40a. Prozodia w wierszu, Stratyfikacja instancji nadawczych w wypowiedzi literackiej. Joanna Ucińska

Prozodia w wierszu

Zestrój akcentowy-to sensowny znaczeniowo zespół sylab podoporządkowanych wspólnemu akcentowi głównemu i ewentualnie, w zależności od rozmiaru zestroju, jednego lub dwóch akcentów pobocznych. Może nim być zarówno pojedynczy wyraz (np. zmartwienie), jak i zespół wyrazów, z których jeden jest akcentowany, reszta zaś nieakcentowana (wyrazy niekacentowane nazywane są inaczej atonami), np. trzy wyrazy nie martwcie się tworzą jeden zestrój akcentowy.
Podział na zestroje akcentowe zależy częściowo od sposobu wypowiadania. Przy szybszym tempie i mniejszej dobitności mowy możliwe jest tworzenie zestrojów ściągniętych, tzn. złożonych z wyrazów, które przy innym sposobie wygłaszania tworzyłyby odrębne zestroje prymarne, czyli podstawowe i dalej nierozkładalne.

Intonem - intonacja: zmiany wysokości tonu wyodrębniające i różnicujące pewne segmenty w obrębie strumienia mowy.
Intonacja zdaniowa: zróżnicowanie wysokości tonu w obrębie zdania i jego cząstek sygnalizujące rozczłonkowanie składniowe, modalność zdania oraz pełniące rolę wskaźników ekspresywnych i logicznych. Przy braku gramatycznych sygnałów zdaniowości intonacja podejmować może funkcję zdaniotwórczą. Intonacja zdania oznajmującego ma kontur wznosząco - opadający, zdania pytajnego - wznoszący się, zdania rozkazującego - zazwyczaj opadający.
Intonacja wierszowa: zróżnicowanie wysokości tonu w obrębie segmentów wiersza, będące przejawem porządku prozodyjnego narzuconego przez wzorzec metryczny i członowanie wersowe. Intonacja wierszowa w pewnym stopniu może uniezależniać się od intonacji zdaniowej, która jest przejawem porządku prozodyjnego narzuconego przez reguły językowe. Napięcie między intonacją wierszową a zdaniową jest współcześnie uznawane za najistoniejszy wyróżnik mowy wierszowej, szczególnie w wypadku wiersza wolnego. Zmiany intonacyjne oraz pauzy zaznaczają ważniejsze działy wersowe: średniówkę i klauzulę. Przyjmuje się, że kontur intonacyjny wersu średniówkowego wyznaczany jest przez następstwo antykadencji w członie przedśredniówkowym i kadencji w pośredniówkowym.

Antykadencja - intonacja wznosząca się; jest sygnałem niedokończenia i zapowiedzią dalszego ciągu.

Kadencja-intonacja opadająca; jest sygałem zakończenia pewnego odcinka mowy.

Transakcentacja-przesunięcie akcentu wyrazowego z sylaby wskazanej przez system językowy jako akcentowana na inną sylabę.
Transakcentacja meliczna - podporządkowanie akcentowania językowego akcentowaniu muzycznemu w tekstach śpiewanych, polegające na przesunięciu akcentu wyrazowego na sylabę wskazaną przez rozkład akcentów muzycznych.
Transakcentacja metryczna - podporządkowanie akcentowania językowego akcentowaniu przewidzianemu przez wzorzec rytmiczny w tekstach wierszowych.

Stratyfikacja instancji nadawczych w wypowiedzi literackiej.

Rola nadawcy w każdym typie wypowiedzi (więc także w wypowiedzi literackiej) jest szczególnie eksponowana: jest nieredukowalna - musi istnieć nadawca, aby mogła zaistnieć wypowiedź; również od niej uzależniony jest rozkład ról pozostałych („ja” w roli nadawcy”, „ty” w roli odbiorcy, „on” w roli bohatera).

Parafrazując: każda wypowiedź (a więc także utwór literacki) zaświadcza o istnieniu znajdującego się poza jej obrębem sprawcy (tak jak dzieło literackie świadczy o istnieniu autora, który je napisał), z drugiej zaś strony przedstawia nadawcępoprzez właściwą jej wewnętrzną organizację semantyczną.

Skomplikowanie sytuacji nadawczej w tekście zależy przy tym od liczby mówiących osób oraz od hierarchicznej zależności między ich wypowiedziami. Istotne jest przy tym, że nie istnieje teoretyczna granica określająca złożoność, wielkość hierarchicznej struktury - każdy bohater (postać przedstawiona przez narratora) może stać się stać się narratorem, opowiadając o innych postaciach - i tak bez końca. Przykładem takiej szkatułkowej narracji jest „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego, w którym miejscami hierarchia ta jest aż ośmiostopniowa.

Struktura komunikacyjna utworu wytwarza złożony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje. Układ ten opiera się na różnicy stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej (przejawiającej się w znaczeniach użytych słów i zdań) i implikowanej (przejawiającej się w regułach mówienia, cechach językowych danej postaci; jest to informacja metajęzykowa - sposób, w jaki mówi postać może zdradzić np. z jakiej klasy społecznej ona pochodzi) oraz informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu. Dwie podstawowe zasady działania tego układu można sformułować następująco:
1. W wypadku konfliktu między informacją implikowaną a stematyzowaną silniejsza okazuje się informacja implikowana i to ona decyduje o sposobie interpretacji informacji stematyzowanej.
2. W wypadku konfliktu między informacjami stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu silniejsza okazuje się informacja pochodząca z poziomu wyższego.

Istnieją różne sposoby kompromitowania narratora; najpopularniejszym z nich jest konflikt między informacją stematyzowaną a implikowaną w płaszczyźnie mowy narratora (nawet tego „naczelnego”, który stoi na szczycie hierarchii wypowiedzi utworu) - jego mowa może dyskredytować jego sądy lub skłaniać do traktowaniaich z dystansem albo wzbogacać o elementy dla mówiącego niedostępne. Przykładem takiej sytuacji jest narracja jest m.in. stylizowana, parodystycznie wyjaskrawiona, gdy narrator jest skonkretyzowany (może to być tzw. narrator naiwny - dziecko, wariat, cudzoziemiec, ale nie tylko - chodzi o określonego osobnika z wszystkimi niedoskonałościami jednostki, zdeterminowanego przez swoją osobowość, wiedzę, biografię itp.).

Instancje nadawcze w wypowiedzi literackiej można przedstawić w następujący sposób:

1. Mówiący bohater - stanowi najniższy poziom nadawczy w obrębie utworu; adresatem jego wypowiedzi jest (lub może być) inny bohater (bohaterowie); kontakt między nimi przybiera często formę dialogową.

2. Naczelny narrator - jest postacią skonstruowaną w dziele, tworem semantycznym, kształtującym się stopniowo w toku narastania wypowiedzi. Zawsze pozostaje w jakimś stosunku do innych składników przedstawienia: zdarzeń, bohaterów, ich przeżyć itd. Zajmuje postawę interpretacyjną i oceniającą. Dowolnie gospodaruje mową postaci - decyduje o formie jej wystąpienia w utworze, relacjonuje ją lub cytuje, opatruje autorytatywnym i samowolnym komentarzem, reżyseruje momenty jej wprowadzenia, obarcza określonymi zadaniami. Może przez swój komentarz zmienić sens słów bohatera, ale nie ma wpływu na jego spoób mówienia. Opinie wypowiedziane przez niego bądź też przez niego zaakceptowane, a zweryfikowane w świetle informacji implikowanej przez strukturę całego tekstu składają się na sformułowaną poetykę utworu. Adresat narracji występuje najczęściej jako postać milcząca, jednak niekiedy jego sylwetka może zostać wyraziście zarysowana przez narratora.

3. Podmiot utworu - jest najwyższą instancją nadawczą występującą w każdym dziele literackim. Jego byt jest implikowany przez informację metajęzykową o pełnej strukturze tekstu. Nie jest żadną przedstawioną postacią, nie dotyczy go żadna informacja stematyzowana, nie należy do niego w obrębie tekstu żadna poszczególna wypowiedź; ani narrator, ani bohaterowie nie wiedzą nic o jego istnieniu. Nie jest tożsamy z głównym narratorem czy podmiotem lirycznym (podobnie jak tekst utworu nie jest tożsamy z wypowiedzią głównego narratora czy podmiotu lirycznego), o czym świadczy m.in. brak zgody między formą narracji czy lirycznego monologu a formą ostatecznego przekazu tekstu. Można mu przypisać pewne szczególne wypowiedzi metajęzykowe nierozdzielnie z utworem zrośnięte, które stanowią komentarz do tekstu głównego. Są to: tytuł utworu, tytuły rozdziałów, wyróżnienia literowe, układ stronicy, motta i przypisy autorskie. Nie ma znaczenia, czyja inwencja o nich naprawdę zadecydowała: autora, grafika, redaktora technicznego - w semantycznej strukturze tekstu pozostaje utrwalony jeden podmiot utworu (ponieważ utwór jest jeden, niezależnie, czy powstawał jako dzieło zbiorowe czy twórczość indywidualna).

4. Nadawca utworu - „specyficzna rola autora, w którą wchodzi on w przebiegu procesu twórczego”, jest „podmiotem czynności twórczych” (za J. Sławińskim). Przynależy do niego cała zaszyfrowana w dziele świadomość metajęzykowa, bynajmniej nie tożsama z rzeczywistą świadomością autora. Z punktu widzenia utworu jest to jedyny zewnętrzny nadawca przez tekst bezpośrednio wskazany i z niego wyprowadzalny. Rola ta jednak zapewnia mu byt wyłącznie funkcjonalny, tzn. zrelatywizowany do komunikatu i szeroko rozumianego kodu, ale pozbawiony atrybutów realnej ludzkiej egzystencji. Jego cechy, implikowane przez organizację utworu, charakteryzują go wyłącznie jako zindywidualizowanego użytkownika wszelkich zrealizowanych w tekście reguł. Reprezentuje wypowiedź wobec systemu językowego i literackiej tradycji.

5. Autor - konkretna jednostka, człowiek żyjący w określonych warunkach. Jest członkiem jakiejś zbiorowości, pozostaje w rozlicznych stosunkach ze środowiskiem, jest uwikłany w wielorakie związki ze społeczeństwem. Jest podmiotem czynności twórczych, w wyniku których powstaje przedmiot estetyczny: dzieło literackie.

Schemat ról w literackiej komunikacji
Poziomy komunikacji	Wewnątrzekstowy	Instancje nadawcze	Instancje odbiorcze
				Mówiący bohater	Bohater
				Naczelny narrator (podmiot liryczny)	Adresat narracji (adresat monologu lirycznego)
				Podmiot utworu	Adresat utworu
			Zewnątrztekstowy	Nadawca utworu (dysponent reguł, podmiot czynności twórczych)	Odbiorca utworu (czytelnik idealny)
				Autor	Czytelnik konkretny

Charakterystyczną cechą komunikacji w obrębie tego samego poziomu jest możliwość dialogu tj. wymiany ról między nadawcą a odbiorcą, natomiast hierarchiczna zależność między poziomami zakłada jednokierunkowe i niesymetryczne podporządkowanie bohatera, nadawcy i odbiorcy: poziom niższy nic nie wie o wyższym.

Źródła:

Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 1988

Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1991

Aleksandra Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w komunikacji literackiej, [w:] tejże, Semantyka wypowiedzi poetyckiej (Preliminaria), Wrocław 1985

---