49a. Gra słów i jej odmiany (np. anagram, figura etymologiczna, homonimy, kalambur, paronim, paronomazja, poliptoton). Porządek fabuły a porządek narracji.

Adrianna Kucińska

• Gra słów i jej odmiany (np. anagram, figura etymologiczna, homonimy, kalambur, paronim, paronomazja, poliptoton). 

(na podstawie: Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński i in.; Barańczak S., Pegaz zdębiał; artykuły naukowe dostępne w sieci)

GRA SŁÓW: wykorzystanie brzmieniowego podobieństwa między słowami do uwydatnienia ich znaczeniowej wartości lub wielowartościowości, wzajemnej obcości lub spajających je więzów pokrewieństwa, analogii czy kontrastu.

ADIDEACJA: przekształcenie fonetyczne wyrazu, upodabniające go do brzmienia innego słowa o odmiennym znaczeniu i pochodzeniu. Słowo przekształcone przez ten zabieg otrzymuje wyraziste nacechowanie stylistyczne i zabarwienie emocjonalne, zwykle komiczne.

• terroretyk (teoretyk terroryzujący innych swoimi poglądami)

ALFABETON (PANGRAM): zdanie zawierające wszystkie litery alfabetu języka, w którym zdaniem zostało napisane. Używane przez programistów w celu sprawdzenia np. wyświetlania czcionki.

• „Filmuj rzeź żądań, pość, gnęb chłystków!”  (Stanisław Barańczak)

ANAGRAM: nazwa wywodząca się od słów greckich: ana- (nad) oraz grámma (litera), oznacza wyraz, wyrażenie lub całe zdanie powstałe przez przestawienie liter bądź sylab innego wyrazu lub zdania, wykorzystujące wszystkie litery (głoski bądź sylaby) materiału wyjściowego

• Julian Tuwim ↔ Lutni, ujaw mi!

• Tom Marvolo Riddle ↔ I am Lord Voldemort

ANANIM: pseudonim utworzony poprzez odwrócenie kolejności liter w nazwisku autora.

• Stefan Żeromski posługiwał się m.in. nazwiskiem Stefan Iksmoreż.

FIGURA ETYMOLOGICZNA: odmiana paronomazji, użycie w jednym wyrażeniu lub zdaniu słów spokrewnionych etymologicznie, posiadających ten sam rdzeń i pochodzenie.;

• „Powozów druga w ulicy ulica,/Zwroty, zawroty, powroty, wywroty...” (Cypriam Kamil Norwid)

• Fałszywa figura etymologiczna: zastosowanie figury etymologicznej wskazujące na podobieństwo wyrazów, które w rzeczywistości jest przypadkowe;

• „obłąkany przez błękit ogromny” (Julian Przyboś)

GEMINACJA:

• stała: podwojenie głoski w obrębie wyrazu, będące stałą właściwością jego budowy (np. panna) lub artykulacyjnym znamieniem ekspresji mówiącego (np. „doobry piesek, doobry”)

• niestała: powtórzenie wyrazu lub zwrotu bez zmiany jego formy i funkcji w obrębie zdania (np. „Nie masz, nie masz Maryli!”)

HOMOFONY: wyrazy jednakowo brzmiące, różniące się jednak pisownią, znaczeniem
i etymologią.

HOMOIARKTON - upodobnienie brzmieniowe początków sąsiadujących ze sobą słów, członów zdaniowych, zdań, wersów.

HOMOGRAM: wyrazy o jednakowej pisowni, różniące się brzmieniem i znaczeniem.

HOMONIMY: wyrazy o jednakowej pisowni i brzmieniu, ale nie spokrewnione etymologicznie i różniące się znaczeniem.

KALAMBUR: odmiany gry słów uwydatniająca dwuznaczność jakiegoś słowa
lub wyrażenia przez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, które są bądź użyte w najbliższym kontekście, bądź sugerowane przez jego ukształtowanie, bądź zaszyfrowane w tekście dopuszczającym możliwość dwojakiej segmentacji.

LIPOGRAM: forma instrumentacji głoskowej polegająca na takiej budowie tekstu, aby składał się on z wyrazów, w których nie występuje określona głoska, szczególnie częsta w danym języku.

OKSYMORON: zestawienie dwóch sprzecznych ze sobą elementów w jedną całość;

• sucha woda

PARONIM: wyraz mylony z innym wyrazem ze względu na podobieństwo morfologiczne, zwykle brzmieniowe, chociaż pozostający bez związku semantycznego z drugim leksemem z pary.

• bynajmniej a przynajmniej

• adoptować a adaptować

PALINDROM: często zwane też zdaniami lustrzanymi, są to słowa, zdania, sentencje, wiersze lub inne utwory , które czytane wprost i wspak są takie same (mają symetryczny układ liter). Nazwa „palindrom” pochodzi z greckiego `palin' - wracać - i `dromos' - droga.

• „Zakopane i cel wieczoru urocze i w lecie na pokaz.” (Julian Tuwim)

• „Kobyła ma manny żywo je, żywiej zje i wyżej - o, wyżynna! - ma mały bok.” (Stanisław Barańczak)

PARANTEZA: nawiasowe wtrącenie do zdania jakiegoś nie związanego z nim składniowo wyrazu, zwrotu lub innego zdania.

PARONOMAZJA: zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniające ich znaczeniową bliskość, obcość
lub przeciwieństwo.

PARAGRAM: Paragram - gra słów wykorzystująca podobieństwo brzmieniowe wyrazów, polegająca na zmianie znaczenia wyrazu za pomocą zmiany sposobu zapisu; zwykle o zabarwieniu humorystycznym.

• Nie rzucim ziemi, skąd nasz root (u administratorów sieci).

POLIPTOTON: odmiana paronomazji polegająca na powtórzeniu (często wielokrotnym) tego samego słowa w różnych przypadkach, lub też na gromadzeniu szeregu spokrewnionych etymologicznie form leksykalnych.

• Człowiek człowiekowi wilkiem a zombie zombie zombie

SPUNERYZM: (od nazwiska Williama Archibalda Spoonera) zamiana miejscami głosek w wyrazie lub początkowych głosek w grupie wyrazów. Wynikiem takiego przejęzyczenia mogą być sensowne zwroty, często zabawne lub nieprzyzwoite. Umyślne produkowanie takich par to zabawa językowa znana jako gra półsłówek.

• domki w Słupsku ↔ słomki w dupsku

SYMPLOKA : figura, która polega na połączeniu anafory z epiforą.

• Porządek fabuły a porządek narracji.

1. Fabuła

(na podstawie: Wygotski L., Lekki oddech)

FORMA: układ materiału (historii, stosynków, charakterów itd.) według praw kompozycji artystycznej; aktywna zasada przekształcania i przezwyciężania materiału

FABUŁA:

• Szkłowski, Tomaszewski: materiał opowiadania, leżące u podstaw opowiadania zdarzenie życiowe;

• Piotrowski: artystyczne ukształtowanie tematu opowiadania;

• Wygotski: powołuje się na różne koncepcje, decyduje się w końcu na jego zdaniem dominujący trend w myśli formalistów rosyjskich: „A zatem mamy prawo porównywać fabułę do materiału konstrukcyjnego w sztuce. Fabuła jest dla opowiadania tym, czym słowa dla wiersza, obraz dla malarstwa i rysunek dla grafiki” - pisze; wzajemny stosunek części materiału do siebie nawzajem;

=/= „sjużet” (patrz: formaliści rosyjscy)

SJUŻET:

• Szkłowski, Tomaszewski: formalne opracowanie opowiadania;

• Piotrowski: zdarzenie, które stało się pretekstem do powiadania;

- linia krzywa (porządek krzywoliniowy) -> krzywa formy artystycznej (w odróżnieniu od prostoliniowego następstwa wydarzeń opisywanych chronologicznie) (Laurence Sterne)

• terminologie używane przez Szkłowskiego/Tomaszewskiego i Piotrowskiego są odwrotne

Stosunek wzajemny materiału i formy w opowiadaniu jest stosunkiem fabuły i sjużetu

(bez względu na przyjętą terminologię)

Każde opowiadanie ma swoją strukturę, odmienną od materiału, który leży u jego podstaw. Każdy chwyt poetycki kształtujący materiał jest celowy, czyli ukierunkowany.

• statyczny schemat konstrukcji opowiadania: anatomia opowiadania (co?);

• dynamiczny schemat konstrukcji opowiadania: fizjologia opowiadania (dlaczego tak a nie inaczej?)

WYDARZENIE RZECZYWISTE: treść, zdarzenia składające się na opowiadanie;

DYSPOZYCJA OPOWIADANIA: naturalny (chronologicznie) układ wydarzeń, który możemy oznaczyć graficznie linia prostą;

Nie zawsze wszystkie wydarzenia w opowiadaniu składają się na jedną linię. Jedna linii odpowiada jednemu wątkowi i wydarzeniom, które się na niego składają. Na przykład, jeśli mamy dwie bohaterki, wokół których przeżyć toczy się historia, symbolicznym przedstawieniem dyspozycji takiego opowiadania będą dwie linie proste nakładające się na siebie w punkcie, gdzie łączą się wątki obu kobiet. Wydarzenia zaznaczone na każdej z tych linii, Wygotski nazywa punktami narracji.

KOMPOZYCJA OPOWIADANIA: układ wydarzeń w tekście;

Wypadki w opowiadaniu rozwijają się nie po linii prostej, jakby to miało miejsce w przypadkach życiowych, ale skokami.

(„Skacze” pomiędzy punktami na linii chronologicznej to w przód, to w tył, łącząc ze sobą punkty narracji.)

1. Narracja

(na podstawie: Barthes R., Wstęp do analizy strukturalnej opowiadania)

• Istnieje uniwersalna struktura opowiadania, wspólna dla wszystkich konkretnych opowiadań;

• Podstawowym modelem dla opisu opowiadania jest językoznawstwo, przy czym o ile tradycyjne językoznawstwo zatrzymywało się na opisie zdania, o tyle narratologia powinna przekroczyć ten poziom opisu, poszukując gramatyki opowiadania.

• Opowiadanie, podobnie jak język, ma budowę hierarchiczną i można w nim wyróżnić kilka poziomów.

• Poziomy te były w różnych pracach narratologicznych różnie charakteryzowane, a także wyodrębniano różną ich liczbę. Roland Barthes opisuje trzy poziomy opowiadania:

• poziom funkcji,

• poziom działań,

• poziom narracji.

1. Poziom funkcji

Na poziomie funkcji Barthes lokalizuje jednostki „treści”, które można, jego zdaniem, podzielić na dwie kategorie:

• funkcje w sensie ścisłym: to najważniejsze zdarzenia, stanowiące szkielet opowiadania (dodatkowo Barthes dzieli je jeszcze na rdzenie, będące punktami zwrotnymi opowiadania i katalizy, wypełniające przestrzeń między rdzeniami) i

• oznaki: zdarzenia nie wywierające większego wpływu na tok akcji, ale istotne ze względu na informacje o cechach postaci i świata przedstawionego (te z kolei Barthes dzieli na oznaki właściwe, odnoszące się do charakteru postaci, i informacje, służące do lokalizacji zdarzeń w czasie i przestrzeni).

Następstwo jednostek zdarzeniowych (sekwencja zdarzeń) tworzy, zdaniem Barthesa, pierwszy poziom opowiadania. Barthes sądzi także (przekonanie to jest jednak kontrowersyjne), że następstwo zdarzeń w czasie jest złudzeniem, a relacje między zdarzeniami przedstawionymi są wyłącznie logiczne („porządek następstwa chronologicznego można sprowadzić do bezczasowej matrycy strukturalnej”).

1. Poziom działań

Drugi poziom opowiadania to poziom działań lub aktantów, to jest postaci, rozpatrywanych wyłącznie ze względu na ich funkcje i relacje z innymi aktantami.

2. Poziom narracji

Trzeci i najwyższy poziom opowiadania to narracja, czyli akt komunikacji, w którym opowieść jest „dana”. W literaturze nośnikiem opowiadania jest język, ale narracja może się także realizować w innym tworzywie, na przykład w filmie lub komiksie.

• Dwa pierwsze poziomy (funkcji i aktantów) istnieją, zdaniem strukturalnych narratologów, niezależnie od aktu opowiadania i są całkowicie przekładalne, co oznacza, że mogą się wyrażać w dowolnym materiale semiotycznym. Nieprzekładalny (lub nie w pełni przekładalny) na inne media jest tylko poziom narracji.

1. BONUS: Opracowanie tego punktu znalezione przeze mnie w internecie. Nie wiem, na podstawie jakich lektur i zgodnie z jaką metodologią, ale może się komuś przyda:

Fabuła

• układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci.

• Każde ze zdarzeń tworzących f. dzieła pozostaje w określonych związkach z innymi zdarzeniami oraz z nadrzędną całością, która je wszystkie ogarnia. Schemat relacji między elementami f. obejmuje zależności trojakiego rodzaju:

a) związki następstwa w czasie (czas fabuły),

b) związki przyczynowo-skutkowe,

c) związki teleologiczne (celowościowe),

Różne typy fabuł zakładają rozmaite hierarchie tych związków.

• Najmniej skomplikowanym rodzajem jest f. epizodyczna (epizod), w której poszczególne zdarzenia są w znacznej mierze usamodzielnione i nie tworzą spoistych szeregów wyższego rzędu. Bardziej złożone przypadki reprezentują fabuły, w których zdarzenia układają się w pewne wątki. Ich liczba i powiązanie zależą od liczby występujących postaci i łączących je stosunków.

• Spójną f. jednowątkową mają np. z reguły nowela czy tragedia; f. wielowątkowa w najbardziej urozmaiconych formach występuje w powieści.

• Wątki w obrębie f. układają się najczęściej hierarchicznie (w. główny i podporządkowane mu w. uboczne), ale mogą też narastać równolegle i równorzędnie. W rozwiniętych układach fabularnych, np. w powieści czy w eposie, obok zdarzeń uszeregowanych w wątki występują liczne epizody charakteryzujące tło (społeczne, obyczajowe, historyczne etc.), na którym rozgrywają się wypadki, a obok zdarzeń rozgrywających się w czasie bezpośrednio przedstawionym - zdarzenia reprezentujące przedfabularną przeszłość bohaterów (przedakcja) lub ich pofabularną przyszłość (poakcja).

• Fabuła utworu jest tworem zindywidualizowanym i nierozdzielnie zrośniętym z danym sposobem narracyjnej manifestacji (narracja): zmiana sposobu opowiedzenia zmienia ją samą w mniejszym lub większym stopniu. Zawsze jednak da się wyodrębnić taki poziom organizacji f., który pozostaje niezależny od rodzaju narracyjnego wysłowienia: może być zachowany w każdym sposobie jej opowiedzenia - we wszelkich parafrazach, przeróbkach czy streszczeniach utworu, a nawet w jego przekładach na niejęzykowe metody opowiadania (np. w wypadku adaptacji filmowej). Ten poziom organizacji fabuły bywa określany jako schemat fabularny utworu. Ustanawia on podstawowe uporządkowania zdarzeń (zwłaszcza czasowe i przyczynowe) oraz sieć relacji między postaciami w nich uczestniczącymi. Schemat taki włącza daną f. do pewnej klasy fabuł, które w innych utworach opierają się na podobnych mu schematach.

Narracja (< łac. narratio)

• wypowiedź monologowa (monolog) prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nich uczestniczącymi oraz ze środowiskiem, w którym się rozgrywają.

• W zależności od tego, czy na plan pierwszy przedstawienia wysuwają się zjawiska dynamiczne, rozwijające się w czasie, czy statyczne, rozmieszczone w przestrzeni, n. przybiera formę opowiadania bądź opisu; pomiędzy obydwoma biegunami rozciąga się rozległa dziedzina form narracyjnych o charakterze pośrednim czy mieszanym.

• Narracja stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi stosowany w utworze epickim (epika); towarzyszą jej tu zazwyczaj, jako druga płaszczyzna językowa, wypowiedzi postaci, które są jednakże wobec niej strukturalnie podrzędne (mowa niezależna, mowa pozornie zależna, mowa zależna).

• W liryce lub dramacie n. może pojawiać się, ale jako element strukturalnie podporządkowany.

• Bieg narracji wyznacza kształtowanie się świata przedstawionego: fabuły, postaci, tła zdarzeń, narracji równocześnie - na innym poziomie znaczeniowym - formowanie się sytuacji narracyjnej i osoby narratora.

Bibliografia:

• Wygotski Lew, Lekki oddech. w: tegoż, Psychologia sztuki, WL, Kraków 1980, s. 216-236;

• Barańczak Stanisław, Pegaz zdębiał, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008;

• Barthes Roland, Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań,  „Pamiętnik Literacki” 1968 z. 4;

• Głowiński Michał, Teresa Kostkiewiczowi, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Ossolineum, Wrocław 1976.

opracowała Adrianna Kucińska

---