47b. Instrumentacja głoskowa i jej typy (np. aliteracja, anafora, chiazm, echolalia, epifora, parechesis, refren, symploke, wyliczenie). Pokrewieństwo sztuk fabularnych pod względem kompozycji.
Alicja Błąkała-Konrad
Pokrewieństwo sztuk fabularnych w zakresie kompozycji
Epika |
Dramat |
CZAS: jako kategoria kompozycyjna może być przedmiotem różnych zabiegów: może być dłuższy lub krótszy od tego, w którym dzieją się referowane w narracji zdarzenia (z reguły krótszy); może nastąpić inwersja czasowa; czas może się zatrzymać, np. gdy narracja przerywa wątek.
PRZESTRZEŃ: charakter zróżnicowany, np. w bajce narracyjnej przestrzeń projektowana przez samo istnienie bohaterów i jakieś dzianie się (Kruk siedzi na gałęzi. Lis stoi pod drzewem); czasem pokonywanie przestrzenia -> główny element utworu (Odyseja)=> wielość przestrzeni; przestrzeń opisywana
AKCJA - domniemana we wszystkich utworach fabularnych
W zależności od gatunku może być jednowątkowa (nowela), wielowątkowa (powieść); zakłócenia chronologii
PODMIOT LITERACKI: narrator
KOMPOZYCJA: otwarta, zamknięta |
CZAS: następstwo czasowe zdarzeń (chronologia); inwersja czasowa - raczej nierealizowana; iluzja równoczesności następujących po sobie scen - symultanizm (Dziady cz. III) - jako chwyt może pojawić się wyłącznie w dużych formach dramatycznych, prowadzących wątki niezależnie, żeby później pokazać ich splot
PRZESTRZEŃ: w dramatach antycznych - jedność miejsca (np. plac przed pałacem); ogólnie w dramacie - 1 akt = jedno miejsce, chyba, że scena podzielona; przestrzeń widzialna a nie kreowana w słowach
AKCJA: Dramat z założenia to utwór, gdzie musi się coś dziać, zachowania postaci nie są tu przedmiotem opisu czy analizy, a motywami zdarzeniowymi, odznaczającymi się celowością; akcja dramatyczna ma zazwyczaj charakter jednowątkowy; wyjątki są rzadkie (Nie-boska komedia). Skladaja się na ią motywy zdarzeniowe związane z jedną postacią główną (Antygona, Hamlet); brak epizodów, motywów luźnych
PODMIOT LIT.: podmiot dramatyczny
KOMPOZYCJA: otwarta, zamknięta |
Instrumentacja głoskowa i jej typy
Instrumentacja głoskowa - celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi dla nadania jej szczególnych walorów brzemieniowych i semantycznych. Uformowanie to polega na takim doborze i ugrupowaniu wyrazów w wypowiedzi, że pewne głoski powtarzają się w niej z większą niż przeciętna częstotliwością, w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku (aliteracja, cholalia, gloskolalia, rym), inne zaś występują rzadziej i w rozproszeniu, a w wyjątkowych wypadkach zostają całkowicie wyeliminowane (lipogram). Celowe układy głoskowych współbrzmień ujawniać mogą ukryte lub ustanawiać nowe semantyczne więzi między określonymi słowami (paranomazja, figura etymologiczna, kalambór, gra słów). Charakterystyczne brzmieniowe jakości wielowyrazowych fragmentów wypowiedzi zyskiwać mogą walory dźwiękonaśladowcze (onomatopeja) lub stylizacyjne (stylizacja brzmieniowa). Przypisywane im również bywają znaczenia o charakterze symbolicznym (tzw. symbolizm dźwiękowy) jako brzmieniowym ekwiwalentem innych jakości zmysłowych (synestezja) oraz odpowiednikom pewnym stanów emocjonalnych
ALITERACJA - powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących ze sową w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w tekście lub zdaniu.
ECHOLALIA - powtórzenie jednakowych lub podobnych zestawów głoskowych jako naczelna zasada organizacji i rozwijania wypowiedzi, niezależnie od semantycznych wyrażeń języka. Szczególnie licznie występują w ludowych przyśpiewkach i refrenach.
GLOSOLALIA - pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe tworzą niby-wyrazy, które przypominają pewne słowa rodzime lub obce, bądź też pozbawione są wszelkiej czytelnej motywacji słowotwórczej.
RYM - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersów lub zdania.
LIPOGRAM - tekst zbudowany z wyrazów tak dobranych by ie pojawiła się w nim ani razu określona głoska (zwłaszcza szczególnie częsta w danym języku)
PARONOMAZJA - zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniająca ich znaczeniową bliskość, obcość lub przeciwność
FIGURA ETYMOLOGICZNA - odmiana paronomazji, użycie w jednym wyrażeniu lub zdaniu słów spokrewnionych etymologicznie
KALAMBÓR - odmiana gry słów uwydatniająca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia przez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, które są używane w najbliższym kontakcie, bądź sugerowane przez jego ukształtowanie frazeologiczne, bądź też zaszyfrowane w tekście dopuszczającym możliwość dwojakiej segmentacji.
ONOMATOPEJA - imitowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych pozajęzykowych zjawisk akustycznych. Najprostszymi postaciami onomatopei są występujące w obrębie słownictwa danego języka wyrazy dźwiękonaśladowcze.
STYLIZACJA BRZMIENIOWA - imitowanie za pomocą celowo ukształtowania brzmieniowego wypowiedzi, jakości brzmieniowych charakterystycznych dla jakichś wypowiedzi.
ŹRÓDŁA:
Pokrewieństwo sztuk fabularnych w zakresie kompozycji - inforamacje pochodzą z notatek mojej przyjaciółki, która studiowała polonistykę na UW, wyciągnęłam co się dało z jej skryptu z poetyki.
Instrumentacja głoskowa - Słowik terminów literackich pod redakcją Janusza Słowińskiego, Wrocław, 1998