35a. Wyróżniki strukturalne regularnego wiersza sylabicznego.
Semantyka przestrzeni w utworze literackim.

Agnieszka Księżopolska

Wyróżniki strukturalne regularnego wiersza sylabicznego.

Wiersz sylabiczny realizuje zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego - sylabizmu. Jego wyznacznikami są:

1. Stała liczba sylab w wersach (np. ośmiozgłoskowiec, trzynastozgłoskowiec)

2. Średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe; jest ona realizowana przez koniec wyrazu przypadający po jednakowej liczbie sylab w każdym wersie

3. Stały akcent paroksytoniczny (na przedostatnią sylabę) w klauzuli (zakończeniu) każdego wersu

4. Prawie stały akcent paroksytoniczny przed średniówką; należy wskazać, że jest to tendencja, nie reguła

5. Regularne rozłożenie rymów półtorazgłoskowych (żeńskich); poza utworami rymowanymi, mogły się pojawiać nierymowane - wiersze białe

Wymienione właściwości budują rytmiczną ekwiwalencję poszczególnych wersów.
W sylabowcu naturalne jest zaburzenie współzależności między porządkiem wersowym
i zdaniowym. Innymi słowy, wers nie musi kończyć się znakiem interpunkcyjnym. Zdanie nie pełni funkcji wersyfikacyjnych, pozostaje czynnikiem różnicującym wypowiedzi poetyckie. Już od początków istnienia sylabizmu (połowa XVI wieku - twórczość Jana Kochanowskiego) stosowano tok przerzutniowy. Był on sposobem na modulowanie intonacją. Celem tego zabiegu było albo wyróżnienie nacechowanych emocjonalnie jednostek słownych (Treny Kochanowskiego), albo nadanie utworowi prozaizującego wydźwięku (gawędy, tok potoczny). Liczba sylab i występowanie średniówki stały się wyróżnikami formatów wersowych (układów cech językowych wersów świadczących o ich ekwiwalentności). Na przykład 13-zgłoskowiec może przybierać formant 7+6, 8+5, 5+8 itd. Można mówić o pewnej dowolności przy układaniu wersów, gdyż spotyka się w wierszu sylabicznym wersy zarówno 4-zgłoskowe, jak i 17-zgłoskowe. Zdarzają się także wersy przekraczające te granice, ale nie występują one samodzielnie. Jedynymi ograniczeniami przy układaniu wersów są względy semantyczne (w zbyt krótkich wersach trudno zawrzeć dostatecznie wiele treści) oraz rytmiczne (za długie wersy zaburzają rytmiczną spoistość wersu). Do najpopularniejszych
i najbardziej charakterystycznych formatów sylabowców należą: 11-zgłoskowiec ze średniówką po 5 sylabie (5+6) oraz 13-zgłoskowiec ze średniówką po 7 sylabie (7+6). Warto zauważyć, że utwory krótkie, liryczne pisano ośmiozgłoskowcem np. Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowskiego, natomiast większe poematy epickie jak Beniowski Słowackiego jedenastozgłoskowcem albo, jak Pan Tadeusz Mickiewicza, trzynastozgłoskowcem.

Bibliografia:

Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2000.

Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1972.

Semantyka przestrzeni w utworze literackim.

Oprócz obrazowania czasowego występuje obrazowanie przestrzenne, które pozwala wprowadzić m.in. „podróże w czasie” znane z opowiadań fantastycznych. Klasyczna fizyka tłumaczy przestrzeń jako trójwymiarową rozciągłość jednorodną, wykazującą we wszystkich kierunkach te same właściwości, a tym samym nieskończoną i nieograniczoną. Potocznie mówi się o skończonych fragmentach, rozumianej wg powyższej definicji, przestrzeni. Dwojako można rozumieć przestrzeń literacką. Z jednej strony rzeczywistość przedstawiona posiada cechy przestrzenne i sama wypełniona jest przedmiotami przestrzennymi, a z drugiej sam utwór literacki stanowi fragment przestrzeni. Ciężko znaleźć jednak jakieś asocjacje między tymi typami spojrzeń na to zagadnienie. Konstrukcja przestrzenna jako wygląd optyczny ograniczona jest uznanymi konwencjami (czcionka, akapity). Różnych eksperymentów graficznych próbował w swoim dziele Mobile francuski pisarz Michel Bator, co uniemożliwiło jasną identyfikację gatunkową utworu. Tworzono także na przykład książkę pod postacią obiektu, który pozwalał odczytywać fragmenty
w dowolnej kolejności. Nieliczne występowanie tego rodzaju innowacji prowadzi do wniosku, że przestrzeń literacką należy analizować jako rzeczywistość zawartą w utworze literackim. Przestrzeń tak definiowana jest terytorium, na którym rozgrywają się zdarzenia. Należą do niego przedmioty oraz zjawiska przyrody. Do elementów tworzących przestrzeń należy zaliczyć postacie, ale ze względu na funkcje psychiczne muszą być rozpatrywane oddzielnie. Wypowiedzi, które komunikują o tworach przestrzennych, nazywane są opisami. Wyróżnia się opisy krótkie i scalone (rozbudowane). Na opis składają się:

1. Identyfikacja przedmiotu i kategoryzacja go.

2. Wskazanie części składowych przedmiotu i określenie związków przestrzennych między nimi

3. Wymienienie właściwości charakteryzujących przedmiot

4. Określenie stanów fizycznych

5. Wprowadzenie informacji niewynikających z obserwacji

6. Ocena przedmiotu

7. Interpretacja - emotywna, alegoryczna lub symboliczna

Ze względu na kompetencje narratora wyróżnić można opis bezpośredni (bez ingerencji kognitywnych) oraz opis zmediatyzowany (uwzględniony punkt widzenia
i stanowisko narratora). Opis tego samego przedmiotu może zostać przedstawiony na wiele sposobów. Wszystko zależy od odczuć estetycznych opisującego, jego precyzji i wreszcie doboru odpowiedniego słownictwa oraz frazeologii. Części składowe opisu nie wymagają rygorystycznego uporządkowania, w przeciwieństwie do czynności. Możliwe jest komponowanie opisu od ogółu do szczegółu lub odwrotnie, porządkowanie elementów ze względu na nastawienie narratora itd. Opis może być prowadzony z jednego punktu widzenia (narratora) albo kilku postaci. Kinetyzacja opisu przedmiotu, wprawienie go w ruch, zbliża się formą do opowiadania. Scalone opisy tworzą rzeczywistość przedstawioną.

Kategoryzacja tworów przestrzennych:

1. Reprezentacja analogiczna (odwołanie do doświadczenia potocznego) - fantastyczna

2. Ujęcie dyskursywne i ilościowe - ujęcie sensoryczne i jakościowe

3. Porządek - chaos

4. Szczegółowość - pobieżność

5. Panoramiczność - wycinkowość

6. Wieloaspektowość - jednoaspektowość

7. Właściwości trwałe - chwilowe

8. Statyka- kinetyzacja

9. Ujęcie neutralne - waloryzujące

10. Ujęcie konstatacyjne - interpretacyjne ( szukanie emotywności, symbolu lub alegorii)

Relacje między tworami przestrzennymi są oparte na orientacji wertykalnej (góra - dół) oraz horyzontalnej (lewo - prawo). Paralela między nimi może z kolei opierać się na gradacji i kontraście (obecny motyw pałac - chata - dwór). Przestrzeń rzadko pełni funkcję nadrzędną w utworze literackim. Najczęściej układy przestrzenne są sfunkcjonalizowane wobec fabuły i postaci. Pozwalają czytelnikowi zrozumieć rzeczywistość zawartą w utworze, a także skonkretyzować wydarzenia. Pewne sceny pozostają w nierozerwalnej relacji
z tworami przestrzennymi (wyznanie miłości w parku lub ogrodzie; duchy pojawiające się
w starym zamczysku). Relacje przestrzenne są częścią wizji świata przedstawionego
i są nośnikami licznych konotacji. Odczytuje się je na podstawie doświadczeń kulturowych (pomieszczenie zamknięte - niewola, otwarte - swoboda). Samo wprowadzenie tworów przestrzennych nie pociąga za sobą konotacji, muszą one zostać nazwane. Należy odczytywać układy przestrzeni z ich cechami, a nie funkcjami społeczno-kulturalnymi (określenie „sakralne centrum świata” na dwór Sopliców jest nadużyciem funkcjonalnym). Miejsca zaprezentowane w utworze są na osi stereotypowość - oryginalność. To od autora zależy czy sportretuje jakieś miejsce, nada istniejącemu inny wymiar, a może wykreuje zupełnie coś zupełnie fikcyjnego. Termin „przestrzeń” dokonuje ekspansji. Metafor przestrzennych używa się już nawet do opisu budowy dzieła literackiego (punkt, płaszczyzna, linia). Relacje między czasem a przestrzenią układają się w dowolny sposób (tożsamość terytorialna i duża rozpiętość czasowa; zmienność terytorium i mała rozpiętość czasowa).
M. Bachtin wprowadził pojęcie chronotopu (czasoprzestrzeni) jako powiązania stosunków przestrzennych i czasowych. Kategoria ta nie przyjęła się jednak powszechnie, gdyż może się w niej zawierać cała rzeczywistość przedstawiona utworu, gdyż każdy składnik posiada wymiary przestrzenne i czasowe.

Bibliografia:

Henryk Markiewicz, Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych, [w:] tegoż, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984.

---