Średniówka,
czyli stały podział wewnątrzwersowy
- Pełni dużą rolę w budowie wersu, choć jej obecność nie jest warunkiem koniecznym do jego istnienia [wersu],
- Pojawia się przeważnie w dłuższych wersach stanowiąc ich dział wewnętrzny, ale żeby była zauważalna (i żeby w ogóle można było mówić o tym, że występuje), musi być zawsze w tym samym miejscu,
- Można ją znaleźć tylko w wierszach wykorzystujących zasadę powtarzalności identycznej liczby sylab czy zestrojów akcentowych,
- Średniówki nie ma w różnych rodzajach wiersza wolnego (chyba że spotykamy tam wersy typowe dla występowania średniówki, jak np. trzynastozgłoskowce 7+6)
- średniówka powinna być słabsza od klauzuli (intonacja),
- średniówka wzmacnia i podkreśla punkt kulminacyjny wersu,
- istnieje również zabieg zacierania średniówki, by zmodyfikować rytm wiersza (np. umiejscowienie jej w środku wyrazu -> średniówka zatarta)
- najczęściej stosowanym wzmocnieniem średniówki jest użycie inwersji (zwłaszcza w baroku i u klasycystów -> średniówka wzmocniona)
- występuje w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowce,
Rodzaje średniówki:
-klasyczna- przypada wewnątrz wersu, między wyrazami [ np. 10(5+5); 13(7+6)]
- zatarta - przypada wewnątrz wyrazu
- wzmocniona - przypada w miejscu działu składniowego ( . , ; || ).
Stratyfikacja instancji nadawczych w dziele literackim.
Instancje nadawcze:
Autor
Podmiot liryczny/ Narrator
Bohater liryczny
Wyodrębnia się 3 główne role osobowe w językowej komunikacji utworu:
NADAWCA - ten kto mówi;
ODBIORCA - ten do kogo się mówi;
BOHATER - ten o kim się mówi.
Bohater biorąc czynny udział w komunikacji może wejść w rolę nadawcy lub odbiorcy. Istnienie bohatera jest obojętne z punktu widzenia komunikacji. Sam tekst zaświadcza jedynie o istnieniu jego nadawcy (bo przecież on mówi, więc jest. To, że mówi o kimś, nie świadczy teoretycznie o tym, że ten ktoś istnieje, to samo odnosi się do odbiorcy. Jedynie realnie istniejącą osobą, która w tej chwili mówi, więc być musi jest nadawca tekstu). Wypowiedź nie określa liczby osób, które spełniają te role: liczba bohaterów może być nieograniczona, nadawca i odbiorca mogą być zbiorowi. Łatwiej niż liczbę maksymalną określić jest liczbę minimalną osób biorących udział w komunikacji w utworze.
Każda z ról może być przypisana innej osobie
NADAWCA jest rolą nieredukowalną, obecną w każdej sytuacji komunikatywnej, od niej uzależniony jest układ pozostałych ról - obsadzenie w roli nadawcy JA określa przydział ról odbiorcy TY i bohatera ON. Tekst zaświadcza o istniejącym poza nim nadawcy i przedstawia go poprzez właściwą tekstowi organizację semantyczną.
Sytuacja nadawcza w utworze może ulec komplikacji zależnie od:
1. liczby mówiących osób;
2. Hierarchicznej zależności między ich wypowiedziami.
Najprostszy przypadek: liryczne wiersze-wyznania, przedstawiające monolog jednej postaci;
Teksty dramatyczne wprowadzają komplikacje ilościową - wypowiedzi różnych osób występują na jednej płaszczyźnie i w trybie partnerstwa;
Najbardziej złożone sytuacje są wtedy, gdy jest wiele wypowiedzi podrzędnych względem jednej, pojawiają się najczęściej w narracji epickiej(gdzie mowa bohaterów podporządkowana jest mowie narratora), czasem też w lirycznym monologu czy dramacie: Ja mówię o Piotrze, który mówi o Janie, który mówi o Antonim, itd. Tekst Rękopisu znalezionego w Saragossie Potockiego wprowadza miejscami aż ośmiostopniową hierarchię wypowiedzi.
Dwupoziomowa relacja narrator-bohater tworzy dwupoziomowy układ nadawczy tylko gdy narrator cytuje słowa bohatera udzielając mu samodzielnego głosu.
W tekście zawarta jest informacja o mówiących postaciach. Są dwa rodzaje takiej informacji:
1. INFORMACJA STEMATYZOWANA - w znaczeniach użytych słów i zdań; nie ma ograniczania zasięgu, może przedstawiać zarówno osobę podmiotu, adresata czy bohatera; zawierać sądy metajęzykowe na własny temat; może dotyczyć tematów niezwiązanych z komunikacją
2. INFORMACJA IMPLIKOWANA - implikowana przez reguły mówienia, jest zaszyfrowana w budowie wypowiedzi, jest bardziej wyspecjalizowana: ujawnia kod wypowiedzi i jego realizację przez co pośrednio charakteryzuje nadawcę i odbiorcę jako użytkowników tego kodu; informacja implikowana o postaci kryje się jedynie w jej własnej mowie (podczas gdy info stematyzowana może pochodzić od osób trzecich) - zatem postaci milczące mogą być jedynie prezentowane w sposób stematyzowany. Czasami info implikowana niejasno świadczy o mówiącym, dzieje się tak gdy pewne właściwości mowy narratora kształtują się pod wpływem bohatera: niby wciąż mówi narrator, ale ktoś jakby nim kieruje - dwugłosowość ta brzmi najwyraźniej w mowie pozornie zależnej, mowie zależnej, albo narracji prowadzonej z punktu widzenia bohatera. Informacja implikowana może świadczyć o nadawcy jako o realizatorze pewnej praktyki społecznej, praktyka ta obejmuje różne zachowania językowe, które pozwalają zidentyfikować status mówiącego (socjologiczny jak przynależność klasową, zawodową; ale też w terminach psychologicznych: mowa ludzi nerwowch, inteligentnych, rozkojarzonych). Nie wszystkie informacje implikowane charakteryzują nadawcę równie wyraziście. Pozwala na zrekonstruowanie osobowości mówiącego nawet na podstawie wypowiedzi, w których nie mówi nic o sobie; jednak powiadamia tylko o informacjach które wynikają z określonych społecznych zachowań werbalnych i wiedzy o nich, nie da się za jej pośrednictwem odtworzyć sytuacji fabularnych, czy wiadomości o ubiorze.
Każda wypowiedź kryje w sobie informację o jej nadawcy. Każda niesie wiadomość implikowaną, nie każda stematyzowaną (zabieg ten nazywa się ukryciem narratora poza przedstawionym światem). Minimalna dokumentacja osoby mówiącego: mowa pozornie zależna + brak info stematyzowanej; maksymalna dokumentacja: narracja pierwszoosobowa.
Struktura komunikacyjna utworu wytwarza złożony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje; opiera się on na stopniu autorytatywności info stematyzowanej i implikowanej oraz informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu. Na tej zasadzie opiera się INFORMACJA GLOBALNA, która stanowi pełny obraz nadawcy tekstu. Ale może nastąpićkonflikt informacji - 2 zasady rozstrzygające:
1.w wypadku konfliktu między info implikowaną a info stematyzowaną, silniejsza okazuje się implikowana
2.w wypadku konfliktu między info stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu-silniejsza okazuje się i. pochodząca z poziomu wyższego.
Konflikt jest wtedy, gdy cechy, które przypisuje sobie mówiący, zostają zakwestionowane przez jego sposób mówienia. Informacje z poziomów niższych podlegają zawsze interpretacji, często też reinterpretacji na poziomach wyższych - narrator może informacje potwierdzić obdarzając swoich bohaterów kredytem zaufania lub może informacje zanegować, np. wprost: Mylił się Jan mówiąc, że Piotr wyjechał do Warszawy, może podać nowe nieznane dotąd informacje bądź wyposażyć bohatera w cechy charakteru budzące nieufność. Jeszcze większy stopień komplikacji ma miejsce, gdy informacji stematyzowanej wyższego poziomu przeczy informacja implikowana na poziomie niższym. Np.-sposób werbalnego zachowania bohatera kwestionuje opinie sformułowane o bohaterze przez narratora. Np. narrator pisze o Jasiu jako o niebywałym prostaku, a potem przytacza jego cięte riposty z jakiejś imprezy. Jeszcze innym popularnym sposobem dyskredytacjo narratora jest prowadzenie narracji w sposób, który odbiega od społecznych konwencji uznawanych za właściwe mowie osób godnych zaufania, bądź poprzez pokazanie literackiej nieautentyczności, stylizacji, przejaskrawienia, bądź gdy prowokuje do szukania nad jej sensami dosłownymi sensów nadbudowanych.
Bibliografia:
1. Zarys teorii literatury, Michał Głowiński, Aleksandra Okopień- Sławińska, Janusz Sławiński
2. Zarys poetyki, E. Miodońska- Brookes, A. Kulawik, M. Tatara
3. A. Okopień- Sławińska, Relacje osobowe w komunikacji, skrypt.
42a. Średniówka i jej typy. Stratyfikacja instancji nadawczych w wypowiedzi literackiej.
Anna Drozd