50a. Instrumentacja głoskowa, jej funkcje i odmiany (np. aliteracja, echolalia, glosolalia, paronomazja). Porządek fabuły a porządek narracji.
Kinga Langiewicz
Instrumentacja głoskowa, jej funkcje i odmiany
Instrumentacja głoskowa - to zamierzone uformowanie warstwy głoskowej wypowiedzi, mające na celu nadanie jej specjalnych walorów brzmieniowych i semantycznych. Polega na takim doborze i zestawieniu wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną ze względu na swój własny porządek. Konkretne głoski mogą występować w bliskim sąsiedztwie lub ściśle określonym układzie (aliteracja, echolalia, glosolalia, rym), w rozproszeniu lub bardzo rzadko (lipogram). W wyniku instrumentacji warstwa głoskowa wypowiedzi zyskuje pewną autonomię, przestaje służyć rozpoznawalności wyrazów i ich znaczenia (warstwa semantyczna), pokazując nowe lub ukryte znaczenia połączonych wyrazów (paronomazja, figura etymologiczna, kalambur, gra słów).
Funkcje instrumentacji głoskowej:
dźwiękonaśladowcza - jest to instrumentacja naśladująca brzmienia językowe; jej sens ujawnia się przy zestawieniu fonicznej jakości słów ze znanymi z życiowego doświadczenia zjawiskami akustycznymi. Mamy tu do czynienia z onomatopeją. W każdym języku występuje pewna grupa słów dźwiękonaśladowczych, których postać brzmieniowa jest silnie związana ze zjawiskami przez nie przedstawianymi, np. świst, zgrzyt, tupot, chlupot. Dźwiękonaśladownictwo nie ogranicza się, jednak tylko do stosowania słów onomatopeicznych, ale także na konstruowaniu dźwiękonaśladowczych sekwencji głoskowych i układów rytmicznych, które oddzielnie są całkowicie neutralne znaczeniowo,
np. Tkacze tkają łatki tkanin
Żadne z użytych słów nie posiada w izolacji poszczególnych walorów brzmieniowych, natomiast ich zestawienie skojarzone w świadomości odbiorcy z opisywaną sytuacją daje określony efekt onomatopeiczny.
stylizacyjna - polega na tworzeniu aluzji brzmieniowych do zjawisk językowych. Można to zaobserwować, np. przy naśladowaniu brzmień obcojęzycznych w języku rodzimym nie przez wprowadzenie obcych słów, ale przez naśladowanie cech fonicznie charakterystycznych dla danego języka
muzyczno-nastrojowa - nadawanie tekstowi charakteru emocjonalnego, wytwarzanie odpowiedniego nastroju za pomocą skojarzeń (skojarzenie treści z jej brzmieniem).
ODMIANY INSTRUMENTACJI GŁOSKOWEJ:
Aliteracja - to powtórzenie jednakowych głosek lub grupy głoskowej na początku lub końcu kolejnych wyrazów, lub wyrazów zajmujących analogiczne miejsce w tekście, np. na początku wersu, lub zdania. Aliteracja jest sposobem na zorganizowanie fonicznej warstwy wypowiedzi. Pełni trzy funkcje:instrumentacyjną, semantyczną i wierszotwórczą.
np. zwija się zaułek zawiły
zagubiony we własnych załomach
Echolalia - powtarzanie takich samych lub podobnych zespołów głoskowych, jako naczelna zasada tworzenia i organizowania wypowiedzi, niezależnie od ustalonych reguł językowych.
np. Tałdydydy, tałdada,
Tałdydydy, tałdada,
Tałdydyda.
Glosolalia - pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe tworzące niby-wyrazy, przypominające wyrazy rodzime lub obce, bądź też pozbawione motywacji słowotwórczej. Ich zestawieniem kierują względy: eufoniczne, dźwiękonaśladowcze, ekspresywne, magiczne.
np. cha cha, chi chi, hejże hola!
Rym - to powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących określoną pozycję w wersie lub zdaniu. Pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną. (rym jest chyba omówiony w oddzielnym zestawie, więc nie będę opisywać dokładnie jego rodzajów)
Lipogram - to tekst zbudowany z takich wyrazów, by nie pojawiła się w nich ani razu określona głoska, np. w opisie burzy, gdzie charakterystyczne powinno być użycie głosek zwarto-wybuchowych, jak „b” jest ich brak.
Paronomazja -polega na zestawieniu podobnie brzmiących słów, które mogą być spokrewnione etymologicznie, lub całkowicie niezależne, mające na celu uwydatnić ich znaczeniową bliskość, obcość bądź przeciwieństwo.
Figura etymologiczna - to odmiana paronomazji, polegająca na użyciu w jednym wyrażeniu lub zdaniu wyrazów spokrewnionych etymologicznie.
np. chwytam w zachwyt
Poliptoton - to odmiana paronomazji, polegająca na powtórzeniu tego samego słowa w różnych przypadkach, lub też na nagromadzeniu szeregu spokrewnionych etymologicznie form leksykalnych.
np. Lecz jeśli to myśl, o czymże wżdy myślę?
Okrutna myśli, czemu myślić muszę?
Kalambur - to gra słów uwydatniająca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia przez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, które są użyte z najbliższym kontekście, bądź sugerowane przez jego ukształtowanie frazeologiczne.
np. w karnawale / w kar nawale
Gra słów - wykorzystanie podobieństwa brzmieniowego słów, w celu uwydatnienia ich znaczeniowej wartości lub wielowartościowości, obcości, pokrewieństwa, analogii czy kontrastu.
Paragram - to rodzaj gry słów, który polega na przekształceniu znaczenia wyrazu przez niewielką zmianę jego zapisu, odczuwaną jako celowe przekręcenie.
np. megalomania - medalomania
Stylizacja brzmieniowa - to imitowanie za pomocą celowego ukształtowania brzmieniowego wypowiedzi, jakości brzmieniowych charakterystycznych dla innych wypowiedzi. Najczęstszym przedmiotem stylizacji brzmieniowej są: osobliwości obcej mowy, deformacje rodzimego języka.
Palindrom - szczególnie uformowany układ literowy, który można odczytać zarówno od lewej do prawej, ale także od prawej do lewej, przy czym znaczenie nie ulega zmianie.
np. kobyła ma mały bok
Porządek fabuły a porządek narracji:
FABUŁA
to układ zdarzeń w świecie przedstawionym, składający się na biografie i koleje życiowe postaci. Występuje w utworach epickich, dramatycznych i filmowych.
Każde ze zdarzeń pozostaje w określonym związku z innymi zdarzeniami, ale i z nadrzędną całością.
Zależności między elementami fabuły:
związki następstwa w czasie
związki przyczynowo - skutkowe
związki celowościowe
Różne typy fabuły zakładają rozmaite hierarchie tych związków.
Fabuła epizodyczna - jest najmniej skomplikowanym rodzajem fabuły. Tu zdarzenia są w dużej mierze usamodzielnione i nie tworzą spoistych treści, mających kluczowe znaczenie dla utworu. Bardziej złożone przypadki f. epizodycznej tworzą wątki, których liczba i powiązanie zależą od liczby występujących postaci i ich stosunków.
Fabuła jednowątkowa - spójna, występuje w nowelach i tragediach.
Fabuła wielowątkowa - w najbardziej urozmaiconych formach występuje w powieści.
Wątki w obrębie fabuły układają się zwykle hierarchicznie, od wątku głównego do pobocznych. Mogą one narastać także równorzędnie i równolegle. W powieściach i eposie obok zdarzeń uszeregowanych w wątki występują także epizody, które tworzą tło wydarzeń.
Fabuła jest silnie zindywidualizowana i nierozdzielnie powiązana ze sposobem narracji w danym utworze; jeśli zmienia się sposób opowiadania to automatycznie zmienia to, w większym lub mniejszym stopniu, fabułę. Nigdy nie jest, jednak tak, że fabuła jest całkowicie zależna od narracji. Zawsze można wyodrębnić poziom organizacji fabuły, który jest niezależny od sposobu wypowiadania się.
NARRACJA
monolog prezentujący ciąg wydarzeń w jakimś porządku czasowym, powiązanych z występującymi postaciami oraz środowiskiem.
dwa rodzaje:
- narracja autorska (trzecioosobowa) - narrator umieszczony poza
światem przedstawionym; jego relacja jest mniej lub bardziej
obiektywna;
- narracja pamiętnikarska (pierwszoosobowa) - narrator umieszczony w
środku wydarzeń świata przedstawionego, występuje jako „ja”
narracyjne; jest świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń, które opisuje.
Narracja może przybierać formę opisu lub opowiadania. Zależy to od tego czy na pierwszy plan przedstawienia wysuwają się zjawiska dynamiczne, rozwijające się w czasie, czy też zjawiska statyczne, rozwijające się przestrzeni.
Narracja występuje w epice, dramacie i liryce. W epice stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi, tu towarzyszą jej wypowiedzi postaci (podrzędne), mogące przybrać postać mowy niezależnej, zależnej lub pozornie zależnej. W liryce i dramacie narracja co prawda może występować, lecz jest wówczas elementem strukturalnie podporządkowanym.
Narracja i ukształtowania fabuły są od siebie zależne. Bieg narracji wyznacza kształtowanie się fabuły, świata przedstawionego, postaci, tła zdarzeń, a równocześnie formowanie się osoby narratora i sytuacji narracyjnej.