Oświecenie - charakterystyka epoki
Czas trwania: od końca XVII wieku do początku wieku XVIII.
Oświecenie nazywano inaczej: „wiekiem filozofów”, „wiekiem rozumu”
Oświecenie było okresem, w którym dominowali racjonaliści, którzy cenili nad wszystko rozum i posługując się nim poznawali świat.
Tło epoki:
Pod koniec XVII wieku rozpoczął się w Zachodniej Europie przewrót w dziedzinie nauki. Zaznaczył się m.in.:
-rozpoczęciem badań ciśnienia atmosferycznego (Błażej Pascal)
-odkryciem układu współrzędnych (Kartezjusz)
- odkryciem krążenia planety po eliptycznych orbitach
- odkryciem powszechnego prawa ciążenia (Izaaka Newtona)
- odkryciem setek gatunków roślin oraz zwierząt i dokonaniem ich segregacji
- zaczęto badać organizm ludzki (opis układu oddychania i spalania)
- zmierzono szerokość i długość geograficzną wielu państw
- skonstruowano urządzenia naukowe, tj.: mikroskopy, soczewki, teleskopy.
- utworzono dwie wielkie naukowe organizacje: Royal Society w Anglii i Akademia Francuska, które zajmowały się badaniami naukowymi, organizowaniem wypraw geograficznych oraz wydawaniem pierwszych czasopism naukowych.
To wszystko spowodowało, że człowiek mógł lepiej poznać otaczający go świat. Wiązało się z tym wielkie poszanowanie dla rozumu ludzkiego oraz powszechny wiara i optymizm w działanie człowieka, który może rządzić światem.
Podłoże filozoficzne:
Do wybitnych filozofów epoki należeli tacy naukowcy, jak Pascal, Kartezjusz itp., którzy własnymi badaniami uwierzyli w potęgę rozumu. Jako jedni z pierwszych uważali rozum za najważniejsze źródło poznania. Ideę owa propagował Kartezjusz w "Rozprawie o metodzie" oraz Immanuel Kant w "Co to jest oświecenie". Kartezjusz dał podstawy dla racjonalizmu, który opierał się na założeniu, że narzędziem do poznania wiedzy jest rozum czowieka. Kant jako jeden z nielicznych stworzył definicję epoki oświecenia, która określił czasem niepełnoletności, z którego na szczęście ludzie wyszli. Poznanie praw świata jest możliwie tylko dzięki doświadczeniu.
Podstawowe pojęcia filozofii oświecenia to:
1. racjonalizm - rozum jest najlepszą i jedyną przyczyną wiedzy o wszechświecie; kartezjuszowska myśl: "Myślę więc jestem"
2. empiryzm - jedynym źródłem poznania prawdy jest doświadczenie
3. sensualizm - wrażenia zmysłowe są odbiciem rzeczywistości i dlatego tyko one prowadza do prawdy
4. ateizm - Bóg nie istnieje
5. deizm - Bóg tylko stworzył świat i nie ingeruje w niego
6. utylitaryzm - każdy człowiek jest ważny i musi z korzyścią pracować dla całego społeczeństwa
7. russoizm - autorem jest Jan Jakub Rousseau. Cywilizacja demoralizuje człowieka, odziera go z większości uczuć takich jak litość, współczucie, miłość.
Te poglądy propagowali i rozpowszechniali w oświeceniu tacy myśliciele tej epoki:
- I. Kant,
- J. J. Rousseau
- J. Locke - D. Diderot
- Wolter
- Kartezjusz
“Tabula rasa” to inaczej „biała kartka” - przeświadczenie, że człowiek to czysta karta, która w wyniku biegu życia zapełnia się doświadczeniami życiowymi.
Wolter był jednym z najważniejszych filozofów epoki oświecenia, autorem licznych utworów literackich, m.in. "Kandyda". „Kandyd czyli optymizm” jest utworem, w którym autor zaznacza już w tytule, ze jest z Niemiec, doktor Ralf. Wszystko to wiązało się z ówczesną cenzurą, ponieważ nie chciano wydawać książek Woltera, i nawet jeden egzemplarz został spalony, aby pokazać, że jest niedozwolony dla ludzi. „Kandyd” jest utworem polemizującym z filozofią oświeceniową. Jest krytyką filozofii G. W. Leibniza, który cały świat widział jako budowlę stworzoną z tzw. Monad, struktury, które tworzą większe całości, uporządkowane i zamierzone w planach Boga. Historia Kandyda pokazuje, że filozofia ta jest nieprawdziwa. Kandyd w czasie podróży po świecie doszedł do tego, że wszędzie panuje niezgoda, oszustwa, gwałty, zło i nietolerancja. Widzi teraz, że poglądy filozofa Panglossa okazała się złudna i nierealna. Neguje ją w całości i uznaje za wyidealizowaną. Utwór zawiera w sobie wielkie przesłanie zawarte w słowach: "Należy uprawiać własny ogródek", co oznacza, ze pomimo licznych przeszkód trzeba realizować swoje cele i nie zważać na przeciwności losu. To jest p Kandyda, który postanawia kupić folwark i rozpocząć uprawę ziemi. Okazuje się, ze przyniosło to dobry skutek. Kandyd teraz już wie, ze tylko uczciwa pracą można pokonać zło na świecie i osiągnąć szczęście.
Powiastka filozoficzna jest narracyjnym utworem prozaiczny, który rozpowszechnia i głosi konkretną myśl moralną i światopoglądową. Jest wytworem oświeceniowym, np. „Kandyd” Woltera, „Kubuś fatalista i jego pan” D. Diderota. wykorzystywała satyrę obyczajową, krytykując za pomocą racjonalistycznych argumentów współczesny rodzaj rządzenia i zachowanie szlachty i magnaterii.
Kraj Eldorado był fantastyczną krainą, pełną drogich kamieni, z których robiono zabawki dla dzieci. Kraj ten był dookoła otoczony przepaściami i stromymi skałami, które broniły go przed wpływem europejczyków. Mieszkańcy wierzyli w jedynego Stwórcę, któremu tylko dziękowali za to, co od niego otrzymali.
Powiastka filozoficzna jest narracyjnym utworem prozaiczny, który rozpowszechnia i głosi konkretną ideę światopoglądową lub moralną. Jest wytworem oświecenia, np. „Kandyd” Woltera, „Kubuś fatalista i jego pan” D. Diderota. wykorzystywała satyrę obyczajową, krytykując za pomocą racjonalistycznych argumentów współczesne formy rządów i zachowanie szlachty i magnaterii.
Kraina Eldorado była fantastyczną krainą, pełną drogich kamieni, z których robiono zabawki dla dzieci. Kraj ten był dookoła otoczony przepaściami i stromymi skałami, które broniły go przed wpływem europejczyków. Mieszkańcy wierzyli w jednego Boga, któremu tylko dziękowali za to, co od niego otrzymali.
Podział czasowy oświecenia w Polsce : wiek XVIII.
Dzieli się na trzy okresy:
-wczesny, obejmuje lata 40-ste, aż do 1764 roku
-stanisławowski (1764 -1795)
-schyłkowy (po 1795 roku)
Tło historyczne epoki:
1733 - podwójna elekcja
1764 - Stanisław August Poniatowski został królem
1772 - I rozbiór Polski
1788 - 92 - uchwalenie Konstytucji III maja
1793 - II rozbiór Polski
1795 - III rozbiór Polski, Polska znika z mapy Europy
Wiek oświecenia to czas, kiedy w Polsce sarmackie rządy doprowadziły do upadku gospodarki, do osłabienia politycznego i stała się w związku z tym łatwiejsza do zdobycia dla krajów ościennych, które podzieliły jej terytorium między siebie. Ale jest to znakomity czas dla rozwoju kultury, sztuki i oświaty.
Instytucje kulturowe i oświatowe w XVIII - wiecznej Polsce :
- w 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium, czyli szkoła dla młodzieży szlacheckiej. Zniesiono kary cielesne, połączono edukacje z wychowaniem patriotycznym.
- powstaje w 1747 roku pierwsza Biblioteka Publiczna w Polsce, Biblioteka Publiczna Załuskich
- otwarto w 1765 roku Teatr Publiczny na wniosek Stanisława Augusta Poniatowskiego, który miał służyć propagowaniu idei oświeceniowych. Dla niego sztuki pisali między innymi F. Bohomolec, F. Zabłocki, W. Bogusławski.
- Szkoła Rycerska rozpoczyna swa działalność w 1765 roku i ma charakter wojskowy, kształcąc przyszłych patriotów i żołnierzy. Za hymn szkoły przyjęto utwór Krasickiego pt. "Święto Miłości Kochanej Ojczyzny"
- czasopisma
Monitor był pierwszym polskim czasopismem o charakterze ogólnym, które poruszało aktualne tematy, krytykowało sarmatyzm i propagowało poglądy oświeceniowe
Zabawy przyjemne i pożyteczne to czasopismo typowo literackie, w którym swoje utwory zamieszczało wielu poetów
Gazeta narodowa i obca to czasopismo polityczne powstałe na potrzeby sejmu
- obiady czwartkowe były spotkaniami literackimi i odbywały się w łazienkach na prośbę króla S. A. Poniatowskiego
- Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym ministerstwem zajmującym się tylko oświatą; przyznało oświatę władzom świeckim, stworzyło własne podręczniki i w tym celu powołano Towarzystwo do ksiąg Elementarnych, uczyniono język polski językiem wykładowym.
- Towarzystwo przyjaciół narodowych to stowarzyszenie, które miało się zając tylko dbaniem o polską kulturę Funkcja literatury oświeceniowej w Polsce:
W tak tragicznej sytuacji, w jakiej znalazła się Polska, literatura musiała mieć charakter społeczny i utylitarny. Twórcy posługiwali się nią, aby szerzyć program reform i namawiać do ich zrealizowania, a przez to do ratowania kraju przed upadkiem.
Nurty literatury oświeceniowej:
kierunki literatury oświeceniowej:
a) klasycyzm - kierunek w literaturze oświeceniowej
cechy:
- nastawienie na funkcję dydaktyczną literatury,
- nawiązywanie do starożytnych wzorów ( stosowanie zasady decorum, co oznaczało dobieranie stylu do tematu; mimesis, czyli odwzorowywanie świata; trzy style: wysoki, średni, niski).
- umiar, harmonia i porządek
- czystość języka polskiego, unikanie makaronizmów
- typowe gatunki - tren, oda, tragedia, komedia
- przedstawiciele: I. Krasicki, J.U. Niemcewicz
b)sentymentalizm - kierunek w literaturze oświecenia; cechy:
-odwołania do myśli J. J. Rousseau, nawiązanie do empiryzmu i sensualizmu
- funkcja to dbanie o uczucia międzyludzkie
- najważniejszą wartością jest serce, emocjonalność, wrażliwość
- prosty język, czerpanie z języka potocznego
- symbole: jawor, koszyk z malinami, pasterka, pasterz, wieś.
- tłem wydarzeń jest przyroda
- przedstawiciele: F. Kniaźnin F. Karpiński
c)rokoko - nurt w literaturze oświeceniowej występujący raczej w poezji :
- elitarny charakter, upowszechnił się na szlacheckich dworkach
- rodzaj zabawy w towarzystwie
- poezja bogata jest w środki stylistyczne
Ignacy Krasicki narodził się w 1735 roku. Wywodził się z rodziny magnackiej. Uczył się we Lwowie w Kolegium Jezuickim. Wiele czasu spędził za granica, głównie w Rzymie, gdzie cieszył się uznaniem w towarzystwie. Szybko zdobył wykształcenie duchowne i został księdzem, a potem służył królowi Stanisławowi Augustowi. Piastował także urząd małopolskiego prezesa trybunału, a mając trzydzieści jeden lat został uznany za biskupa warmińskiego .
Twórczość Krasickiego jest urozmaicona i bardzo wyrafinowana, głęboka w refleksje i napełniona mądrościami życiowymi. Pisał niemal we wszystkich stylach i uprawiał każdy gatunek literacki. Jest autorem artykułów dziennikarskich, felietonów, rozprawek moralizatorskich, powiastek, powieści, komedii, bajek, satyr, poematów, listów poetyckich i drobnych wierszy. Oczywiście wszystkie dzieła nasiąknięte był poglądami oświeceniowymi, którym Krasicki był do końca wierny.
Bajka to utwór z pogranicza epiki i liryki, mająca charakter przypowieści, które zawierały moralną naukę i mająca cel dydaktyczny, wykorzystuje typowe charaktery
Szczur i kot - ostra krytyka pychy. Morał: nie wolno się wynosić.
Ptaszki w klatce - kto nigdy nie zaznał swobody nie doceni jej
Kruk i lis - bajka krytykuje naiwność i podatność na pochlebstwa oraz komplementy.
Dewotka - wyśmiewa fałszywą pobożność, dla ludzi, na pokaz
SATYRA to utwór literacki, który krytykuje i ośmiesza różne zjawiska, np. wady ludzkie, obyczaje i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe, itp. Satyra tylko neguje i nie daje pozytywnych wzorców.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.