Hasła epoki pozytywizmu i ich odbicie w literaturze.
„Pozytywizm to prąd umysłowy i epoka w dziejach kultury i literatury polskiej przypadająca na lata 1863- 1891. Na określenie pozytywizmu używa się także nazw dominujących wówczas prądów literackich: naturalizmu, realizmu, a w poezji parnasizmu. Termin pozytywizm zaistniał jako nazwa nurtu filozoficznego wywodzącego się z myśli A. Comte'a, do którego zalicza się także H. Taine'a, J.S. Milla, H.T. Buckle'a, H. Spencera oraz K. Darwina, a którego głównym rysem było odrzucenie metafizycznych spekulacji na rzecz poznania naukowego, czemu towarzyszyło przekonanie, że procedury badawcze nauk przyrodniczych stanowią uniwersalne narzędzie poznania, adekwatne w odniesieniu do każdej sfery rzeczywistości (scjentyzm). W zakresie filozofii człowieka i filozofii społecznej pozytywistów łączył determinizm, tj. przeświadczenie o biologicznym i społecznym zdeterminowaniu ludzkiego życia, utylitaryzm, tj. uznanie, iż pożytek stanowi podstawowe źródło moralnej sankcji postępowania i źródło zjawisk społecznych, oraz ewolucjonizm- optymistyczny pogląd, iż w przyrodzie walka o byt i dobór naturalny stanowi uzewnętrznienie wpisanego w nią mechanizmu rozwoju i postępu.
Za prekursorów programu społecznego pozytywistów uważa się tzw. organiczników, czyli działających w pierwszej połowie XIX wieku zwolenników legalnych przedsięwzięć zorientowanych na gospodarczy i kulturowy rozwój ziem polskich, pośród których ważne miejsce zajmowało działające w Galicji i głoszące program lojalizmu wobec zaborców, konserwatywne stronnictwo „stańczyków”.
Światopogląd polskiego pozytywizmu został ukształtowany pod wpływem wstrząsu, jakim dla zbiorowej świadomości był upadek powstania styczniowego i towarzyszące mu represje. Jego program został sformułowany na lamach prasy warszawskiej. Centralne miejsce zajmowały w nim dwa zagadnienia: praca organiczna, której istotą była działalność na rzecz harmonijnego i cywilizacyjnego rozwoju społeczeństwa, pojmowanego za Spencerem jako organizm- struktura wzajemnie sfunkcjonalizowanych części. Towarzyszył temu postulat realizmu politycznego- odłożenia prób walki narodowowyzwoleńczej do momentu wzmocnienia ekonomicznych podstaw bytu społecznego. Drugim zagadnieniem była praca u podstaw, czyli działania zorientowane na podniesienie poziomu życia warstw najniższych, głównie chłopów. Z tymi postulatami wiązało się wiele kwestii bardziej szczegółowych, wśród których na plan pierwszy wysuwają się: problem asymilacji Żydów oraz problem emancypacji kobiet. Pozytywiści wspierali uprzemysłowienie, urbanizację, modernizację różnych dziedzin życia z rolnictwem na czele, upatrując główną siłę sprawczą przemian w inteligencji, mieszczaństwie oraz w sferach przemysłowych.
Do najważniejszych manifestów literackich pozytywizmu zalicza się m.in. artykuły: „Groch na ścianę” A. Wiślickiego, „Kilka uwag nad powieścią” i „Listy o literaturze” Elizy Orzeszkowej oraz „Utylitaryzm w literaturze” P. Chmielowskiego. Formułowany w nich program literacki akcentował obywatelską rolę pisarza jako krzewiciela oświaty i postępu, podkreślał rolę wiedzy i nauki w twórczości literackiej i zalecał przedstawianie wzorów osobowych pożądanych z punktu widzenia nowej ideologii: człowieka pracy, społecznika. Utylitarystycznie zorientowana literatura miała pełnić funkcje wychowawcze.
Pozytywizm to epoka prozy. Za najbardziej użyteczną formę uznano realistyczną prozę narracyjną; początkowo realizowano ją w postaci powieści tendencyjnej, a następnie tzw. prozy dojrzałego realizmu. Osobne miejsce zajmuje proza historyczna, także o akcentach dydaktycznych. Odrzucano model „poezji wieszczej”, nawiązując jednocześnie do rozmaitych motywów i koncepcji. Najważniejszym zjawiskiem w poezji tego okresu jest tzw. „polski parnas”(m.in. A. Asnyk, M. Konopnicka, W. Gomulicki) i rozwój wiersza sylabotonicznego.
Schyłek okresu zaznaczył się wzrostem nastrojów pesymistycznych, wynikających z negatywnej oceny efektów realizacji pozytywistycznego programu; w literaturze pojawiają się tendencje naturalistyczne (grupa skupiona wokół czasopisma „Wędrowiec”, m.in. A. Dygasiński, A. Sygietyński, S. Witkiewicz ), a ostatnie wybitne dzieła tej formacji powstają równoległe z dziełami pierwszej fazy modernizmu”. (na podstawie: „Podręczny słownik terminów literackich”, pod redakcją Henryka Sułka, Kraków 2005).
W Europie z pozytywizmem mamy do czynienia od polowy 1850 roku do lat osiemdziesiątych XIX wieku. Rok 1864 to data początku nowej epoki w Polsce, a jej koniec to rok 1890, który przyjmuje się umownie za początek Młodej Polski. Lata 80- te to rozwój powieści realistycznej, faza dojrzałego realizmu, szczytowa faza epoki. Rok 1890 uznany został za początek modernizmu, pojawiają się debiuty młodopolskich poetów. Pozytywizm trwa jeszcze równolegle, powstaną jeszcze „Emancypantki” Bolesława Prusa. Badacze literatury twierdzą, że ostateczne wygaśnięcie nurtu nastąpiło w 1910 roku. Pozytywizm cechowały: wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, reformy edukacji, postulaty stawiania i realizowania praktycznych celów. Postulowano unowocześnienie przemysłu, rolnictwa, handlu i całej gospodarki kraju, bo tylko wtedy naród będzie mocny i odzyska niepodległość. Młodzi pozytywiści głosili postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw.
Prawie każdy utwór pozytywistyczny rozpowszechniał pogram młodych. Literatura miała pouczać, oświecać w kwestiach moralnych, przedstawiać wzorce osobowe i przede wszystkim propagować program epoki. Powieść ówczesna podejmuje próbę zbudowania wzorców osobowych dostosowanych do nowej- popowstaniowej i pouwłaszczeniowej sytuacji historycznej. Głównym terenem obserwacji powieściowej był dawny stan szlachecki- od jego arystokratycznych wierzchołków poprzez średnią i drobną szlachtę. W krytycznym świetle występowało próżniacze i hulaszcze życie arystokracji. Postacią wzorcową staje się bohater konsekwentny w działaniu, spełniający ciążące na nim obowiązki. Argumentowano, że użyteczność społeczna, a nie urodzenie czy majątek stanowią o wartości człowieka.
Eliza Orzeszkowa ukazała w „Nad Niemnem” obraz społeczeństwa polskiego lat osiemdziesiątych XIX wieku. Szlachta zaściankowa nazywana jest w powieści ludem. Anzelm opowiada legendę o Janie i Cecylii, którzy własną pracą, ciężką i wytrwałą przemienili dziką puszczę w urodzajne pola, zbudowali osadę. Tu dochowali się dzieci, a później wnuków. Praca jest sensem życia i źródłem utrzymania Bohatyrowiczów. Zostali za to nobilitowani przez króla i nadano im herb szlachecki. Anzelm Bohatyrowicz wpaja Jankowi największe wartości, patriotyzm i szacunek dla pracy. Janek to mody mężczyzna, który szacunkiem otacza wydarzenia z przeszłości kraju i rodziny. Jest bardzo pracowity. Według Orzeszkowej praca jest najważniejszą wartością w życiu każdego człowieka, praca jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Orzeszkowa uważała, że to właśnie lud będzie najważniejszą warstwą społeczną i zadecyduje o losach kraju.
Benedykt Korczyński, ojciec Witolda i Leonii, właściciel Korczyna. Benedykt o człowiek niezwykle pracowity, dba o gospodarstwo, chce utrzymać majątek. Jest oddany rodzinie i ziemi. Pracę na polskiej ziemi uważa za patriotyczny obowiązek. Walczy o poprawę sytuacji ekonomicznej Korczyna. Troszczy się o rodzinę i o ziemię. Kuzynka Benedykta, Marta to kobieta również pracowita, przepracowała całe życie. Pomagała Benedyktowi w utrzymaniu gospodarstwa. W młodości bała się pracy, nie chciała podjąć się trudu pracy w Bohatyrowiczach, nie poślubiła Anzelma. Siostrzenica Benedykta, Justyna Orzelska to dziewczyna, która odrzuca jałowe życie na salonach na rzecz pracy i patriotyzmu. Poznaje pracę i szanuję ją. Jej małżeństwo z Jankiem Bohatyrowiczem jest symbolem pogodzenia się Korczyna z zaściankiem. Witold to uczeń szkoły organicznej, ma wiele planów na przyszłość i uważa, że skończenie szkoły pomoże mu w ich realizacji. Jest to młody pozytywista żyjący ideałami, próbuje nadać użyteczny sens pracy, wspiera Justynę. Jest wyznawcą pracy u podstaw, uważa, ze należy pomagać ludziom z zaścianka.
Orzeszkowa w swojej powieści zawarła problem scjentyzmu. Witold jest jego wyznawcą, uczy się i uważa, że należy pomagać szlachcie zaściankowej. Kończy szkołę, by kiedyś przejąć Korczyn i gospodarować nim. Wie, że wykształcenie pomoże mu w realizacji pomysłów. W „Nad Niemnem” jest jeszcze postać pani Kirłowej, pracowitej kobiety, która zajmuje się gospodarstwem domowym i dba o leniwego męża.
Orzeszkowa ukazała też kilka postaci, które są bezużyteczne w społeczeństwie. Emilia, Różyc to ludzie, którzy nie pracują, czas spędzają na salonach. Utylitaryzm był ściśle związany z postulatem pracy. Postacie te nie pracują, a ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa.
Bolesław Prus przedstawia w „Lalce” świat zdominowany przez arystokrację. Prus W „Lalce” krytykuje tę warstwę społeczną. Arystokracja była składową częścią organizmu społecznego i należało ją leczyć, by móc mówić o wspólnym działaniu. Jest to grupa barwna. Izabela Łęcka to kobieta zimna i wyniosła. Najważniejsze jest dla niej pochodzenie. Jej ojciec, Tomasz to egoista i człowiek, mający wysokie mniemanie o sobie. Jest arystokratą, jego córka jest wyniosła i traktuje z wyrachowaniem ludzi. Od dzieciństwa jest przyzwyczajona do luksusów. „Pan Tomasz Łęcki z jedyną córką Izabelą i kuzynką panną Florentyną nie mieszkał we własnej kamienicy, lecz wynajmował lokal, złożony z ośmiu pokojów, w stronie Alei Ujazdowskiej. Miał tam salon o trzech oknach, gabinet własny, gabinet córki, sypialnią dla siebie, sypialnią dla córki, pokój stołowy, pokój dla panny Florentyny i garderobę, nie licząc kuchni i mieszkania dla służby, składającej się ze starego kamerdynera Mikołaja, jego żony, która była kucharką, i panny służącej, Anusi.
Mieszkanie posiadało wielkie zalety. Było suche, ciepłe, obszerne, widne. Miało marmurowe schody, gaz, dzwonki elektryczne i wodociągi. Każdy pokój w miarę potrzeby łączył się z innymi lub tworzył zamkniętą w sobie całość. Sprzętów wreszcie miało liczbę dostateczną, ani za mało, ani za wiele, a każdy odznaczał się raczej wygodną prostotą aniżeli skaczącymi do oczu ozdobami. Kredens budził w widzu uczucie pewności, że z niego nie zginą srebra; łóżko przywodziło na myśl bezpieczny spoczynek dobrze zasłużonych; stół można było obciążyć, na krześle usiąść bez obawy załamania się, na fotelu marzyć.” Starski to bawidamek, utracjusz i rozpustnik. Krzeszowscy żyją ponad stan, baron jest zadłużony. Jedynie Julian Ochocki i hrabina Zasławska to postacie szlachetne. Julian jest młodym naukowcem i wynalazcą, zauważa wady arystokracji. Pasją Ochockiego jest nauka, mądry i szlachetny człowiek, nietypowy arystokrata. Ochocki wypowiada słowa, które ilustrują jego osobowość: „Co mnie żeniaczka, kobiety, a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne ? Oszaleję albo...przypnę ludzkości skrzydła...” Nie dba o dobra materialne. W kraju nie znajduje zrozumienia i warunków do pracy, wyjeżdża za granicę.
Zasławska to kobieta szlachetna i ciesząca się szacunkiem. Arystokracja o warstwa pasożytnicza, zdemoralizowana i zdegenerowana. Czas spędzają na rautach, balach i przedstawieniach. Podróżują, bawią się. Nie zajmują się niczym pożytecznym, nie potrafią prowadzić interesów. Często żyją ponad stan, trwonią pieniądze i przez to tracą majątki. Prowadzą próżniaczy styl życia. Problem organicyzmu był w pozytywizmie pierwszoplanowy.
W literaturze pozytywiści podejmowali problem asymilacji Żydów. Pisał o tym Bolesław Prus w „Kronikach tygodniowych”, A. Świętochowski. Eliza Orzeszkowa poświeciła temu zagadnieniu wiele uwagi. Postulowała potrzebę zbliżenia obu nacji, szerzenia wśród Żydów oświaty. Apelowała o konieczność walki z przejawami ortodoksyjnego judaizmu. W 1881 roku w Rosji miały miejsce pogromy Żydów. W grudniu tego roku doszło do podobnych wydarzeń w Warszawie. W roku następnym Orzeszkowa ogłosiła rozprawę „O Żydach i kwestii żydowskiej”. Pisarka dała propozycję rozwiązania kwestii żydowskiej poprzez asymilację i uobywatelnianie Żydów, dążyła do wspólnoty narodów i zwalczania nienawiści, a także kładzenie nacisku na reformę oświaty, która miała udostępnić Żydom kulturę i wszczepić im poczucie wspólnoty obywatelskiej z polskim otoczeniem.
Maria Konopnicka również podjęła temat asymilacji Żydów. „Mendel Gdański”, nowela ogłoszona po raz pierwszy w 1890 roku w Przeglądzie Literackim, dodatku do pisma Kraj. Później została włączona do zbioru „Na drodze”, wydanego w Krakowie w 1893 roku. Był to rodzaj odpowiedzi na apel Elizy Orzeszkowej o przeciwstawieniu się zalewającej fali antysemityzmu, której najjaskrawszym przejawem były pogromy Żydów. Na apel Orzeszkowej odpowiedziało kilku twórców, zbiór ich tekstów poświęconych kwestii żydowskiej ukazał się w 1905 roku pt. „Z jednego strumienia”. Tytułowy bohater noweli Konopnickiej to stary Żyd, introligator, który wychowuje swojego wnuka Kubusia. Pewnego dnia Kubuś zostaje zraniony przez pijany motłoch kamieniem w głowę. Stary Mendel jest zaskoczony i wstrząśnięty. Czuje się związany z Polską i z Warszawą, w której mieszka całe życie i pracuje. Dla Mendla wszyscy ludzie są równi, chce tolerancji. Nie może zrozumieć, ze padł ofiarą nienawiści religijnej, tylko dlatego, że urodził się Żydem. Stracił wiarę w ukochane miasto:
„- Panie Mendel ! - burknął wreszcie - wyleżże pan już raz z tego kąta ! Bosiny pan odprawiasz czy co u licha ? Trochę gorączki i nic więcej. Chłopak za tydzień jaki do szkoły pójdzie, byle się trochę tylko skóra zrosła. A pan tak jak na worze z popiołem zasiadł' Przecie panu nikt nie umarł ! Stary Żyd milczał. Po chwili dopiero podniósł głowę i odezwał się głosem namiętnie drgającym: - Pan się pyta. czy ja na bosiny siedzę ? Nu. ja siedzę na bosiny ! Ja popiół na głowę mam i wór gruby na głowie mam. i na popiele ja siedzę, i nogi bose mam, i pokutę wielką mam. i wielka boleść ma. i wielką gorzkość...Zamilkł i twarz znowu w ręce ukrył. Mała zielona lampka dawała jego siwej głowie jakieś szczególne, widmowe niemal oświetlenie. Malec jęknął raz i drugi i znów zaległo milczenie. A wtedy wśród tej ciszy podniósł Mendel Gdański raz jeszcze głowę i rzekł:- Pan powiada, co u mnie nic nie umarło ? Nu, u mnie umarło to, z czym ja się urodził. z czym ja sześćdziesiąt i siedem lat żył, z czym ja umierać myślał... Nu. u mnie umarło serce do tego miasto !”.
Nowela to odzew na problem antysemityzmu, Konopnicka ukazuje świat wewnętrzny Mendla. Mendel czuje się związany z Polską i z Warszawą. Potwierdził swoją przynależność do społeczeństwa polskiego udziałem w powstaniu styczniowym. Załamała się jego wiara w ludzi i w ukochane miasto. Był uczciwym i wartościowym człowiekiem. Ale był zły, ponieważ urodził się Żydem.
W literaturze pozytywizmu podejmowano też temat wsi i nędzy chłopów. Bolesław Prus w „Lalce” ukazał obraz Powiśla, dzielnicy ówczesnej biedoty warszawskiej. Problem nierówności społecznej obserwujemy w „Kamizelce” Prusa. Tytułowa część garderoby należała do młodego urzędnika, który zachorował na gruźlicę. „Oto ona. Przód spłowiały, a tył przetarty. Dużo plam, brak guzików, na brzegu dziurka, wypalona zapewne papierosem. Ale najciekawsze w niej są ściągacze. Ten, na którym znajduje się sprzączka, jest skrócony i przyszyty do kamizelki wcale nie po krawiecku, a ten drugi, prawie na całej długości, jest pokłuty zębami sprzączki.” Urzędnik posuwał sprzączkę ściągacza, chciał pokazać żonie, że zdrowieje i tyje. Jego żona co dzień skracała pasek, by dodać mu otuchy.
„Janko Muzykant” Henryka Sienkiewicza przedstawia niedolę biednego, choć utalentowanego chłopca. Podobną problematykę przedstawia Prus w „Antku”. Maria Konopnicka ukazywała w swoich utworach sylwetki głodnych i biednych ludzi.
„Placówka” Prusa była pierwszą powieścią tej doby o polskim chłopie. Prus zrezygnował tu z wątku miłosnego. Utwór ma bohatera zbiorowego- rodzinę wiejską, gospodarstwo chłopskie, w którym „wszystkie prace, niepokoje i nadzieje, wszystkie dusze ludzkie krążyły około jednego celu utrzymania bytu (...) około wielkiej sprawy powszechnego chleba”. Początkowo zagroda powiększa się i umacnia, potem broni przed naciskami niemieckich kolonistów i przeciwnościami losu. W świecie chłopskich bohaterów autor uwydatnia ich niski stopień cywilizacyjnego rozwoju.
„Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza to opowieść o małżeństwie Rzepów. Nowela wołała o konieczność oświecenia chłopa, który nie umiał pisać ani czytać. Sienkiewicz apelował o scjentyzm. „Szkice węglem” ukazują potrzebę pracy u podstaw i pracy organicznej. Kler i szlachta byli obojętni na problem Rzepowej. Sienkiewicz nawoływał o zmianę stosunku klas wyższych i bardziej wykształconych do ludu, warstwy chłopskiej.
Klemens Szaniawski odtwarzał w swej twórczości środowiska wiejskie i małomiasteczkowe („Z mazurskiej ziemi” 1884). Ignacy Maciejowski ukazał życie społeczne Galicji.
Pozytywiści ukazywali w swoich utworach problem emancypacji kobiet.
„Marta” Orzeszkowej ukazuje potrzebę kształcenia (scjentyzm) i emancypacji kobiet. Główna bohaterka nie mogła znaleźć pracy, nie była wykształcona, nie miała wystarczająco dużo kwalifikacji. Miała dziecko, musiała pracować, by je nakarmić. Podejmowała się różnych zawodów, ale zawsze traciła posadę. Brak pracy doprowadził ja do nędzy i kradzieży. Nikt z oświeconych nie potrafi jej pomóc. Utwór kończy się śmiercią Marty, a dziecko zostaje samo. Orzeszkowa patrzy na świat z perspektywy kobiecej i zarazem z myślą o sytuacji ziemiaństwa polskiego.
Proza pozytywizmu stworzyła cały szereg postaci kobiecych. Dobrych, pięknych i złośliwych. Izabela Łęcka jest piękna, ale nudna. Brakuje jej wdzięku, nie jest interesującą kobietą. Pogardzała Wokulskim, nie szanowała jego uczuć. Gardziła również pracą, czas spędzała na salonach- „salonowa lalka”. Była pustą wewnętrznie pannicą. Izabela wcale nie budzi powszechnego zainteresowania. We wspomnianym „Nad Niemnem” Orzeszkowa wyeksponowała postać Justyny, młodej kobiety, która zakochuje się w Janku Bohatyrowiczu. Nie boi się mezaliansu, porzuca życie salonowe na rzecz pracy, którą poznała dzięki ukochanemu.
W „Panu Wołodyjowskim” Sienkiewicza występuje piękna i pyskata Baśka. W „Potopie” dumna i Oleńka, córka rodu Billewiczów.
Z aprobatą witano kobiece dążenia do uzyskania wykształcenia, a także pracę zawodową kobiety, zmuszonej do tego przez okoliczności życiowe.
Pozytywiści podejmowali w swoich utworach problem nierówności społecznej, problem żydowski, pisali o powstaniu styczniowym, a także o problemie społecznym wsi. Utwory propagowały hasła pozytywistów, historia Mendla wołała o równouprawnienie i tolerancję w społeczeństwie. Utwory ukazywały potrzebę pracy u podstaw i pracy organicznej. Nowelistyka nieraz służyła ilustrowaniu programu społecznego, a nawet bezpośrednio była celem agitacyjnym i interwencyjnym. Ludowe nowele Aleksandra Świętochowskiego („Capenko”, „Chawa Rubin”, „Karl Krug”) głosiły hasła tolerancji i braterstwa międzyludzkiego. Cechy powieści tendencyjnej przejawiały się we wczesnych próbach prozatorskich Wilhelma Feldmana. W pierwszych utworach- „Piękna Żydówka” (1888) i „Żydziak” (1889) pokazał rozczarowanie swych bohaterów dążących do asymilacji ze społeczeństwem polskim. Słabsze nasycenie treściami ideologicznymi występowało w twórczości Jana Zachariasiewicza. Pisarz eksponował chętnie dwa motywy: ofiarę serca spełnianą przez kobietę i dzieje doświadczeń życiowych bohatera. W powieściach Bałuckiego tendencyjność występowała w postaci ubogiej: postacie negatywne i wzorcowe zestawiane były ze sobą na zasadzie kontrastu. Watki ideowe Bałuckiego to krytyka celibatu i program unowocześnienia rzemiosła. Publicyści pozytywistyczni głosili potrzebę literatury tendencyjnej. Najczęstsze odmiany powieściowej kompozycji fabularnej to dzieje miłości i małżeństwa, biografia bohatera jednostkowego lub biografia równoległa kilku bohaterów, dzieje rodziny lub kilku rodzin w odmiennej sytuacji społecznej, powieść środowiskowa lub panoramiczna. Krytyka pozytywistyczna wspierała wprowadzenie bohaterów ludowych do literatury. Literatura pozytywizmu ma charakter utylitarny oraz dydaktyczno- wychowawczy.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.