Renesans - pełna analiza epoki

Znaczenie nazwy

Francuski czasownik renaître oznacza odradzanie się czegoś, od tego słowa pochodzi wyraz renaissance, rzeczownik oznaczający odrodzenie. Stąd również polska nawa epoki - odrodzenie. Owo odrodzenie dotyczy sztuki antycznej. Renesans to czas fascynacji starożytnymi wzorami piękna. Nawiązywanie do dawnych cywilizacji przybierało różne formy, wracano do dawnych motywów, interesowano się mitologią, ale też respektowano zasady starożytnej poetyki, czy estetyki.

Ramy czasowe

Datowanie renesansu nie jest jednoznaczne, najwcześniej zaczął się on we Włoszech, gdzie pierwsze tendencje odrodzeniowe obserwowano już pod koniec XIV wieku. Jednak do środkowej i Wschodniej Europy te tendencje dotarły znacznie później. Ogólnie przyjmuje się, że renesans trwał od XV wieku do drugiej połowy XVI wieku.

Tło epoki - realia historyczne

Wyprawy krzyżowe

Dość niespodziewanym efektem krucjat stał się rozwój włoskiego mieszczaństwa. Wyprawy przeciw niewiernym były prowadzone w celu zdobycia Ziemi Świętej i nawracania pogan. Brali w nich udział rycerze z różnych krajów, w całym planie przedsięwzięcia pod auspicjami papiestwa, nie brano pod uwagę skutków ubocznych, które okazały się bardziej doniosłe niż bezpośrednia działalność krzyżowców. Wyprawy krzyżowe przyciągały wielu rycerzy, jednak wiązały się z wieloma potrzebami takimi jak zaopatrzenie w odpowiedni sprzęt i prowiant. Tym zajmowali się mieszczanie. Wzrost zapotrzebowania na miecze, zbroje i inne sprzęty powodował rozwój rzemiosła i handlu. Mieszczanie pośredniczyli w zaopatrywaniu krzyżowców znacznie się przy tym bogacąc. Fakt, iż nowa warstwa społeczna zaczęła obrastać w siłę miał potem duże znaczenie polityczne, społeczne oraz wpływ na kulturę, która zyskała nowego odbiorcę.

Migracje

Z krucjatami wiązało się też inne zjawisko, mianowicie napływ ludności z terenów zagrożonych. Objęte walkami tereny np. Bizancjum były niesprzyjającym miejscem dla rozwoju handlu czy sztuki, toteż znaczne masy tamtejszej ludności przybywały do Włoch i osiedlały się w tamtejszych miastach. Emigranci przyjmowali wiarę chrześcijańską, ale zachowali wiele ze swoich zwyczajów i stylu życia. Tym niemniej włoska kultura odradzających się właśnie miast zafascynowała ich i wciągała w swój klimat. Szczególną wartość przedstawiały dla nich zabytki kultury antycznej, które we Włoszech zachowały się znacznych ilościach i dobrym stanie, miejscowe biblioteki kryły bezcenne skarby antycznego piśmiennictwa. Mieszczaństwo włoskie, które posiadało sporą moc nabywczą inwestowało bibliotekach sztukę, kupowano starożytne przedmioty i księgi, ale tez zatrudniano współczesnych artystów, przyczyniając się do dynamicznego rozwoju sztuki.

Wielkie odkrycia geograficzne

Lata odrodzenia to także zainteresowanie nieznanymi lądami. Do odkrycia nowych ziem przyczyniło się wiele elementów, między innymi krucjaty, które już same w sobie były poznawaniem krajów dotąd Europie prawie nie znanych. Jednak bodźcem do poszukiwania nowych dróg stała się kontrofensywa wyznawców islamu, która doprowadziła do zamknięcia szlaków lądowych wiodących do Indii. Gnębieni nieustannymi atakami chrześcijan, Muzułmanie przeszli do ataku, zajęli Konstantynopol i nie dopuszczali Europejskich kupców na Daleki Wschód. W tym czasie handel z Indiami, skąd sprowadzano między innymi przyprawy, stanowił ważną część gospodarki europejskiej. Odkrycie nowej drogi było celem bardzo ważnym, obiecującym ogromne zyski.

Pierwsza podjęła się tego zadania Portugalia. Jej położenie geograficzne i dobry stan floty pozwalały na podjęcie się takiego przedsięwzięcia. Ostatecznie decyzja należała do władcy, księcia Henryka, który słynął z zamiłowania do morskich wypraw, za co zyskał sobie nawet przydomek Żeglarz. Jednak to nie tylko pasja skłoniła go do podjęcia takiego ryzyka. W 1415 roku Portugalczycy zajęli Ceuty położone na marokańskim wybrzeżu, to zdarzenie uświadomiło Henrykowi, jak ogromne zyski może przynieść ekspansja Afryki. Szczególnie wiele obiecywał sobie po handlu niewolnikami, spodziewano się też odnaleźć tam złoża złota i innych cennych minerałów, minerałów także kość słoniową i pieprz, czyli towary deficytowe. Akcja została zorganizowana na szeroką skalę, kolejne wyprawy odkrywcze wyruszały wzdłuż zachodnich brzegów Afryki. Na przylądku Sangres zorganizowano rodzaj bazy wypadowej, stamtąd wyruszały kolejne statki, tam też gromadzono liczne towary, a przede wszystkim dane geograficzne i nawigacyjne.

Ekspansja Portugalii na ziemie Czarnego Ladu trwała ponad siedemdziesiąt lat, stopniowo żaglowce posuwały się na południe coraz dalej, odkrywając następujące przylądki: Nun, Bojador, Blanco czy Przylądek Zielony (w 1445 roku). Wraz z postępami wypraw kolejne ziemie i przybrzeżne wyspy były przez Portugalczyków kolonizowane, opanowali oni Madarę, archipelag Wysp Kanaryjskich oraz Wyspy Zielonego Przylądka. Na wybrzeżu wznoszono fortyfikacje, tak by umacniać zajęte już tereny. Początkowo nastawione na poszukiwanie złota i innych cennych surowców wyprawy, szybko przekwalifikowały się na handel ludźmi. Pozyskiwano więc czarnych niewolników i sprowadzano na kontynent, robiąc na tym bardzo intratne interesy.

Powodzenie wypraw portugalskich zachęcało do kontynuowania podboju Afryki oraz do dalszych wypraw. W pierwszej połowie XV wieku pojęto plan opłynięcia kontynentu w celu dotarcia do Indii droga morską. Cel wart był nakładu środków. Handel z Indiami znacznie ograniczony z powodu zamieszek religijnych wymagał wznowienia. Dostępne drogi lądowe pochłaniały wiele czasu i kosztów, handel morski był znacznie tańszy i szybszy, statki mogły pomieścić znacznie więcej ładunków. Przedsięwzięcie było jednak bardzo niepewne, właściwie nie posiadano żadnych wiarygodnych danych, mówiących o istnieniu południowego cypla Afryki. Opierano się jedynie na podaniach, które coś wspominały i Nieznanej Ziemi (Terra Incognita), która miałaby łączyć się z południowym wybrzeżem Afryki. Następca Henryka Żeglarza, Jan II był nie mniejszym entuzjastą poszukiwania nowych lądów i dróg morskich, toteż aktywnie wspierał kolejne wyprawy. Za jego panowania wyruszyła ekspedycja Bartłomieja Diaza. Ów kapitan zdołał dopłynąć do południowych brzegów tak daleko, jak żadna wyprawa wcześniej, Diaz chciał kontynuować ekspedycję, ciekaw dalszych odkryć, jednak załoga była zdecydowanie przeciwna, zapuszczaniu się dalej w nieznane, doszło do buntu, wobec którego kapitan musiał ulec. Statki zawróciły, jednak odwrót przyniósł niespodziewany sukces, ponieważ w drodze powrotnej Bartłomiej Diaz natknął się na nieodkryty dotąd przylądek, stanowiący ów wysunięty na południe cypel Afryki. Odkrywca nazwał to miejsce przylądkiem burz, jednak dziś jest ono znane pod nazwa jaką nadał mu król jako Przylądek Dobrej Nadziei.

To odkrycie stanowiło milowy krok do dotarcia droga morską do Indii. Pierwsza wyprawa skierowana do Indii wyruszyła w 1497 roku, składała się ona z czterech jednostek, dowodzonych przez Vasco da Gamę. Był to wielki sukces floty portugalskiej, cztery statki szczęśliwie przepłynęły Ocean Indyjski i zacumowały w porcie Kalikat. Rok 1499 stanowił wielkie wydarzenie dla Portugalii i całej Europy, wtedy to bowiem z wyprawy powrócił Vasco da Gama, a droga morska do Indii została oficjalnie otwarta, Portugalia stała się głównym środkiem wymiany handlowej między wschodem, a zachodem.

Oczywiście, taka zmiana układu sił, nagły wzrost znaczenia Portugalii musiały budzić zazdrość i niepokój innych państw, szczególnie tych, które dotąd wiodły prymat na morzach. Odkrycie drogi do Indii pozwoliło czerpać Portugalii ogromne zyski z handlu, nic wiec dziwnego, że tajemnice te były pilnie strzeżone.

Hiszpanie utracili hegemonię, osiągnięcia Portugalii zmuszały ich do podjęcia własnych poszukiwań. Król Hiszpanii również pragnął bogacić się na handlu przyprawami i innymi towarami z Indii, nie mogąc poznać tajemnicy Portugalczyków postanowił zainwestować we własną ekspedycję. Poparł więc plany Krzysztofa Kolumba, żeglarza z Genui, który zamierzał dotrzeć do Indii inną drogą, ale również morską. Plan Kolumba dojrzewał powoli i opierał się na długoletnich studiach map, ruchu gwiazd i teorii kopernikańskiej. Z tych obliczeń i pomiarów wyszło Kolumbowi, że płynąc przez Ocean Atlantycki w kierunku zachodnim, dotrze do Indii po przebyciu nie więcej niż około 3500 mil. gdyby nie teoria heliocentryczna, takie plany nie miałyby miejsca. Jednak w połowie XV wieku większość uczonych nie miała już wątpliwości co do słuszności systemu kopernikańskiego, choć jeszcze sporo czasu było potrzeba, by uznać go oficjalnie i uwolnić od mian herezji. Dzięki pomocy króla Krzysztof Kolumb otrzymał środki konieczne do wyruszenia na wyprawę, król wyposażył go między innymi w trzy okręty, które potem przeszły do historii: Santa Marię, Nintildeę i Pintę. Słynna wyprawa rozpoczęła się 3 sierpnia 1492 roku, kiedy to trzy karawele opuściły port Palos i wiedzione pomyślnymi wiatrami zmierzały na zachód zgodnie z planem Kolumba. Dobra passa jednak nie trwała długo, żegluga trwała trzydzieści dni, jednak nie dostrzeżono na horyzoncie żadnego lądu, nastroje wśród załogo bardzo się popsuły, ludzie obawiali się płynąć dalej, w końcu strach skłonił ich do buntu, odmówiono kapitanowi posłuszeństwa i zażądano powrotu do Hiszpanii. Kolumb nie miał wyjścia musiał ulec naciskom, zwłaszcza, ze kończyły im się zapasy, jednak starał się odwlec moment odwrotu. Dwa dni wystarczyły, 12 X 1495 z bocianiego gniazda można było dostrzec zarys lądu. Okazało się, ze była to wyspa, nadano jej nazwę San

Salwador (archipelag wysp Bahama). Odkrywcom dość dziwny wydawał się fakt, ze ani na tej wyspie, ani na kolejnych tj. Kubie i Haiti nic nie świadczyło o obecności Chińczyków bądź Japończyków, nie znaleźli bowiem żadnych śladów kultury orientalnej.

Oczywiście , fakt ten można prosto wytłumaczyć, ponieważ Kolumb dotarł do Ameryki, jednak on tego nie wiedział, do końca życia był przekonany, że ląd, do którego dopłynął to wybrzeże Indii. Do dziś pozostała nazwa Indianie na określenie rdzennej ludności amerykańskiej.

Odkrycie Kolumba miło też duże znaczenie dla rozwoju nauki, stanowiło bowiem dowód na kulistość Ziemi. Dotąd teoria heliocentryczna była przez Kościół zakazana, uznawana za herezje, a dzieło Kopernika umieszczono na indeksie ksiąg zakazanych. Teraz nie można było jej nie uznać, także twierdzenie, Europa, Azja i Afryka to jedyne kontynenty, na straży którego stało duchowieństwo zostało obalone. Autorytet kościoła został podważony, co również miło wpływ na światopogląd epoki i jej charakter.

Główne kierunki rozwoju

W renesansie nastąpił zwrot zainteresowania ze spraw boskich ostatecznych na ludzkie i doczesne. Zaczęto dostrzegać piękno w człowieku, w jego umysłowości, psychice i ciele. Wyrazem tych nowych tendencji są główne prądy:

* Antropocentryzm

Nazwa kierunku wywodzi się z greki i jest przeciwieństwem średniowiecznego teocentryzmu ( "anthropos" - człowiek, „theo” - bóg, "kentron" - środek). Termin jest znacznie starszy niż samo zjawisko, datuje się go na druga połowę XIX wieku. Mówiąc o antropocentryzmie jako zjawisku charakterystycznym dla epoki odrodzenia, można wyróżnisz cztery jego zasadnicze typy:

- antropocentryzm teoriopoznawczy, pojmowany w kategoriach metod poznania, zakładał on bowiem, ze krytyka poznania powinna być za każdym razem rozpoczynana od przeanalizowania sposobów właściwych funkcjonowaniu ludzkiej świadomości.

- antropocentryzm metafizyczny jest to założenie o szczególnej roli człowieka jako obiektu rozważań filozoficznych, założenie to opiera się na przekonaniu, ze człowiek jest najistotniejszym elementem Wszechświata, toteż filozofia powinna roztrząsać zagadnienia z nim związane.

- antropocentryzm aksjologiczny polega na uznaniu człowieka za miarę wartości

- antropocentryzm teologiczny odzwierciedla jakie przemiany zaszły w światopoglądach uczonych od czasu średniowiecza, zgodnie z ta koncepcją człowiek jest istotą niemal niezależną od Boga.

* Humanizm

ten termin z kolei ma rodowód łacinki (humanus - "ludzki") i oznacza zainteresowanie człowieczeństwem. Humanizm stanowi doktrynę filozoficzną, która skupia się na zagadnieniach związanych z człowiekiem, skupia się na tym, co dla człowieka ważne, na jego możliwościach, jego indywidualizmie i niepowtarzalności, jego naturze i charakterze jego związków z przyrodą. W tym ujęciu również mamy do czynienia z odejściem od średniowiecznych poglądów teocentrycznych. Człowiek, który był uznawany z istotę niedoskonałą, grzeszna, odzyskuje swoje prawa, staje się przedmiotem zainteresowania sam w sobie, a nie tylko w relacji do Boga. Takie przemiany światopoglądowe widoczne są we wszystkich dziedzinach życia, humanizm stał się powszechną filozofią kształtująca oblicze renesansowej nauki, sztuki i obyczajowości. Zmieniał system wartości i przekonań. Ideał człowieka propagowany przez idee humanistyczne to osoba wszechstronna, wykształcona, inteligentna, obyta towarzysko i dbająca o swój rozwój fizyczny. Ciało „wróciło do łask”, stało się nieodzownym elementem rozwoju, pełnoprawną częścią ludzkiego życia. Uprawianie sportu i dbanie o kondycję było w dobrym tonie. Nie traktowano już ciała jako grzesznej części ludzkiej natury, która tylko przywodzi go do zguby, ale dostrzegano w nim piękno i doskonałość.

Głośnym hasłem humanistów stały się słowa Terencjusza (II w. p.n.e.): "Homo sum, humani nihil a me alienum puto" ( co znaczy "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"), tak wiec zainteresowaniem cieszyły się wszystkie sfery ludzkiego życia, które stanowiło wartość samą humanistów sobie, było jednocześnie celem oraz środkiem.

Humanizm to pojęcie bardzo szerokie, obejmuje całą gamę zagadnień, to idea, która przeniknęła całokształt renesansowej aktywności, by nieco uporządkować zagadnienia z nim związane, można wyróżnić trzy podstawowe podkategorie humanistów, w zależności od przedmiotu ich rozważań.

- Filologów, czyli badaczy tekstów starożytnych, zajmowali się oni odczytywaniem i interpretacją antycznej myśli filozoficznej, etycznej czy właśnie filologicznej; badana filologiczne obejmowały też inne dziedziny życia, ponieważ badanie tekstów przynosiło wiedzę na temat różnych aktywności człowieka.

- psychologów i moralistów, którzy zajmowali się głównie zagadnieniami dotyczącymi natury człowieka, jaka jest, a jaka być powinna. Należy tu przywołać nazwisko M. de Montaigne`a, który podkreślał związek człowieka z przyroda. Jego koncepcja mila charakter przyrodo - centryczny (naturalistyczny w znaczeniu podkreślania wagi natury), uznawał ścisłą łączność człowieka z natura. Życie w jego filozofii było wielką wartością, a której człowiek powinien czerpać radość, zadaniem filozofii było właśnie uczenie tej sztuki, "sztuki życia".

- Teologów, a więc przedstawicieli humanizmu chrześcijańskiego. Był to kierunek zrodzony na bazie religijnej koncepcji świata, który zasymilował humanistyczne idee. Założenia tego nurtu dobrze oddają poglądy F. Salezego, głównego przedstawiciela humanizmu chrześcijańskiego, który propagował życie doczesne, jako wspaniały dar od Boga, który należy docenić. Była to wiec koncepcja wiary radosnej, odrzucająca dobrowolne cierpienie jako drogę do zbawienia. Życie nie miało być pasmem cierpień wiodących do Boga, ale dowodem Jego dobra, miłości i doskonałości.

SZTUKA RENESANSOWA

Wszystko zaczęło się we Włoszech, tam narodziły się prądy, które ukształtowały kulturę i sztukę następnych pokoleń. We Włoszech zachowały się liczne zabytki sztuki antycznej, to właśnie one były inspiracja całej renesansowej sztuki. Odrodzenie dotyczyło starożytnych wzorów. Podstawowe zasady sztuki antycznej to harmonia, proporcja i odpowiedniość. Proporcje były szczególne ważne w malarstwie i rzeźbie, harmonia i umiar to ogólne wytyczne, które wyznaczały piękno klasyczne, natomiast adekwatność dotyczyła w znacznej mierze sztuki pisarskiej. Należało przestrzegać zasad doboru gatunku do treści, tragedia rządziła się swoimi prawami, wymagała ważnego tematu i postaci należących do wyższych warstw społecznych, renesansie komedii panowała większa dowolność. Zbiór tego rodzaju zasad był dość obszerny, renesansie ich znajomość była konieczna tak wśród twórców jak i światłych odbiorców.

Zmianie uległa też ranga artysty, jego status społeczny a w efekcie też byt materialny. Sztuka zaczęła się cieszyć powodzeniem wśród szerokich grup odbiorców. Do grona nabywców dzieł artystycznych dołączyli mieszczanie, którzy również pragnęli uczestniczyć w życiu kulturalnym. Artyści stali się poszukiwani, zabiegano o ich usługi, cieszyli się też szczególnym prestiżem, jako jednostki wybitne, utalentowane. Artyści byli dumni ze swojej profesji i twórczości, oni z kolei zabiegali o sławę, toteż średniowieczny zwyczaj tworzenia na chwałę Bożą dzieł anonimowych nie miał miejsca. Artyści, głównie zaś pisarze pełnili ważne role dokonując ocen stosunków społecznych czy politycznej sytuacji. Zeświecczenie życia publicznego powodowało, ze sztuka przejęła rolę autorytetu, Kościół nie był już jedynym głosicielem prawdy.

• We Włoszech

Renesans to nie tylko sztuka, to cały system wartości i styl życia. Początek przemian miał miejsce we Włoszech a dokładnie we Florencji na początku XV wieku. Tam zrodziły się podstawowe tendencje, które szybko przekroczyły granice miasta i państwa i objęły całą Europę. Przyczyn nowego porządku było kilka, główną zaś wspomniane wcześniej przemiany społeczne i wzrost znaczenia mieszczaństwa spowodowany wyprawami krzyżowymi. Nie mniej istotne było położenie geograficzne i bogata spuścizna starożytnej kultury. Sztuka renesansowa mogła się rozwijać we Włoszech dzięki instytucji mecenatu mieszczańskiego, bogaci mieszczanie mogli wspierać finansowo artystów, przyspieszając tym samym rozkwit nowych tendencji. Starożytne wzorce rozpowszechniano również za pośrednictwem traktatów z zakresu teorii sztuki i wzorników propagujących nowy styl (autorami byli m. in. L.B. Alberti, A. Palladio, P. Della Franceska, Leonardo da Vinci).

- Architektura

Wzorowano się oczywiście na Rzymskich budowlach, zachowując ich idealne proporcje i wewnętrzne podziały. Chętnie stosowano kolumny i belkowania. Także zwyczaj wznoszenia łuków triumfalnych powrócił do łask, częściej jednak wzorowano się na ich architekturze przy projektowaniu innych zabudowań. Na nowo odkryto także zastosowanie portyku z potrójnym tympanonem. Grecko - rzymski charakter ma też ornamentyka, sięgano po takie motywy jak listki akantu, rozety, wieńce czy układy kandelabrowe. Wkład współczesnej sztuki polegał miedzy innymi na wprowadzeniu D. Bramantiego centralnych budowli kopułowych.

Podobnie jak w pozostałych częściach Europy, także we Włoszech architektura świecka dominowała nad sakralną, co stanowiło odwrócenie relacji panujących w średniowieczu. Do najczęściej wznoszonych budowli mieszkalnych przeznaczonych dla bogatych przedstawicieli arystokracji należał pałac miejski, zbudowany na planie wewnątrz którego znajdował się arkadowy dziedziniec oraz podmiejska willa, okazała posiadłość, przeznaczona do celów mieszkalnych i reprezentacyjnych (kondygnacja na parterze). Powodzeniem cieszył się także palazzo in fortezza, czyli typ pałacu umocnionego fortyfikacjami, wznoszony poza miastem. Mieszczanie wznosili zabudowania wewnątrz rynku takie jak ratusz, sukiennice czy giełdy, a także liczne kamienice przeznaczone dla prywatnych nabywców. Do popularnych technik architektonicznych należał łuk półkolisty, kopuła, sklepienie kolebkowe oraz krzyżowe, arkadowe kolumnady czy proste belkowania. Dla architektury kościelnej charakterystyczne stały się kaplice, wznoszone na planie centralnym.

Do najwybitniejszych twórców architektury włoskiego renesansu zalicza się: F. Brunelleschiego, L.B. Albertiego, Rafaela, D. Bramante`a, Michała Anioła, J. Sansovina.

- Malarstwo

Istotna zmianę w stylu malarskim wniosły badania nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Ucello) a także barwną (m.in. P. Della Francesca). Coraz silniej koncentrowano się na zagospodarowaniu przestrzeni oraz ukazaniu trójwymiarowości bryły.

Twórcą, który najwyraźniej zaznaczył swą obecność na arenie światowego malarstwa, był Leonardo da Vinci. Jego dzieła wytyczyły dalsza drogę rozwoju tej sztuki XV wieku. Od niego bierze początek kompozycja postaci w układzie symetrycznym, często na lanie trójkąta równobocznego, do niego należą też zasady sfumato, opracowanie ich doprowadziło do zrezygnowania z panującego dotąd twardego, konturowego modelunku.

Cechą znacząca w rozwoju malarstwa w XV wieku był zwrot ku naturze. Renesans dostrzegał piękno w zjawiskach przyrody, malarze starali się je uwiecznić, podkreślając walory krajobrazu. Ponadto pejzaże stanowiły wdzięczny materiał do eksperymentowania z trójwymiarem i światłem. Drugim prężnie się rozwijającym trendem było malarstwo portretowe, cieszące się ogromnym zbytem. A to głównie za sprawa idei humanistycznych i bogacenia się mieszczan. Podkreślanie indywidualności jednostki sprzyjało pragnieniu pozostawienia po sobie wizerunku. Już nie tylko magnateria i rodziny królewskie uwieczniały swe dynastie, mieszczanie również pragnęli pozostać w pamięci potomnych. Technika malarstwa portretowego rozwijała się od ujęcia profilowego do przedstawiania półpostaci.

Zmieniała się też tematyka, motywy biblijne staja się coraz mniej popularne, a w wyniku ruchów reformatorskich na niektórych terenach zanikają niemal całkiem. Natomiast sceny mitologiczne cieszą się niesłabnącym powodzeniem. Zarówno jedne jak i drugie nie są już tylko unaocznieniem historii, ale próbą komentowania zdarzeń współczesnych bądź ogólnych prawd o człowieku.

Popularnością nadal cieszyły się formy malarstwa ściennego , czyli znane już w średniowieczu freski. Główne ośrodki rozwoju włoskiego malarstwa to Florencja, gdzie tworzyli tacy artyści jak: Masaccio, P. Ucello, S. Botticielli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi F.Lippi; Wenecja słynąca ze znakomitych barw i doskonałych technik operowania światłem, tu tworzyli między innymi: rodzina Bellinich, V.Carpaccio, Giorgione, Tycjan; Umbra, tu należy wymienić nazwiska P. della Francesci, Pinturicchia, Perugina ,L. Signorellego oraz Padwa, gdzie tworzył między innymi A. Mantegno.

Najwybitniejszymi twórcami epoki byli jednak: Leonardo da Vinci (Mediolan), Michał Anioł i Rafael Santi (Rzym), związani już jednak z okresem nieco późniejszym, a więc dojrzałą fazą odrodzenia.

- Rzeźba

Rzeźba rozwijała się podążając podobnymi ścieżkami i zmierzając do usamodzielnienia, a więc oderwania od tła, powstawały więc wolnostojące posągi postaci lub całe sceny. O początku renesansu w dziedzinie rzeźby mówi się w związku z konkursem (1401 r. ) na najlepszy projekt drzwi brązowych do baptysterium przy katedrze florenckiej. Zwycięzcą ogłoszono L. Ghiberti, wówczas jego sukces stał się początkiem odrodzenia się antycznej techniki odlewu w brązie.

Nie zmienia to faktu, że nadal kamień był najpopularniejszym tworzywem rzeźbiarskim, szczególnie dużym powodzeniem cieszyły się różnego rodzaju marmury. Podobnie jak w malarstwie wzrósł znacznie popyt na popiersia portretowe. W tym nurcie powstawały też pomniki, często przedstawiające postacie na koniach. Osobną dziedzinie stanowiła rzeźba nagrobna, również przeżywająca swój renesans. Modne stały się wizerunki zamarłego wykuwane w kamieniu płyty nagrobnej.

Pisząc o rzeźbie renesansowej nie sposób nie wspomnieć o czołowym jej przedstawicielu, autorze słynnego posągu Dawida (ok. 1430) - Florentczyka imieniem Donatello. Rzeźba biblijnego króla jest pełnym aktem i pierwszym tego typu dziełem w czasach nowożytnych. Innym doniosłym dziełem mistrza z Florencji jest pomnik konny - Gattamelaty (1453), stojący w Padwie. Ważne nazwiska włoskich rzeźbiarzy to także: M. da Fiesole, A. del Verocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, i L.della Robia. Ten ostatni jest znany jako twórca techniki glazurowanej terakoty. Oczywiście w tym okresie tworzył też jeden z trzech najwybitniejszych twórców renesansu - Michał Anioł, autor między innymi takich dzieła jak: „Pieta Watykańska” (słynny posag Matki Boskiej z ciałem Syna na kolanach, 1498-1500), „Dawid” (1501-1504) czy „Mojżesz” (1513-1516).

• w Europie

Europejska twórczość renesansowa nosi silne znamiona sztuki włoskiej, odrodzenie rozpoczęło się we Włoszech i stamtąd promieniowało do innych krajów. Rozwój sztuki renesansowej w innych częściach kontynentu odbywał się głównie za sprawa wędrówek włoskich artystów na dwory monarchów, biskupów i magnatów, gdzie przynosili oni nowe wzory i zasady sztuki klasycznej. Pierwszym dworem, który skorzystał z usług włoskich mistrzów był węgierski dwór Macieja Korwina. Wówczas to (1507 r.) powstała renesansowa kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu.

Do Polski włoscy artyści jak i w ogóle prądy renesansowe dotarły raczej późno. W wyniku prac Franciszka Florentczyka i B. Berecciego (ok. 1504-1536) powstały nowe zabudowania na wawelskim wzgórzu w tym słynna kaplica Zygmuntowska. Potem powstawały kolejne zamki w stylu odrodzenia, są to między innymi: zamek w Baranowie (autorstwa jednego z architektów związanych z kręgiem S. Gucciego, 1591-1606), zamek w Brzegu a XVI wieku, architekt - J. Parr), zamek w Krasiczynie (jednym z twórców był G. Appiani, 1592-1614). Podobnie jak w innych miastach Europy wznoszono ratusze i sukiennice, choć w Polsce nie przejęto włoskich wzorów całkiem wiernie, polscy architekci chętnie korzystali z dotychczasowych doświadczeń i dokonywali zmian w projektach, tak by zachować lokalny koloryt miast (przykładem może być rynek Zamościa).

W zakresie rzeźby również różnice są niewielkie, podobnie jak we Włoszech popularny był typ nagrobka niszowego, także w wersji piętrowej, w tej dziedzinie zasłynęli: G.M. Padovano, H .Canavesi, S. Gucci, a w Polsce J. Michałowisz z Urzędowa.

Ważnym ośrodkiem sztuki europejskiej stały się Niderlandy, a to między innymi za sprawą wielkich mistrzów takich jak architekt rzeźbiarz, C. Floris czy malarz P. Bruegel Starszy. Charakterystyczną cechą niderlandzkiego renesansu był wyraźny, niezatarty wpływ gotyku. Do najwybitniejszych twórców francuskich zalicza się: architektów - P. Lescota i Philippe`a. Delorme`a, rzeźbiarzy - J. Goujona i G. Pillona, oraz malarzy - J. Cloueta i F. Cloueta, a także twórców ze szkoły z Fontainebleau. W Niemczech najprężniej rozwijało się malarstwo oraz grafika, a to za sprawą wybitnych twórców takich jak A. Durer, H. Holbein Młodszy, A. Altdorfer, ,L. Cranach Starszy).

PRZEMIANY RELIGIJNE

Renesans jest czasem największych zmian religijnych w Europie w czasach nowożytnych. Przeobrażenia te wydają się tym gwałtowniejsze, ze nastąpiły po latach dominacji Kościoła katolickiego we wszystkich dziedzinach życia i stanowiącego o jedności całej Europy. Chrześcijaństwo objęło niemal cały kontynent, stanowiło wspólna podstawę kulturową wszystkich państw. Autorytet Kościoła był niepodważalny, a papież miał większą władze (na ogół) niż poszczególni monarchowie. Duchowni mieli moc sądzenia za herezje. Decydowali o stosunkach społecznych, byli też w posiadaniu ogromnych majątków, biskupi cieszyli się nie mniejszymi dobrami niż magnaci i niejednokrotnie większą władzą i wpływami. Z Kościołem musieli się liczyć wszyscy, nie wyłączając królów. Historia zna przypadki, kiedy monarcha musiał ulec woli papieża nie chcąc być wyklętym, ponieważ ekskomunika nałożona przez głowę kościoła, zwalniała poddanych z przysięgi posłuszeństwa. To wszystko uległo zasadniczej zmianie w latach odrodzenia. Zmieniała się umysłowość ludzi, uczeni mieli odwagę oficjalnie podważać dogmaty kościelne, wykazując ich niezgodność z odkryciami naukowymi (por. teoria heliocentryczna). Coraz głośniej i częściej krytykowano duchowieństwo za nadużycia, za pogoń za pieniądzem i utratę prawdziwej duchowości. Ludzie renesansu stali się bardziej wymagający i krytyczni. Samodzielne myślenie, także o sprawach wiary nie było już herezja, ale obowiązkiem człowieka światłego. Wiele zmian musiało nastąpić, by utorować drogę reformacji. Wcześniej podejmowane próby przeciwstawienia się stosunkom panującym wewnątrz Kościoła czy jakiekolwiek dążenie do odnowy wiary kończyły się szybkim i brutalnym stłumieniem głosów niezadowolenia. Dopiero przemiany polityczne, społeczne i światopoglądowe, jakie nastąpiły w XV wieku stworzyły podatny grunt.

Oficjalny początek ruchu reformatorskiego to rok 1517 czyli słynne wystąpienie Marcina Lutra (1483-1546). Całe zajście miało miejsce w Wittemberdze, tam to właśnie Luter ogłosił swoje tezy, godzące w podstawowe założenia kościoła katolickiego, po czym przybił je do drzwi katedry. Tez było 95, każda z nich obalała jakiś dogmat bądź zwyczaj praktykowany w kościele katolickim, a niezgodny, zdaniem reformatora, z nauką Chrystusa. Podstawą poglądów Lutra było Pismo Święte, jedyny niepodważalny autorytet w sprawach wiary, jedynie Słowo Boże było nieomylne, cała tradycja kościelna narosła przez wieki była skażona ludzkim myśleniem i ludzkimi błędami. Atakiem Lutra padł przede wszystkim niechlubny zwyczaj sprzedawania odpustów, który zdążył się już rozpowszechnić i na dobre zadomowić w kościelnych praktykach. Podobnie wyższe urzędy kościelne stały się przedmiotem handlu, co oczywiście potępiały tezy reformatora. Ponadto postulaty Lutra obejmowały zredukowanie sakramentów świętych do dwóch - chrztu i komunii; zlikwidowanie zakonów oraz zniesienie wymogu celibatu wśród księży; wprowadzenie ojczystych języków do liturgii, a przede wszystkim naprawę moralności w szeregach duchownych, którzy utracili autorytet i zaufanie wiernych.

Wystąpienie Lutra początkowo miało na celu doprowadzenie do reformy kościoła katolickiego, który, jego zdaniem, odszedł od prawdziwej wiary, zagubił się w mrokach tradycji i stracił z oczu naukę płynącą z Pisma Świętego. Luter chciał przywrócenia dawnej wiary i oczyszczenia katolicyzmu z naleciałości, jakie zbierały się w ciągu wieków, prowadząc Kościół do moralnego upadku. Jednak zmiany przez niego proponowane okazały się zbyt radykalne, Kościół nie mógł przeobrazić się tak nagle i zasadniczo. Z reszta hierarchowie kościelni nie mieli zamiaru ulegać naleganiom Lutra, ostatecznie dwa lata po jego wystąpieniu doszło do całkowitego zerwania stosunków. Luter krytykował Kościół, poszukując prawdy jedynie w Piśmie Świętym, co zaś się tyczy dzieł teologicznych to zalecał daleko idąca ostrożność i krytycyzm, pisząc: "Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak więc, powinno się czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii (...). Jedynie Pismo św. jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować. Przede wszystkim najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach winna stanowić nauka Pisma św. (...). I chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka słuchałaby ewangelii (...). Teraz zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii."

Ostateczne zerwanie wprowadziło sporo zamętu w kwestiach wyznaniowych, Luter miał już wielu zwolenników, tendencje reformatorskie były silne, nie można ich było stłumić rzucając klątwę na przywódcę ruchu. Papież wydał bullę, w której ostro potępił Lutra i jego poczynania, ten z kolei publicznie pismo spalił. Był to ostateczny koniec wyznaniowej jedności Europy i początek licznych walk na tle religijnym.

Kolejnym wydarzeniem, świadczącym o postępach reformacji, było wystąpienie w 1533 roku Jana Kalwina (1509 - 1564) w Bazylei. Kalwin wysunął podobne postulaty, co Luter, podobna była też teść zarzutów pod adresem obecnego stanu Kościoła i duchowieństwa. Dodatkowym elementem jego programu była teza o predestynacji. Zgodnie z tym założeniem człowiek nie ma wpływu na swoje zbawienie, jest zbyt słaby, by móc je uzyskać, potrzebuje do tego łaski Bożej. Zdaniem Kalwina, to Bóg decyduje, już na samym początku o tym, kto zostanie zbawiony, a kto potępiony. W świetle tej nauki uczynki człowieka nie mają mocy zbawczej, są jedynie świadectwem tego, co Bóg postanowił względem danej jednostki. Kalwin pisał: "Kto chce dojść do Boga Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo Święte. Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec rodziny poczuwać się będzie do swych obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować wszelkie niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to brzemię nałożył."

Trzecim obok kalwinizmu i luteranizmu wyznaniem reformowanym stał się anglikanizm. okoliczności ogłoszenia się Henryka VIII głową kościoła w swoim państwie są owiane legendą. Faktem jest, ze król wszedł w konflikt z papiestwem w związku ze swoim rozwodem. Bezdzietne małżeństwo króla było mu niemiłe, pragnął syna, legalnego następcy tronu, ponieważ nie miał nadziei, ze obecny związek zapewni mu męskiego potomka (miał już córkę) chciał uzyskać rozwód. Jego żona, należąca do hiszpańskiej rodziny królewskiej, spokrewnionej z papieżem, jako osoba bardzo religijna, stanowczo odmówiła zgody na rozwód. Papież również się sprzeciwił. W tej sytuacji Henryk VIII zerwał stosunki z papiestwem, sam stanął na czele kościoła i wprowadził doń spore zmiany, między innymi skonfiskował dobra klasztorne. Nowe małżeństwo, do którego dążył walcząc z papieżem, nie przyniosło mu spodziewanych efektów w postaci syna, druga żona zginęła na szafocie … Historia Anglii toczyła się swoimi kolejami, ale postanowienie Henryka VIII w kwestii oderwania się od stolicy apostolskiej pozostało w mocy do dziś.

Niepokoje wyznaniowe objęły całą Europę, reformacja docierała szybko do wszystkich państw poszerzając znacznie szeregi swych zwolenników, jednak wyznania reformowane nie były jednolite, z reszta nie dążyły do jednolitości, właściwie każdy zbór czy gmina posiadał autonomię, nie istniała żadna ogólna hierarchia łącząca wyznawców nowych wyznań. W Czechach powstał odłam, nazywający się braćmi czeskimi, w Polsce miał on swój odpowiednik w Zborze Mniejszym czyli braciach polskich.

Ruch reformacyjny osiągnął ogromne rozmiary, a jego zwolenników stale przybywało, wpływy Kościoła katolickiego topniały bardzo szybko. Konieczne było szybkie przeciwdziałanie. Realizacja działań kontrreformacyjnych obejmowała między innymi powołanie Towarzystwa Jezusowego oraz Trybunału Inkwizycyjnego (1542 r.). jezuici , bo to głównie oni podjęli się dzieła walki z reformacją mieli nawracać i karać odstępców. Kolejnym posunięciem Kościoła było zwołanie soboru w Trydencie (1545-1563), na którym podjęto postanowienia o dalszym postępowaniu. Nie ulegało wątpliwości, że reforma Kościoła jest konieczna. Wtedy też stworzono listę dzieł, których czytanie było zabronione - tzw. indeks ksiąg zakazanych

Zmiany wywołane ruchem reformacyjnym wprowadziły wiele zamętu w umysły współczesnych. Pojawiły się pytania, które dotąd wyjaśniał Kościół. Wiara nie była przedmiotem wyboru. Panowało jedno wyznanie, wierzyli wszyscy, ateizm oficjalnie nie istniał. I nagle pojawiła się konieczność rozważenia tak zasadniczej kwestii we własnym zakresie. Należało sobie odpowiedzieć : jak trzeba wyznawać wiarę, ponieważ rzecz nie dotyczyła wyboru wiary, wszystkie odłamy były chrześcijańskie, reformacja nie proponowała niczego nowego, przeciwnie, postulowała powrót do dawnych wierzeń i kultu, odrzucając tradycję, która narosła podczas wielu lat rozwoju katolicyzmu. Kontrowersje wzmagał fakt, ze przedstawiciele poszczególnych obozów odmawiali sobie prawa do zbawienia, Kościół katolicki twierdził niezachwianie, ze odstępstwa, czyli wyznania reformowane są herezja, a ich wyznawcy zasługują na wieczne potępienie. Nic dziwnego, ze ludzie żyli w poczuciu wątpliwości, kwestia była bardzo poważna, a racja trudna do ustalenia. Wyrazem niepokoju religijnego tamtych czasów między innymi pisma Mikołaja Reja, zdeklarowanego kalwinisty, który jednak miewał wątpliwości, co do słuszności wyboru. Kwestię wiary rozważał w "Żywocie człowieka poczciwego", wyrażając swą bezradność wobec problemu wyboru wyznania, pisząc: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć".

O ile luteranizm i kalwinizm zdobyły sobie wielu zwolenników, głównie wśród klasy mieszczańskiej i cieszyły się względnie powszechnym uznaniem, o tyle tak zwani antytryniarze, czyli odłamy nie uznające dogmatu Trójcy Świętej były najostrzej zwalczane. Do antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "trójca"), zaliczali się między innymi arianie, czyli bracia polscy oraz bracia czescy.

Luteranizm

Zgodnie z tezami Lutra wyznawcy opierali się przede wszystkim na słowach Pisma Świętego, tam szukając odpowiedzi na wszelkie pytania, dla autorytetów nie mieli wielkiego zaufania, wszelkie założenia należało rozważyć we własnym sumieniu, ponieważ każdy jest odpowiedzialny za siebie. Luteranizm nie posiadał własnej kasty kapłańskiej, zniesienie celibatu i likwidacja zakonów, spowodowały, ze duchowne w znaczeniu analogicznym do katolickiego nie istnieją. Nabożeństwa prowadzi pastor, osoba niemal cywilna, choć odpowiednio do tego przygotowana. W świetle tego wyznania zbawienie nie jest w rękach człowieka, żadne uczynki nie mogą go do tego doprowadzić, tylko wola Boża, należy więc Wierzyc i ufać Bogu. W tym ujęciu natura ludzka jest słaba i skażona, człowiek jest bezsilny, nie ma mocy sprawczej, a cała jego nadzieja leży w Bogu. Luteranizm powracał też do przestrzegania starotestamentowych zakazów czynienia wizerunków Boga, toteż świątynie luterańskie są bardzo surowe.

Kalwinizm

Jan Kalwin oparł swoja doktrynę na tezach Lutra, toteż podstawowe założenia kalwinizmu są zbieżne z luteranizmem. Jednak nieco inaczej przedstawia się kwestia zbawienia, ponieważ Kalwin był wyznawca teorii predestynacji. Tak wiec w świetle tego wyznania człowiek jest z góry przeznaczony przez Boga do wiecznego zbawienia bądź tez zostaje skazany na potępienie duszy. Podobnie jak w luteranizmie człowiek jest istota bezwolna i słabą, jego postępowanie nie może zmienić Boskiego wyroku, a jedynie o nim świadczy. Wiara w przeznaczenie stanowiła o charakterze tej wiary, obarczonej dużą dawką niepewności. Kalwinizm stał się religia głównie mieszczan, którzy przyjęli jego surowa moralność, a także szacunek dla pracy. W świetle kalwinizmu praca miała ogromne znaczenie, była powołaniem człowieka, a dobra materialne słuszną, zasłużoną nagroda za wysiłek. Mieszczanom odpowiadała religia sankcjonująca ich dążenie do zysków, wręcz je popierająca. Z kolei ubóstwo było świadectwem lenistwa i braku zaradności i jako takie zasługiwało na wzgardę.

Antytrynitarze

Do tego odłamu zalicza się braci polskich, którzy negowali dogmat o Świętej Trójcy. Według ich wierzeń, Chrystus, kiedy przyszedł na świat był człowiekiem, dopiero po zmartwychwstaniu został wyniesiony do boskości. Właśnie to zaprzeczanie boskości Jezusa było największym punktem spornym z innymi wyznaniami, oczywiście na płaszczyźnie teologicznej, ponieważ arianom zarzucano wiele innych rzeczy, z wiara mających niewiele wspólnego. Chodzi o to, ze był to odłam bardzo radykalny, nie zgadzający się na stosunki społeczne oparte na nierówności i wyzysku. Bracia polscy żyli w ubóstwie, oddając swoje dobra ubogim, wyrzekali się przemocy, odmawiali wiec służby wojskowej. Szlachta, która trwała przy wierze katolickiej i dążyła do utrzymania politycznego status quo, względnie zwiększenia zakresu swej wolności, obawiała się arian i głoszonych przez nich idei równości czy pokoju.

Wpływ reformacji na rozwój sztuki

Reformacja przynosiła odnowienie surowej moralności, głosząc potrzebę naprawy Kościoła i panujących w nim stosunków, sama musiała propagować wzory cnoty i moralności. Przybrało to formę unikania zabawy, potępiania śmiechu i humoru jako niemoralnych. Takie podejście wiązało się z negowaniem komedii, balów, karnawałów i innych hucznych i radosnych zabaw. Szacunkiem i kultem otaczano uczciwa prace, która przynosiła zyski. W tej sytuacji bogactwo było przejawem Bożej łaski. Surowa moralność z jednej strony, zakaz czynienia przedstawień Boga z drugiej skutecznie hamowały rozwój wielu sztuk. Malarstwo i rzeźba musiały znacznie ograniczyć zakres tematyczny, także literatura musiała hamować swe ludyczne zapędy. W tej sytuacji zaistniały sprzyjające okoliczności dla rozwoju muzyki, która kompensowała niedosyt innych sztuk. To właśnie na gruncie protestanckich wyznań, powstały doskonałe utwory muzyczne Jana Sebastiana Bacha (np. "Suita na strunie G").

Przebieg reformacji w Polsce

Lata reformacji i antyreformacja zapisały się niechlubną kartą w historii Europy, ludność podzieliła się na liczne obozy i toczyła ze sobą walki. Chrześcijanie - wyznawcy miłości bliźniego stanieli przeciwko sobie zbrojnie, by bronić swoich sposobów czczenia Boga. Tego samego Boga. Walki religijne, a właściwie wyznaniowe ochłonęły wiele ofiar. Kościół katolicki zawzięcie bronił swoich praw do hegemonii w Europie. Na tym tle sytuacja w Polsce przedstawiała się wyjątkowo dobrze. Polska stanowiła wyjątek pod względem sytemu sprawowania władzy, podczas gdy w Europie panowały silne rządy dynastyczne, w Rzeczpospolitej faktyczną wołdze sprawowała szlachta, a szczególnie bogata magnateria, zdolna skupić wokół siebie wielu zwolenników. Mamy wiec do czynienia z demokracją szlachecką. Sejmiki dążyły do uzyskiwania coraz większych praw i możliwości decydowania o losach lokalnej szlachty. Tak wiec w Polsce nie było silnej władzy, zdolnej narzucić wszystkim poddanym jednego wyznania, posunięcie, na jakie zdobył się król Anglii w Polsce nie byłoby możliwe. Choć król czynił pewne próby, jak choćby wydanie dwóch edyktów w roku V, zabraniających przywożenia do polski dzieł Lutra, jednak zakaz nie był przestrzegany i szybko o nim zapomniano. Każdy posiadacz wiosek mógł decydować o wyznaniu na swoich włościach, mógł stawiać dowolne świątynie, byle nie był zdeklarowanym ateistą, ponieważ tego nie tolerowano. W Boga należało wierzyć, a jak, to już było kwestią wolnego wyboru. Konsekwencją tej daleko idącej tolerancji religijnej był napływ ludności z ościennych miast, która uciekała przed prześladowaniami. Nowe wyznania przyjęły się głównie wśród mieszczan, szlachta na ogół pozostawała przy wierze przodków, co było poniekąd wyrazem przywiązania do tradycji rodowych i własnej klasy społecznej. Wyjątkiem od tak chlubnej tolerancji religijnej okazał się stosunek do arian. Wydaje się, że głównym powodem były kwestie polityczne i społeczne. Bracia polscy, jako odłam bardzo radykalny nie mogli pójść na ustępstwa, a reguły, jakimi się kierowali nie godziły się z porządkiem państwa. Oczywiście, ich działalność nie była szkodliwa czy buntownicza, przeciwnie ich zasługi na polu edukacji i nauki są nieocenione, obawiano się raczej przykładu, czerpania wzoru i rozprzestrzeniania się idei, które w swej treści były wywrotowe. W XVI wieku w Polsce myśl, ze wszyscy są równie, a wiec że podziały stanowe są niesłuszne i niesprawiedliwe przekraczała granice tolerancji. Także odmawianie obejmowania urzędów oraz podejmowania służby wojskowej spotykało się z silną krytyką. Szlachta przystąpiła do działania i w roku 1658 uchwałą sejmową nakazała braciom polskim zmienić wyznanie lub opuścić granice kraju. Oczywiście, arianie wybrali to drugie wyjście. W efekcie Polska straciła wielu wybitnych uczonych i światłych pisarzy (m. in. Marcin Czechowicza, Jan Mączyński, Jan Niemojewski, Piotr Statorius - Stojeński, Piotr z Goniądza, Jan Paweł z Brzezin).

CECHY RENESANSOWEJ LITERATURY

Literatura wieku XV i XVI rozwijała się w tym samym duchu , co inne dziedziny sztuki, a więc pod wpływem myśli humanistycznej i klasycznych wzorów piękna.

Okoliczności rozwoju

Przełomowym wydarzeniem, które zasadniczo zmieniło oblicze literatury był wynalazek druku. Odkrycie Jana Gutenberga sprawiło, ze słowo pisane nie było już tak niedostępnie, można było szybko kopiować teksty, dzięki czemu można je było rozpowszechniać na dużych obszarach. To między innymi przyczyniło się do sukcesu reformacji, pisma Lutra i Kalwina docierały do wielu państw, zdobywając sobie tam zwolenników.

W parze z upowszechnieniem pisma drukowanego szła powszechna edukacja. Jedno pociągało za sobą drugie. Już nie tylko duchowni i naukowcy potrzebowali tej umiejętności, pisali i czytali także kupcy i rzemieślnicy. Powszechność słowa drukowanego wpłynęła też na kształt literatury, która dzięki temu wynalazkowi zyskała nowego odbiorcę - mieszczan. Autorzy mogli zwracać się bezpośrednio do nich, wymagało to niejednokrotnie zastosowania prostszej formy, czy bardziej dosadnego ujęcia zagadnienia, ale pozwalało dotrzeć do szerokiego grona czytelników. Zmieniał się tez siłą rzeczy zakres tematyczny, problemy niższych warstw społecznych stawały się istotne także dla literatury, powoli zaczynały też wkraczać postaci z ludu na karty ksiąg beletrystycznych, choć jeszcze nieśmiało i raczej epizodycznie.

Gatunki

Repertuar gatunkowy jest bardzo bogaty, pisarze sięgają po znane już w średniowieczu formy wyrazu takie jak pieśń, kazanie, homilia, bajka, dialog czy inne, odradzają się także gatunki znane w antyku jak choćby tragedia antyczna respektująca klasyczne zasady, ale tez sielanki czy treny. Renesans wykształcił też własne formy, najczęściej opierając się na starożytnych wzorach, ale nadając im nowe kształty, tak powstała fraszka, sonet, figlik, nowela czy powieść.

Cele

Nie ma jednego celu, nadrzędnej idei, której literatura musiałaby się podporządkowywać, autor sam decyduje o czym chce pisać i jak zamierza to robić. Nie istnieje żadna naczelna zasada, w służbie której wprzęgano by sztukę. Dzieki tej wolności w literaturze przejawia się bogactwo tematów i gatunków. Mimo to można wymienić kilka zagadnień poruszanych częściej niż inne i mających swoje cele.

- przedstawienie ideału człowieka renesansowego. Pisarze propagowali ideał osoby wszechstronnej, człowiek renesansu to ktoś, kto interesuje się nauka , sztuką, jest obyty towarzysko i zorientowany w bieżącej sytuacji, a ponadto uprawia sporty. Człowiek wykształcony winien znać języki klasyczne, literaturze więc grekę, łacinę i hebrajski, znać zasady dobrego smaku, literaturze wiec grecką teorie sztuki, interesować się wszelkimi dziedzinami artystycznej twórczości, nie należało też zaniedbywać przynajmniej podstaw różnych nauk. Ważnym elementem życia człowieka wszechstronnego była dbałość literaturze kondycję fizyczną i zdrowie ciała, należało wiec uprawiać jakieś sporty, powodzeniem cieszyła się jazda konna, pływanie, literaturze także polowania.

- poznawanie natury ludzkiej; odkrywanie wnętrza człowieka, jego możliwości i potrzeb. Z jednej strony literatura, głównie liryka dążyła do ukazania bogactwa ludzkich przeżyć wewnętrznych, zgłębiania ludzkiej psychiki, przykładem takiego podejścia jest twórczość Francesca Petrarki, autora licznych sonetów, będących wyrazem osobistych przeżyć (np. „Sonet do Laury” ), czy Pierra de Rosnarda, autora takich utworów jak: .” Les hymnes”, “Les amours”, “Sonnets pour Hélene”, “La Franciade”. Nieco inaczej przedstawiają się utwory zmierzające do ukazania człowieka jako istoty pełnej możliwości, nosiciela potencjału rozwojowego i twórczego. Takie są dzieła Francoisa Rabelaisego ( „ Gargantua i Pantagruel”). Jeszcze osobną podgrupę można wyznaczyć, wskazując na utwory, mające na celu skłonienie odbiorcy do rozważenia własnej sytuacji, zajrzenia w głąb własnej psychiki i odkrycia własnych możliwości. Do pisarzy refleksyjnych można zaliczyć między innymi Michela de Montaigne`a (autora „Prób” , „Pisma” czy „Journal de voyage”), Erazma z Rotterdamu (napisał m. in. „Enchiridion militis christiani” , “Colloquia familiaria” , “De libero arbitrio” oraz znaną I ironiczną “Pochwałę głupoty”), a także Miguela de Cervantesa (twórcę najbardziej przemyślnego z szlachciców i najdzielniejszego z rycerzy - Don Kichota z Manczy, ponadto autora „Galatei” i „intermediów”).

- przedstawienie sytuacji bieżącej, jej ocena i przewidywane konsekwencje, dzieła, które zajmowały się takimi kwestiami można zaliczyć już do publicystyki, choć oczywiście nie istnieje zjawisko prasy. Ważnym tematem, często rozważanym przez filozofów, była kwestia idealnego ustroju, stworzenia teorii doskonałego państwa, czyli utopia. Słynnym twórca utopii był Thomas More, autor słynnego dzieła pod długim tytułem: . "Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii". Wizja owego „najlepszego urządzenia” obejmowała pełną demokrację, a także odejście od systemu własności prywatnej na rzecz dobra wspólnego i wspólnej pracy. W tak urządzonym państwie, każdy mógłby korzystać ze wspólnych owoców pracy w sposób odpowiedni do jego potrzeb. Znane były i do dziś są teorie innego publicysty - Niccoló Machiavellego, który rozważał z kolei kwestę idealnego sprawowania rządów i wyrażał pogląd iż dobro jednostki musi być podporządkowane dobru ogółu, władza ma więc prawo posługiwania się wszelkimi środkami, o ile oczywiście działa w słusznym celu ( „ O sztuce wojennej” , „Historia Florencji”, „Książę”). Tak powstała teoria makiawelizmu.

- sprawienie przyjemności; dostarczenie rozrywki. Literatura zawsze spełniała funkcję ludyczną, średniowieczu była ona nieco tłumiona i realizowała się tylko w sztuce ludowej. W renesansie przyjemność i zabawa przestaje być traktowana jako grzech i znajduje sobie miejsce w oficjalnej twórczości. Zabawne, żartobliwe utwory pisywał nawet największy twórca polskiego odrodzenia - Jan Kochanowski. Dla rozrywki swych odbiorców pisał też jeden z najdoskonalszych twórców swej epoki - Włoch Boccacio autor zbioru nowel, zatytułowanego „Decameron”.

RENESANS W POLSCE

Tło historyczne

Pełny rozwój renesansu na ziemiach polskich przypadł na lata 1543 - 1584. początkową datę uznaje się ze względu na wydanie w tym właśnie roku ważnych dzieł polskich pisarzy, należą do nich: "Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem a plebanem" Mikołaja Reja, "O karze za mężobójstwo" Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz wydane ze znacznym opóźnieniem dzieło Mikołaja Kopernika "O obrotach ciał niebieskich". Natomiast końcowa granicę przyjmuje się ze względu na datę śmierci najwybitniejszego polskiego twórcy renesansowego - Jana Kochanowskiego.

Polska stanowiła wyjątek na tle innych państw europejskich nie tylko pod względem religijnej tolerancji, ale także pod względem systemu państwowego. Zachodnie monarchie dążyły do zwiększenia zakresu królewskiej władzy, zaś w Polsce coraz większe wpływy uzyskiwała szlachta. Pod względem praw i przywilejów panowała równość, jednak różnice majątkowe między poszczególnymi rodami były ogromne. Sejmiki miały ogromną władzę i wykorzystywały ją do uzyskiwania kolejnych przywilejów. Z tego względu czasy renesansu określane bywają też złotym wiekiem wolności szlacheckiej.

Rozwój literatury

Waznym elementem odrodzeniowego dorobku polskiej literatury jest twórczość pisarzy, którzy wywodzili się z niższych stanów. Dzięki własnej pracy i szczęśliwym zbiegom okoliczności do głosu doszedł jako pisarz Klemens Janicki. Jego twórczość charakteryzuje się silnym wpływem antycznych wzorów, a szczególnie literatury rzymskiej. Janicki inspirował się pismami Owidiusza czy Wergiliusza, przekładał ich utwory i dokonywał parafraz. Dorobek Janickiego to w znacznej mierze dzieł pisane po łacinie. Osiągnął w nich wysoki kunszt, co zostało dostrzeżone i uhonorowane w roku 1540 rzymskim laurem poetyckim, przyznawanym za doskonałą poezję. Najważniejsze dzieła Klemensa Janickiego zostały zebrane w tomie z 1542 roku, znalazły się tam: „ Tristia”, „Variae elegiae”, „Epigrammata”. Już po śmierci poety ukazały się epigramaty przedstawiające wizerunki polskich władców „Vitae regum Polonorum” (Antwerpia, 1563) i gnieźnieńskich arcybiskupów „ Vitae archiepiscoporum Gneznensium” (1574).

Jednym z najwybitniejszych twórców polskiego renesansu był Mikołaj Rej, człowiek aktywny nie tylko na polu literatury, ale też działalności społecznej i politycznej. Rej właściwie samouk, bo studia przerwał już po pierwszym roku, zapisał się na trwałe w historii literatury polskiej, pozostawił po sobie ślad także w postaci dwóch miasteczek, których był założycielem: Rejowca i Okszy (nazwa herbu Rejów). Dbał o swój majątek, propagując w nich nauki Kalwina, którego był zwolennikiem, zakładał zbory i szkoły. Jego poparcie dla reformacji znalazło wyraz także w wielu pismach, między innymi w zbiorze kazań „Postylla Pańska” (1557), a także w komentarzu do Apokalipsy św. Jana - „Apokalipsis". Rej poruszał gównie zagadnienia państwowe, swoje poglądy zawarł między innymi w „ Krótkiej rozprawie... (1543) Zwierciadle także „Zwierciadle” (1568). Ważnym dziełem w jego pisarskim dorobku jest „Wizerunek własny człowieka poczciwego” (1558), ponieważ zawiera on treści filozoficzne i refleksyjne. Głównym celem utworu jest ukazanie piękna i prostoty życia na wsi, jej uroków i zalet.

Jednak największą osobowością polskiej literatury odrodzeniowej był Jan Kochanowski. Jego twórczość przedstawia bogato form i treści, głębię przemyśleń i świadectwo znajomości antycznych zasad pisarstwa. Kochanowski początkowo pisał jako student, pobierając nauki w Akademii Krakowskiej i na zagranicznych uniwersytetach (m. in. Padwa). Potem był związany z polskim dworem królewskim, gdzie znajdował się w centrum życia publicznego, resztę życia spędził w majątku w Czarnolesie, z dala od zgiełku życia dworskiego, ale nadal interesując się sprawami kraju.

Bogata twórczość Kochanowskiego wymaga szerszego opracowania, w skrócie należy zauważyć, ze jest to dorobek wybitny, noszący wyraźne znamiona panujących trendów. Kochanowski dawał wyraz swej życiowej filozofii opartej na założeniach stoików i epikurejczyków. Cenił sobie wartości charakterystyczne dla epoki, był człowiekiem wykształconym, lubił też czerpać przyjemność z życia na wsi. Dostrzegał piękno w otaczającej go rzeczywistości, we fraszkach przedstawiał zabawne anegdoty, żartował z ludzkich przywar i słabości. Jako pierwszy oficjalnie i zdecydowanie zaczął po polsku pisać Rej („Polacy nie gęsi, a swój język mają…”), jednak dopiero Kochanowski osiągnął w tym względzie prawdziwy kunszt, nazywano go nawet "ojcem poezji polskiej".

Do najważniejszych dzieł Kochanowskiego nalezą: „Odprawa posłów greckich”, pierwsza polska tragedia zbudowana na wzór antyczny i oparta na mitologicznym motywie wojny trojańskiej, Kochanowski zaczerpnął zdarzenie z „Iliady” Homera i nadał mu wymowę współczesna, odnosząc sytuację Troi do obecnego stanu Rzeczypospolitej; cykl dwunastu „Pieśni świętojańskiej o sobótce”, stanowiących rodzaj sielanki, cykl dziewiętnastu trenów, będącym dowodem na doskonałość techniki i formy poetyckiej, konstrukcja całości pozwala śledzić zmiany światopoglądowe człowieka, którego dosięgło nieszczęście, od rozpaczy ku nadziei; liczne fraszki (m. in. zaliczano "Na dom w Czarnolesie", "Na lipę, "O doktorze Hiszpanie"), krótkie utwory najczęściej o dowcipnej wymowie, łączące humor z celna obserwacja obyczajów i charakterów, ale tez filozoficzne i programowe oraz autorefleksyjne; wiele pieśni i hymnów w tym słynny hymn „Czego chcesz od nas Panie…”.

Twórczość Kochanowskiego jest zbyt obszerna, by przedstawić tu cały zakres tematyczny, warto jednak wiedzieć, ze wymowa jego utworów była zgodna z trendami renesansowymi. Kochanowski pochwalał umiar we wszystkim, ukazując uroki spokojnego życia, szczególne na wsi, wśród natury i bliskich osób. Jako artysta przestrzegał zasad decorum i harmonii. Opiewał ideał człowieka renesansu,, doceniając wykształcenie i dbałość o ciało. Pisząc o roli poety, dostrzegał jego wyjątkową sytuacje, miał poczucie tego, ze dzięki swojej twórczości jest kimś wyjątkowym i nieśmiertelnym, ponieważ zostaną po nim jego słowa.

Rozwój muzyki

Muzyka odzyskuje swoje dawne oblicze, znów z całym zapałem służąc zabawie i rozrywce. Powstaje wiele pieśni ludowych czy miejskich, niekoniecznie wysokich lotów, ale świadczących o ożywieniu w tej dziedzinie. Prawdziwą perełką w polskiej muzyce renesansowej jest dorobek twórczy Wacława z Szamotuł. Odrodzenie to także czas tworzenia przez Mikołaja Gomułkę, autora czterogłosowych opracowań stu pięćdziesięciu psalmów Dawidowych. Rozwojowi muzyki sprzyjał też fakt, że posiadanie nadwornej kapeli świadczyło zarówno prestiżu, toteż magnaci, biskupi, nie wspominając już zarówno królu, utrzymywali własne zespoły muzyków. Moda na muzykę dosięgła też środowisk mieszczańskich, gdzie uczono się gry i nabywano instrumenty (klawikord, lutnia, cymbały, cynk (rodzaj trąbki), kornet, trąba, harfa, puzon czy drumle). Z kolei chłopi cieszyli się muzyką głównie przy okazji różnych uroczystości i obrzędów, instrumentów chłopskich chałupach można było odnaleźć głownie dudy czy wiole.

Zmieniały się rodzaje rozrywek, jakimi cieszyli się przedstawiciele poszczególnych klas, przede wszystkim zabawa nie była już synonimem grzechu, należało czerpać z niej maksimum radości, zachwycając się życiem. Dawne turnieje rycerskie czy polowania zastępowano prostszymi rozrywkami jak gra w karty czy kości, które nie były zarezerwowane wyłącznie dla wyższych klas. Większego znaczenia i nowych forma nabrał też taniec.

Architektura polskiego renesansu

Pierwsze przejawy trendów włoskich w zakresie budownictwa miały miejsce na zamku królewskim na Wawelu. W 1504 roku król Aleksander Jagiellończyk podjął się dzieła przebudowy pałacu, zatrudniając do tego włoskich, choć nie tylko architektów. Prace od 1506 do 1510 kontynuował Zygmunt I, wtedy też zostało ukończone północne skrzydło, czyli tak zwany drugi pałac. Głównym architektem i projektodawcą był Franciszek Florentczyka, a potem jego B. Berrecci (to właśnie on zaprojektował słynną kaplicę Zygmuntowską).

Ogólne tendencje zmian w architekturze polegały na większym zapotrzebowaniu na budowle świecki niż sakralne (odwrotnie niż w średniowieczu). Z budowli sakralnych powstawały głównie niewielkie formy, tj. kaplice. Najczęściej były to kaplice rodowe wznoszone z prywatnej inicjatywy, mające na celu uczczenie pamięci jakiegoś przodka. Natomiast w budownictwie świeckim nastąpił prawdziwy boom. Powstawały rezydencje mieszkalne wznoszone poza miastami, z charakterystycznymi alkierzowymi wieżami na narożach. Wielkie zmiany nastąpiły też w architekturze miejskiej, wznoszono liczne budynki użytku publicznego jak ratusze (m. in. Poznań, Tarnów, Sandomierz, Chełmno), giełdy czy sukiennice (Kraków) oraz kamienice mieszkalne. Kamienice miały swój specyficzny styl, były bogato zdobione na attykach, co z czasem przerodziło się w manieryzm. W różnych częściach kraju wyrastały tak zwane miasta idealne, wznoszone planie dwóch skrzyżowanych osi i utrzymywane w symetrycznym układzie zabudowań. Przykładem tak zaprojektowanego miasta jest Zamość czy Kazimierz Dolny.

Rzeźba renesansowa w Polsce

Jak i w innych częściach Europy, w Polsce spopularyzował się typ nagrobka przyściennego, wywodzący się z Włoch. Nagrobki te nazywane też niszowymi przypominają w kształcie łuk triumfalny, wewnątrz którego umieszcza się wykuty w kamieniu wizerunek postaci zmarłego, najczęściej w pozycji lezącej, rzadziej siedzącej. Przykładem tego typu nagrobka jest nagrobek króla Zygmunta I wykonany przez B. Berrecciego. Kamień cieszył się dużą popularnością jako surowiec rzeźbiarski, do wybitnych twórców tej techniki należeli: B. Z. de Gianotis, G. M. Padovano, H. Canavesi, Jan Michałowicz, Santi Gucci.

Malarstwo polskiego renesansu

Do malarstwa renesans wszedł jeszcze później niż do innych dziedzin sztuki i nigdy nie zadomowiła się na dobre, a to ze względu na trwałość wzorów gotyckich, cenionych tak przez twórców jak i przez odbiorców. Osiągnięcia takie jak ukazywanie perspektywy czy techniki przedstawiania światła nie zdobyły sobie uznania wśród polskich malarzy, którzy korzystali z nich ostrożnie, powoli, stopniowo łącząc je ze stylem gotyckim.

Ważną postacią na tej scenie jest Stanisław Samostrzelnik, wybitny twórca miniatur, który jest autorem wielu iluminacji, zdobiących różne dokumenty (np. „Przywilej opatowski”, 1519), i księgi tak świeckie (m. in. „Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich” i „Liber geneseos” Szydłowieckich) jak i liturgiczne (m.in. królewskie modlitewniki Zygmunta Starego i królowej Bony).

Wpływ renesansu zaznacza się w rozwoju sztuki portretowej, która również w Polsce znajduje wielu zwolenników i nabywców. Tu także duże sukcesy odniósł Samostrzelnik, który wprowadził na grunt polski samodzielny wizerunek postaci, nie obciążony żadnym przesłaniem, ani powiązaniami z Biblia czy historią. Właśnie portret stał się najbardziej interesującą dziedziną polskiego malarstwa w drugiej połowie XVI wieku. Powstało wówczas bardzo dużo przedstawień postaci członków rodziny królewskiej, magnatów, biskupów, a nawet bogatych mieszczan. Widać też zmiany pewnych tendencji i tak na przykład w portrecie Stefana Batorego pędzla Marcina Kobera można już dostrzec cechy, które w XVII wieku staną się charakterystyczne dla barokowego portretu sarmackiego, a więc realne odzwierciedlanie rysów twarzy, szczegółowość w przedstawianiu stroju i wyraźny kontur.

Grafika polskiego renesansu

W zakresie grafiki rozwijał się drzeworyt ilustracyjny oraz książkowa ornamentyka marginalna, wzorowana na włoskich przykładach. Z kolei sceny postaciowe wzorowano głównie na osiągnięciach grafiki niemieckiej, która w tym czasie święciła triumfy. Rzemieślnicy zajmujący się złotnictwem czy ludwisarstwem sięgali zaś do osiągnięć norymberskich. Zabytkiem renesansowego złotnictwa jest wykonany przez krakowskich rzemieślników Srebrny kur bractwa strzeleckiego.

Renesans w Polsce zakończył się na przełomie XVI i XVII wieku, za datę graniczną przyjmuje się na ogół rok 1620.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---