen odrąbie ramiona
Ważyk, Transatlantyk 1924)
Refren - w wierszowanych utworach lirycznych powtórzenie dosłowne lub z niewielkimi zmianami części wersu, całego wersu lub strofy w tych samych, stałych miejscach układu stroficznego: w zakończeniach kolejnych strof lub między strofami. Występuje zazwyczaj w utworach silnie rytmizowanych, zwłaszcza o charakterze pieśniowym. Jest stałym komponentem piesni ludowych, a jego genezę wiąże się z powtarzalnością fraz muzycznych. Powtarzany element może służyć wyłącznie czystej ekspresji, a może być też istotnym czynnikiem kompozycji utworu i zawierać istotny z punktu widzenia treści motyw przewodni. W przypadku występowania całej strofy refrenowej powtarza ona budowę rytmiczną strof sąsiadujących albo też realizuje inny układ i schemat wierszowy.
Symploke - zespolenie anafory i epifory, co prowadzi do dosłownego powtórzenia początków i zakończeń wersów lub zdań, w których podlega zmianie tylko odcinek środkowy. Na przykład:
jakież ja się uspokoję -
pełne strachu oczy moje,
pełne grozy myśli moje,
pełne trwogi serce moje,
pełne drżenia piersi moje -
jakżeż ja się uspokoję...
(S. Wyspiański, . . . Jakżeż ja się uspokoję)
W przytoczonym liryku na zasadzie symploke zbudowane są wszystkie wersy wewnętrzne, natomiast wersy pierwszy i ostatni tworzą pierścień.
Wyliczenie - polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego wskazanego w wypowiedzi zespołu. Wymieniane było wśród figur retorycznych. Występowało jako jeden ze składników mowy albo jako zapowiedź kolejnych punktów, które mówca zamierzał rozpatrzyć, albo jako rekapitulacja przedstawionych uprzednio argumentów i okoliczności. Spotyka się dość często w poezji ludowej.
Paralelizm - rodzaj powtórzenia: wprowadzenie w ciągu wypowiedzi elementów pod jakimś względem analogicznych, podobnie zbudowanych, realizujących wspólny schemat, równoległyvh pod względem formalnym lub znaczeniowym. Uznawany jest za najbardziej elementarny chwyt twórczości słownej - zarówno z racji swej pierwotności (odgrywa wielką rolę w ludowej literaturze i znany jest najbardziej archaicznym tradycjom poetyckim), jak i uniwersalności. Paralelizm może występować w obrębie każdego poziomu organizacji wypowiedzi. W warstwie brzmieniowej na powtarzalności analogicznych i uznanych za równoważne elementów opiera się rytm i instrumentacja. Przejawem p. intonacyjnego jest ekwiwalencja wersów stanowiąca główny czynnik struktury wierszowej szczególnie w wierszu wolnym; w prozie rytmicznej i wierszu regularnym p. intonacyjny wsparty bywa najczęściej p. syntaktycznym, który opiera się na identyczności lub podobieństwie budowy zdań czy zespołów zdaniowych. W planie treści utworu występować może p. tematyczny, polegający na wprowadzeniu odpowiadających sobie nawzajem motywów. Rozwinięciem p. tematycznego jest p. kompozycyjny, występujący wtedy, gdy w utworze równolegle narastają pewne rozbudowane całości kompozycyjno - treściowe.
Źródło:
M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J.Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000.