Stylizacja językowa i jej odmiany
Stylizacja to ukształtowanie wypowiedzi na podobieństwo określonego i możliwego do identyfikacji wzorca stylistycznego , którym może być indywidualny styl utworu literackiego, pisarza, kierunku literackiego lub okresu literackiego, albo też zespół własności którejś z odmian języka. Stylizacja może obejmować wszystkie językowo- kompozycyjne elementy dzieła literackiego, przy czym identyfikacja wzorca jest niezbędnym elementem jego adekwatnej lektury. Wśród rozmaitych odmian stylizacji jest archaizacja, dialektyzacja, stylizacja środowiskowa, parodia, pastisz. Szczególną odmianą jest stylizacja brzmieniowa, ukształtowanie warstwy brzmieniowej wypowiedzi na podobieństwo określonego wzorca (np. języka etnicznego, pewnego typu języka poetyckiego lub rytmu utworu poetyckiego), np.:
„Tiewnaja piewunnica
Miłoj mi raduny !
Zwoniestie, zagoristie
Swietoładi struny !”
J. Tuwim „O mowie rosyjskiej”.
(definicja za Podręczny słownik terminów literackich pod red. H. Sułka, Kraków, 2005.)
Zabieg stylizacji może dotyczyć różnych poziomów języka: warstwy fonicznej, składniowej, leksykalnej i morfologicznej. Nasilenie stylizacji jest różne i rozciąga się na cały utwór lub obejmuje tylko niektóre jego części. W stylizacji zastosować też można cechy typowe dla innych gatunków (np. stylizacja biblijna, sentymentalna).
Stylizacja archaiczna (archaizacja)
Jest to jeden z rodzajów stylizacji, posłużenie się w tekście archaizmami, najczęściej z intencją plastycznego przedstawienia minionej epoki historycznej (np. stylizacja historyczna w powieściach historycznych H. Sienkiewicza). Archaizacja polega na świadomym wprowadzeniu do dzieła literackiego wyrazów, związków frazeologicznych , form gramatycznych i konstrukcji składniowych minionych epok. Archaizacja może także służyć uniezwykleniu lub nadaniu tekstowi tonacji patetycznej (np. „Wyzwolenie” S. Wyspiańskiego) lub też charakteru groteskowej karykatury („Trans- Atlantyk” W. Gombrowicza). Archaizacji podlegają wybrane części tekstu i niektóre aspekty języka ( fleksja, fonetyka, leksyka, frazeologia, składnia ). Stopień rozległości archaizacji może być różny, w „Trylogii” H. Sienkiewicza jest umiarkowany, za to w „Bolesławie Chrobrym” A. Gołubiewa bardzo znaczny. Pierwsze ślady archaizacji widoczne są już u pisarzy epoki renesansu. Rozkwit stylizacji archaizującej przypada na XIX wiek, w związku z rozwojem zainteresowań historycznych. Pojedyncze wyrazy archaiczne umieścił Mickiewicz w swoich powieściach poetyckich w „Grażynie” i w „Konradzie Wallenrodzie” (np. giermek, knecht, rajtar, huf, kirys, brzeszczot). Większego znaczenia stylizacja ta nabiera w cyklu powieści J.I. Kraszewskiego, np. „Stara baśń”, „Bruhl”, „Hrabina Cosel”, „Saskie ostatki”. Archaizację stosuje H. Sienkiewicz. W Młodej Polsce wyróżnia się pod tym względem S. Żeromski. Elementy archaizacji spotkać można u pisarzy współczesnych: J. Parnicki „Srebrne orły”, J. Iwaszkiewicz „Czerwone tarcze”, K. Bunsch „Ojciec i syn”, „Dzikowy skarb”. Stylizacja archaiczna ma służyć odtworzeniu kolorytu opisywanej epoki, stworzeniu realistycznego obrazu tej epoki, nawiązaniu do tradycji literackiej, do stylu danej epoki, nadaniu dziełu literackiemu oryginalności, wywołaniu uroczystego nastroju.
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja)
Celem dialektyzacji jest charakterystyka i indywidualizacja postaci lub wywołanie efektów humorystycznych. Stylizacja gwarowa polega na świadomym i celowym wprowadzeniu do utworu cech gwarowych. Zjawisko dialektyzacji pojawiło się w XVII wieku w literaturze sowizdrzalskiej, zaznaczyło się także w widowiskach teatralnych, w których występowały postaci z ludu. W literaturze polskiej dialektyzacja pojawiła się szerzej w oświeceniu, m. in. W dramacie „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale” W. Bogusławskiego, gdzie posłużyła jako jeden ze środków charakterystyki środowiska chłopskiego. Materiał gwarowy wprowadzony przez Bogusławskiego jest mieszaniną cech małopolskich, wielkopolskich i mazowieckich. Cechy gwary wprowadzają do swych utworów: H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, B. Prus, A. Dygasiński. Dialektyzacja stosowana była też w powieściach i dramatach młodopolskich („Na skalnym Podhalu” K. Przerwy- Tetmajera), S. Witkiewicz wprowadził góralszczyznę. W okresie Młodej Polski pojawiają się stylizowane utwory prozatorskie, dramatyczne i poetyckie. Dialektyzowanym językiem literackim napisane zostało dzieło W. Reymonta „Chłopi”. Stylizacja obejmuje tu wszystkie warstwy języka: fonologię, morfologię, słownictwo i frazeologię. Język utworu jest mieszaniną kilku gwar. Do dzieł literackich przenika też dialekt kaszubski („Wiatr od morza” S. Żeromskiego) i dialekt śląski (powieści G. Morcinka). Stylizacja gwarowa występuje współcześnie w powieściach nurtu wiejskiego: utwory Tadeusza Nowaka, Juliana Kawalca, W. Myśliwskiego, Edwarda Redlińskiego, Bolesława Ożoga i Jerzego Harasymowicza.
Funkcje stylizacji gwarowej:
oddaje koloryt poszczególnych regionów kraju,
realistycznie ukazuje życie na wsi,
jest środkiem charakteryzowania bohaterów literackich, określa ich przynależność do danego regionu i danej grupy społecznej,
wzbogaca i urozmaica język artystyczny dzięki istniejącym w gwarze środkom ekspresji, ich autentyczności i oryginalności.
Mianem dialektyzacji określa się też wykorzystanie w utworze literackim właściwości języka określonych środowisk, np. języka uczniowskiego w „Syzyfowych pracach” S. Żeromskiego, gwary mieszkańców przedwojennej Warszawy w felietonach S. Wiecheckiego czy żargonu aktorskiego w „Strachach” M. Ukniewskiej.
Stylizacja środowiskowa
Ten rodzaj stylizacji polega na wprowadzeniu do tekstu literackiego w sposób świadomy i celowy wyrazów, wyrażeń, zwrotów i różnych form właściwych określonym grupom społecznym, zawodowym czy pokoleniowym, np. gwary młodzieżowej, myśliwskiej, żołnierskiej, przestępczej, miejskiej. Stosowanie stylizacji środowiskowej widać w realistycznej powieści XIX i XX wieku. W dramacie S. Żeromskiego „Róża” pojawiała się gwara przestępcza, środowisko kelnerów w „Zaklętych rewirach” H. Worcell. Częsta jest stylizacja na język potoczny, którym posługują się bohaterowie wielu utworów literackich.
Pastisz
Odmiana stylizacji , utwór nawiązujący do stylu, repertuaru motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub grupy utworów. To świadome naśladowanie języka jakiegoś pisarza lub określonego utworu. Tekst, w którym zastosowano pastisz trudny jest do odróżnienia od oryginału. Identyfikacja wzorca jest niezbędnym elementem adekwatnej lektury utworu będącego pastiszem. Pastisz nie ma charakteru prześmiewczego, jest rodzajem zabawy literackiej, dowodem literackiej erudycji. Najbardziej znanym zbiorem pastiszy w literaturze polskiej jest tom „Duchy poetów podsłuchane” K. Wyki.
Parodia
Odmiana stylizacji, pokrewna jest trawestacji. Polega na naśladowaniu cudzego stylu lub jakiegoś konkretnego tekstu w celu ośmieszenia pierwowzoru, gatunku, autora czy maniery literackiej. W przeciwieństwie do pastiszu jest to prześmiewcze nawiązanie do stylu, motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub ich grupy. Istotą parodii jest karykaturalne przerysowanie charakterystycznych własności pierwowzoru. Ośmieszenie wynika z przejaskrawienia zauważonych chwytów poetyckich, np. banalnej fabuły czy środków stylistycznych. Parodia uprawiana jest od starożytności, np. poemat heroikomiczny jako parodia eposu, antyczna komedia grecka jako parodia tragedii. W literaturze polskiej do najwybitniejszych parodystów należą I. Krasicki („Myszeida”, „Monachomachia” i „Antymonachomachia”), W. Gombrowicz. S.I. Witkiewicz, K.I. Gałczyński, J. Tuwim i A. M. Swinarski.
Napisane na podstawie Podręczny słownik terminów literackich pod red. H. Sułka, Kraków, 2005 oraz „Słownik nauki o języku” D. Podlawska, J. Płóciennik, Park, Bielsk- Biała 2003.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.