Rodzina jej typy i funkcje

Definicja rodziny

Rodziną nazywamy podstawową, pierwotną, małą grupę społeczną składającą się z rodziców, ich dzieci (także adoptowanych) i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi - rodzicielska.

Do głównych funkcji rodziny zaliczamy:

Funkcje rodziny

- funkcje prokreacyjne;

- przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego;

- prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokajającego potrzeby członków rodziny;

- sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi.

Inne funkcje rodziny:

Funkcje materialno - ekonomiczne wiążą się z postępującą partykularyzacją dochodów członków rodziny. Często zarobkują oboje rodzice, także dorastające dzieci. Członkowie rodziny zatrzymują część dochodów przez siebie osiąganych, przeznaczając je na realizację własnych celów;

Funkcja kontrolna ulega coraz dalej idącym ograniczeniom, co wynika z anonimowości jednostki poza domem, zwiększenia czasu przebywania poza nim. Autonomizacji członków rodziny itd.;

Funkcja socjalno - wychowawcza ulega zawężeniu na rzecz poszerzenia obszarów działania innych instytucji. Tym niemniej oddziaływanie socjalizacyjne rodziny odgrywa fundamentalną rolę dla prawidłowego funkcjonowania człowieka i społeczeństwa.

Ogromnie zyskała na znaczeniu emocjonalno - ekspresyjna funkcja rodziny, między innymi ze względu na wzrost rangi uczuć wyższych (miłość).

Szersza definicja rodziny określająca specyficzny układ relacji międzyludzkich zwany rodziną.

„Rodzina to mała grupa społeczna złożona z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza, przy czym stosunek rodzicielski używany jest w szerokim, społeczno - prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym”.

Rodzina jako grupa lub instytucja społeczna:

Wielu badaczy za socjologami przyjmuje, że rodzinę można rozpatrywać bądź w kategoriach grupy, bądź też w kategoriach instytucji społecznej.

Rodzina rozumiana jako grupa społeczna to zbiorowość krewnych mieszkających zarówno we wspólnym gospodarstwie domowym, jak i poza nim. Jak podaje Z. Tyszka:

„Grupa krewnych ma poczucie swojej odrębności w stosunku do niekrewnych, ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Posiada, więc wszystkie podstawowe socjologiczne kontakty socjologiczne, face to face. Stosunki pomiędzy ludźmi są bliskie, intymne, nasycone emocjami, a szczególnie w ostatnich czasach więzi osobowe i znaczące interakcje przeważają nad organizacją i związkiem ról społecznych”.

Trzon rodziny:

Podstawą i trzonem rodziny jest małżeństwo, czyli legalny, względnie trwały związek kobiety i mężczyzny, powołany w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowywania dzieci i wzajemnej pomocy. Więź rodzinna, podobnie jak więź społeczna, przejawia się dwóch odrębnych płaszczyznach subiektywnej i obiektywnej. Płaszczyznę subiektywną stanowi świadomość łączności z innymi osobami w rodzinie oraz poczucie przynależności do rodziny jako odrębnej grupy społecznej. Przejawia się to w sferze myśli, uczuć, uznawanych wartości oraz zgodnych z tym działań. Płaszczyzna obiektywna więżi rodzinnej oparta jest na czynnikach prawnych, obyczajowych, religijnych, społecznych, gospodarczych. Czynniki te działają na rzecz rodziny jako podstawowej grupy społecznej i każdy, kto zakłada rodzinę musi się z nimi liczyć. Zdaniem J. Brągiel Czynniki obiektywne i subiektywne w tworzeniu więzi rodzinnych mogą występować w różnych proporcjach, lecz zawsze wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Więzi rodzinne jako element struktury rodziny wyznaczają główne formy i typy rodzin. Stanowią, zatem jedno z najważniejszych kryteriów ich podziału.

Wyróżnia się najczęściej trzy typy rodzin

Typy rodzin:

- rodzinę małą;

- rodzinę dużą;

- rodzinę zmodyfikowaną dużą (rozszerzoną).

Rodzina mała

Składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Według Z. Tyszki wspólną cechą rodzin małych jest to, że są to rodziny dwupokoleniowe, chociaż wyjątek stanowi rodzina jednopokoleniowa,

,„która de facto jest dopiero zalążkiem rodziny małej”.

W rodzinach małych kontakty osobowe z krewnymi ograniczone są do najbliższych członków rodziny. Według J. Brągiel dalsi krewni czują się odciążeni od obowiązków wzajemnej opieki i pomocy. Według Sylwii Badory, Barbary Czeredeckiej i Danuty Marzec, Autorek publikacji zatytułowanej „Rodzina i formy jej wspomagania”:

„Rodziny tego typu (rodziny małe) występują w różnych formach, np. w formie pełnej i niepełnej, jako rodzina instytucjonalna (nacisk kładzie się na przystosowanie zachowania i postępowania współmałżonków i dzieci do sztywnych i nienaruszalnych form norm i ról życia rodzinnego) i rodzina oparta na koleżeństwie (większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości członków rodziny).”

Rodzina duża

W ramach, której kilka pokoleń krewnych żyje we wspólnym gospodarstwie. Muszą to być przynajmniej trzy pokolenia. Krewni są zazwyczaj w ramach takiej rodziny połączeni wspólnotą majątkową i dominują w tego typu rodzinie więzy przedmiotowe.

Rodzina duża zmodyfikowana

Jest nazywana inaczej rozproszoną, zredukowaną rodziną dużą. Jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, która nie mieszka jednak we wspólnym gospodarstwie.

Z punktu widzenia wychowawczego funkcjonowania rodziny ważne wydaje się wyróżnienie kilku innych kryteriów podziału. Jednym z nich może być kryterium zawodu wykonywanego przez żywiciela rodziny, a tym samym status społeczny rodziny. W tej płaszczyźnie można wyróżnić:

- rodzinę robotniczą;

- rodzinę chłopską;

- rodzinę inteligencką;

- rodzinę elitarną.

Badając płaszczyznę wychowawczych ról rodziny można również wziąć pod uwagę także układ stosunków pracy zawodowej poszczególnych członków rodziny. Na podstawie kryterium układu stosunków pracy zawodowej w rodzinie można wyróżnić rodzinę tradycyjną, w której pracuje tylko mąż i ojciec, a żona i matka prowadzi gospodarstwo domowe; rodzinę, w której pracują obydwoje małżonkowie i jednocześnie nie mają nikogo z dorosłych do pomocy w domu i wychowywaniu dzieci; rodzinę, która przy zaangażowaniu zawodowym obojga małżonków korzysta z takiej pomocy.

Podział rodzin według stanu ekonomicznego.

- rodziny bardzo biedne, bez stałego źródła zarobku, które utrzymują się z prac dorywczych, sezonowych oraz zasiłków opieki społecznej, praktycznie pozbawione warunków do wychowywania i kształcenia dzieci;

- rodziny biedne - z trudem samowystarczalne, z warstwy robotników niewykwalifikowanych, w których warunki wychowawcze są mało sprzyjające i poziom aspiracji w zakresie kształcenia dzieci jest niski;

- rodziny zamożne, ze średnich klas zawodowych, żyjące w dostatku, dążące do awansu społecznego rodziny, w których warunki do wychowywania dzieci są dobre i poziom aspiracji ich kształcenia wysoki;

- rodziny bardzo zamożne.

Przyjmując za kryterium taki element struktury rodziny, jak rozkład władzy i autorytetów, można, szczególnie w rodzinie dużej, wyróżnić trzy podstawowe jej typy:

- rodzinę patriarchalną, której istotną cechą jest to, że władza nad jej członkami spoczywa w rękach mężczyzny, ma ona zwykle tradycyjny i instytucjonalny charakter, a jej członkowie są bezwzględnie podporządkowani woli głowy rodziny;

- rodzinę matriarchalną, w ramach, której władzę w znacznej mierze sprawuje kobieta - matka;

- rodzinę egalitarną, która jest przeciwieństwem dwóch wymienionych wcześniej typów, gdyż akceptuje równość współmałżonków i równy podział władzy i obowiązków.

Z punktu widzenia warunków wychowawczych w rodzinie, interesujący i znany od dawna jest podział rodzin według ich liczebności. Uwzględnia on:

- rodzinę nieliczną (1 - 2 dzieci), uznawaną za mało sprzyjającą uspołecznieniu dziecka, głównie z powodu braku (w przypadku jedynaka) albo ubóstwa styczności rówieśniczych w rodzeństwie;

- rodzinę średnio liczną (3 - 4 dzieci), o optymalnym dla procesu uspołecznienia układzie styczności między rodzeństwem oraz rodzicami i dziećmi;

- rodzinę bardzo liczną (ponad 4 dzieci) o raczej niekorzystnym dla procesu socjalizacji układzie stosunków - zbyt złożonym, trudnym do wychowawczego opanowania.

Pozornie podział ten traci na aktualności w miarę upowszechnienia się w kulturze europejskiej rodziny małodzietnej. Kolejnego podziału rodzin można dokonać, biorąc pod uwagę zróżnicowanie więzi społecznej. Przy czy to zróżnicowanie obejmuje zarówno normalną Strukturę rodzin, jak i strukturę zaburzoną. Taki podział wydaje się ważny i aktualny nie tylko z socjologicznego, ale i pedagogicznego punktu widzenia.

Wspomniane powyżej kryterium pozwala na wyróżnienie następujących typów rodzin:

- rodzinę normalną, opartą na więzi biologicznej między rodzicami a wszystkimi dziećmi, która odznacza się pozytywną atmosferą współżycia, spójnością wzajemnych stosunków dzięki ich ukierunkowaniu na zaspokojenie potrzeb i aspiracji wszystkich jej członków, w szczególności na wychowanie i wykształcenie dzieci, dążącą do eliminacji pojawiających się między członkami konfliktów;

- rodzinę niepełną wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, z dalszym zróżnicowaniem jej na typy podrzędne według przyczyn tej niepełności (na przykład: śmierć, rozwód, separacja, niepełność czasowa, niepełność biologiczna), z których każdy implikuje swoiste trudności i problemy wychowawcze;

- rodzinę zreorganizowaną przez zawarcie po jej rozbiciu drugiego lub jeszcze następnego małżeństwa, stanowiącą skomplikowany układ stosunków społecznych między naturalnymi a przybranymi rodzicami i dziećmi oraz problemy związane z ojczymem lub macochą;

- rodzinę zdezorganizowaną, w której panują stosunki konfliktowe, zaburzające proces socjalizacji;

- rodzinę zdemoralizowaną, pozostająca w kolizji z prawem czy z zasadami współżycia społecznego, - choć często solidarną w stosunkach wewnątrzrodzinnych, połączoną więzią uczuciową, podobnie jak rodzina normalna, będącą jednak głównym źródłem deprawacji dziecka;

- rodzinę stanowiącą środowisko zastępcze, opartą na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo - wychowawczej w stosunku do dzieci przy świadomości braku więzi biologicznej z nimi.

Relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi we współczesnej Polsce są w miarę poprawne, a pozycja dziecka, bez względu na płeć, jest w rodzinie bardzo wysoka. Jednakże współczesna rodzina jest poddawana presji czynników wewnętrznych i zewnętrznych i ulega często naciskowi i przestaje funkcjonować w sposób prawidłowy.

Procesem wywierającym ogromny wpływ nie tylko na zjawisko życia rodzinnego, ale mającym swoje odniesienie w funkcjonowaniu szerszych struktur społecznych, jest autonomizacja jednostki. We wspólczesnych społeczeństwach europejskiego kręgu kulturowego proces ten wyraża się w narastającym prymacie interesów i osobistych dążeń człowieka w stosunku do interesów i celów grupowych. W sferze subiektywnej wyraża się w dążeniu człowieka do autonomii i względnej przynajmniej niezależności, w upominaniu się o własne korzyści, w ograniczaniu skłonności do poświęceń. Cywilizacja postindustrialna sprzyja tego rodzaju zjawiskom, a nawet je generuje. Rozwój nauki i techniki stwarza możliwości wyizolowanego funkcjonowania człowieka, coraz bardziej uniezależnionego od bezpośredniej pomocy innych ludzi. Zwiększona ruchliwość przestrzenna wyrywa jednostki z tradycyjnych kręgów wspólnotowych, uniezależnia od ich wpływu, poszerza zakres autonomii.

Druga połowa XX wieku zintensyfikowała autonomię człowieka wobec narodu, społeczności lokalnej, mikrogrup i innych ludzi, w tym także w stosunku do własnej rodziny. Autonomizacja jednostki implikuje procesy indywidualizacji zachowań wewnątrz rodziny.

W okresie preindustrialnym praca zarobkowa wykonywana była na terenie domu rodzinnego bądź w ścisłym z nim powiązaniu (rzemiosło, handel, praca na roli). W okresie industrialnym mąż wykonywał pracę najemną w pozarodzinnych instytucjach zarobkowych, w drugiej kolejności czyni to żona, dzieci zaś w wyniku rozwoju szkolnictwa uczęszczają do szkoły. Epoka postindustrialna wymienione procesy zwielokrotniła i zintensyfikowała. Ukształtowała się przy tym nowa hierarchia dóbr rodzinnych.

Indywidualizacja wewnątrzrodzinna oraz dążenie do wysokiej jakości życia rodzinnego uzupełniają się i zachodzą nawzajem. Naczelnym dobrem w oczach ludzi stała się nie tyle trwałość rodziny, co jakość życia w jej ramach.

W skali globalnej zauważa się następujące tendencje:

- wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów;

- wzrost zatrudnienia kobiet, także z powodów pozaekonomicznych (ciekawość życia, samorealizacja);

- relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne);

- indywidualizacja form aktywnych w rodzinie i zainteresowań;

- dyferencjacja (zróżnicowanie) norm i norm wartości u poszczególnych członków rodziny nawzajem w stosunku do siebie.

Stosownie do zarysowanych wyżej problemów zmianie uległy tradycyjne funkcje rodziny.

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

Już od najdawniejszych czasów rodzina skupiała uwagę wielkich filozofów i reformatorów. Pierwsze rozważania na temat zainteresowania się jej funkcjami i wpływem na rozwój osobowości jej członków pochodzą sprzed naszej ery .Wszystko dlatego, że ta „mała grupa społeczna” jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem, w którym znajduje się dziecko. Problematyką rodziny zajmuje się obecnie wiele dyscyplin naukowych z zakresu pedagogiki, socjologii, psychologii. W raporcie o stanie oświaty z 1973r. o rodzinie mówi się, że jest to pierwsza i istotna instytucja wychowania i kształcenia. Każda z dyscyplin posługuje się odmienną definicją eksponując aspekty najbardziej istotne z punktu widzenia głównego przedmiotu rozważań. Przykładowo socjologia rodziny jest subdyscypliną socjologii szczegółowej traktującą o społecznych obiektywnych i subiektywnych aspektach rodziny jako grupy społecznej i instytucji społecznej zajmującej się zarówno wewnętrzną strukturą rodziny, jej wewnętrznymi procesami, jak też jej związkami z dynamiką mikro i makro-struktury społecznej ujmowanej w kontekście społeczeństwa globalnego. Procesy zachowania działania każdej rodziny określane są zarówno przez czynniki społeczne, jak i psychologiczne. W centrum zainteresowań socjologa znajduje się socjogrupa, zaś psycholog interesuje się przede wszystkim psychogrupą, a społeczną strukturą grupy zajmuje się tylko o tyle, o ile ułatwia mu to wysuwanie określonych wniosków psychologicznych. Socjologia wychowania i pedagogika społeczna interesują się rodziną z uwagi na jej funkcję wychowawczą, a ogólniej mówiąc- socjalizacyjną. Rodzina jest jednym z najważniejszych środowisk wychowawczych dzieci i młodzieży, instytucją wychowawczą nie do zastąpienia innymi instytucjami, wprowadza bowiem dziecko w świat kultury i życia społecznego ludzi dorosłych. Sprawy wychowawcze są niewątpliwie istotnym elementem życia rodzinnego, jednak całokształtu spraw rodzinnych nie wyczerpują. Socjologia wychowania zajmuje się tylko niektórymi pozawychowawczymi sferami „rzeczywistości rodzinnej”. Natomiast socjologia rodziny interesuje się w pełni wszystkimi aspektami życia rodzinnego i rodziny, a wychowaniem zaś tylko o tyle, o ile jest to niezbędne do naświetlenia całokształtu problematyki socjologicznej związanej z rodziną. Zachowuje więc swą całkowitą odrębność w stosunku do socjologii wychowania. Konkludując rodzina należy do struktur społecznych, których naukowa analiza daje jednocześnie istotne korzyści poznawcze i praktyczne. Mimo swych małych rozmiarów jest bowiem skomplikowaną grupą społeczną o zdumiewającej wręcz różnorodności rozgrywających się w niej procesów. Analiza związków i interakcje rodziny z jej zewnętrznym otoczeniem społecznym i całym społeczeństwem w skali makro, przyczynia się nie tylko do poznania zasad funkcjonowania zróżnicowanej mikrostruktury społecznej, ale może posłużyć również jako „wziernik” umożliwiający dostrzeżenie istotnych elementów kultury danego społeczeństwa, oraz elementów subkultury określonej klasy czy warstwy społecznej, do której dany typ rodziny należy. Uzyskiwane poprzez analizę rodziny dane o kulturze społeczeństwa i różnych występujących w nim subkultur mogą przyczynić się do dalszego usprawnienia polityki kulturalnej.

Rodzina jest grupą społeczną o ogromnym znaczeniu praktyczno-życiowym zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Zaspokaja szereg ważnych potrzeb życiowych jednostki, a jej zadania w zakresie rodzenia i socjalizacji młodego pokolenia są podstawą istnienia i właściwego funkcjonowania społeczeństwa. Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie rodzin żyjących w tym społeczeństwie są ze sobą integralnie związane.

Istnieją różne definicje rodziny. Według A. Kamińskiego, „rodzina jest podstawową wspólnotą życia, głównie emocjonalną, gdzie w czasie wszystkich lat życia następuje wzajemne wyrównanie poglądów i ocen, gdzie ludzie kontaktują się całą osobowością, a dom - to podpora emocjonalna, ostoja bezpieczeństwa psychicznego.”1

Podobnie określa J. Szczepański rolę rodziny, twierdząc, że „zapewnia człowiekowi zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, jest miejscem gdzie można się wyzbyć doznawanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość utrzymania równowagi, a co najważniejsze- utrzymanie integracji osobowości.”2

Janina Maciaszkowa pisze: „rodzina jako naturalna grupa społeczna oparta na więzach pokrewieństwa, małżeństwa, a niekiedy także adopcji przyjmuje postać wspólnoty. Jest to wspólnota ogarniająca życie swych członków w sposób dość wielostronny. We wspólnocie zaspokajane są potrzeby wszystkich członków rodziny, zarówno dzieci, jak i dorosłych, a przedmiotem wspólnej troski są potrzeby ekonomiczne, fizyczne, jak również psychiczne.”3

Z. Tyszka twierdzi, że „rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, grupą podstawową, z którą człowiek jest ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi

(rola męża, żony, ojca, matki, żywiciela rodziny, itp.)

Jest także dlań tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.”4

Jednym z najważniejszych atutów rodziny decydujących o jej przewadze nad innymi środowiskami jest wczesne rozpoczynanie jej działania. Oddziaływanie rodziny nie tylko zaczyna się najwcześniej, lecz także trwa najdłużej. Ale o sile wpływu rodziny decyduje nie tylko okres jej oddziaływania, lecz także jego ciągłość. Jeśli dużej liczbie zmieniających się osób, z którymi dziecko styka się w środowiskach pozarodzinnych przeciwstawimy rodzinę, nasunie się wniosek oczywisty: oddziaływanie jej cechuje największa ciągłość, największa systematyczność. Ona, bowiem pozostaje ta sama, choć w jej składzie mogą zachodzić pewne zmiany: zdarza się, że umiera lub odchodzi jedno z rodziców, przychodzą na świat kolejne dzieci itp. Nawet jednak w obliczu tych zmian istnienie, a więc i oddziaływanie rodziny ma charakter ciągły; jest to dla dziecka stale ten sam dom rodzinny.

Ciągłość istnienia domu rodzinnego ma dla rozwoju dziecka olbrzymie znaczenie. Sprawia ona, że rodzina może zaspokoić liczne potrzeby psychiczne dziecka, np. potrzebę bezpieczeństwa, więzi emocjonalnej, przynależności.

Rodzina w zależności od miejsca i czasu przybierała i przybiera jeszcze nadal bardzo zróżnicowane formy, jednak jej zadania są uniwersalne: zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych potrzeb życiowych, oraz rodzenie i wychowywanie dzieci. Rodzina jest, więc nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury. „Spełniana przez rodzinę funkcja podstawowej komórki życia społecznego i wychowania dzieci jest szczególnie ważna, a zarazem trudna i odpowiedzialna we współczesnym świecie złożonych stosunków społecznych. Polega ona bowiem nie tylko na wprowadzeniu młodej generacji w różne kręgi życia społecznego, lecz zarazem na takim oddziaływaniu, które pomagałoby dostrzegać, trafnie rozumieć i oceniać różnorodne skomplikowane zjawiska, hasła i poglądy obecnej, szczególnie zmiennej cywilizacji. Rodzina spełnia także w stosunku do dziecka ważną funkcję niwelatora wstrząsów, filtru i pomostu. Powinna ona chronić je przez cały okres rozwoju przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością, powinna być nosicielem kultury w środowisku, w którym dziecko żyje, powinna w końcu stanowić bazę, z której mogło ono wchodzić w wir świata bardziej bezosobowego, rozciągającego się poza domem.”5

Rodzina należy do kategorii tzw. ,,grup pierwotnych” powstających przeważnie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobudek, jakkolwiek czynnik zaplanowanego, wyrachowanego doboru współmałżonków występował w niektórych kręgach społecznych dość często. Z genetycznego punktu widzenia rodzina bywa zazwyczaj grupą pierwotną, jednakże społeczeństwo stawia jej pewne formalne wymagania, jak np. zawarcie ślubu i przyjęcie uprawnień i obowiązków nałożonych przez państwo. Współczesna rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swojej struktury. Strukturę rodziny określa:

- liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów społecznych, a także wewnątrzrodzinny układ miłości i względów.

Rodzina jest kategorią historyczną, zmieniającą się z upływem czasu, w zależności od epoki. Zmiany w formach życia rodzinnego są spowodowane przez procesy społeczne rozgrywające się w szerszych strukturach poza rodziną, a w ostatecznej instancji przez procesy ekonomiczno- społeczne i kulturowe zachodzące w ramach społeczeństwa globalnego. W Europie, a zatem w Polsce najczęściej spotykany jest typ patriarchalny, gdzie najbardziej czcigodny mężczyzna rodu, żona, dzieci i wnuki stanowią trzon takiej rodziny. Patriarchalna struktura rodziny występowała bardzo często w rodzinach robotniczych, gdzie ojciec był jej jedynym żywicielem, oraz wśród rodzin inteligencji pracującej. W rodzinie tej żona i dzieci były we wszystkich poczynaniach podporządkowane mężowi- ojcu. Jednak w wyniku dokonujących się zmian społeczno-gospodarczych przeobrażeniom uległa pozycja kobiety, która stała się osobą pracującą, posiadającą te same prawa obywatelskie, co mężczyzna.

Stanisław Kawula dokonuje przejrzystego podziału rodzin według następujących kryteriów:

- ze względu na skład (kompletność lub niekompletność)

struktura pełna (rodzina naturalna, zrekonstruowana, rodzina przysposobiona, rodzina zastępcza, rodzina kontraktowa)

struktura niepełna (rodzina sieroca, rodzina półsieroca, rodzina rozbita, samotnych, niezamężnych matek)

rodzina grupowa (kilka lub kilkanaście małżeństw, lub par żyjących w luźnym związku, lub ludzi samotnych zakłada „spółdzielnię''- wspólne gospodarowanie, żywienie i wychowanie dzieci przy jednoczesnym korzystaniu ze wspólnej stołówki, własnego żłobka, przedszkola- umożliwiające wspólne życie, bez zawarcia formalnego związku małżeńskiego

pozostałe struktury: rodzina kazirodcza, rodzina parzysta.

- ze względu na liczbę pokoleń

rodzina jednopokoleniowa (jedno pokolenie, bez dzieci)

rodzina dwupokoleniowa (rodzice i ich dzieci)

rodzina trójpokoleniowa (rodzice, dzieci i ich dziadkowie)

rodzina wielopokoleniowa (więcej niż trzy pokolenia)

Rodzina w doktrynie chrześcijańskiej zajmuje szczególne miejsce. Jan Paweł II mówił, że „rodziny są najstarszymi i zarazem powszechnymi naturalnymi instytucjami i wspólnotami ludzkimi, i to zarówno w wymiarze ogólnospołecznym jak i religijnym, które występują we wszystkich kulturach. Stąd są one zarazem jednymi z najcenniejszych dóbr ludzkości”1

Współczesny Kościół katolicki opierając się na ustaleniach Soboru Watykańskiego II (1963 - 1965) ukierunkowany jest na małżeństwo i rodzinę, która zajmuje centralne miejsce w życiu wspólnoty Ludu Bożego. Papież rodziny - Jan Paweł II w latach dziewięćdziesiątych mówił „sprawa rodziny i małżeństwa jest bardzo droga Kościołowi naszych czasów i jest bardzo droga mojemu sercu...”2. Głęboka troska Kościoła o współczesne „wspólnoty życia i miłości” przejawia się m.in. w poszukiwaniu nowych dróg pomocy rodzinom w ocaleniu w nich tego co trwałe i przyjmowaniu tego co jest zmienne, co wypływa ze znaków czasu.

Współczesny świat jest areną wielu zmian w strukturach społecznych - zmian w makrostrukturach za sprawą dwóch ogólnych procesów społecznych: industrializacji i urbanizacji procesów, które charakteryzują się:

postępującym podziałem pracy i ruchliwością społeczną;

mechanizacją procesów pracy i automatyzacją produkcji;

odkryciem i wykorzystaniem nowych źródeł energii oraz nowych surowców;

wzrostem wydajności pracy oraz powstaniem i wzrostem aglomeracji miejsko - przemysłowych;

formowaniem się nowych ideologii społecznych i politycznych a wśród nich idei emancypacyjnych i feministycznych.

Pochodną przeobrażeń w makrostrukturach społecznych są przemiany wewnętrzne w rodzinie (w mikrostrukturach społecznych). W wyniku oddziaływań czynników industrializacji i urbanizacji rodzina przechodzi „proces kurczenia się i przeobrażeń strukturalnych”, twierdzi F. Adamski (2002). Przemiany w życiu rodziny mają ścisły związek z nowymi zjawiskami w dziedzinie: ekonomicznej (np. udział kobiet w pracy zawodowej); demograficznej (rozłam pokoleń); medycyny i higieny (m.in. w zakresie kontroli urodzeń) oraz kultury, w tym obyczajowości, laicyzacji życia, pojawienia się nowych wartości i zmian w układzie stosunków rodzinnych.

Kwak (1994) uważa, że zmiany które mają obecnie miejsce w życiu rodziny występowały w niej również wcześniej ale teraz dotyczą głównie ich rozmiaru, zasięgu, intensywności i ocen społecznych. Współczesne przemiany są głębsze ponieważ zmieniły się dla nich społeczne realia.

Przeobrażenia te mają charakter ogólnoświatowy. Podstawowe trendy są bardzo podobne ale między poszczególnymi krajami występują różnice dotyczące stopnia ich zaawansowania. Najmniej zaawansowane w przemiany te są kraje katolickie (o silnym wpływie religii katolickiej). Największe zmiany obserwuje się w krajach o liberalnej religii protestanckiej (aprobujących wszelkie zmiany w zakresie obyczajowości). Przy czym różnice dotyczące stopnia zaawansowania zmian w życiu rodziny zależą głównie od: poziomu ekonomicznego kraju oraz tradycji kulturowych, w tym również rodzaju religii.

RODZINA JAKO GRUPA I INSTYTUCJA SPOŁECZNA.

Rodzina jako grupa społeczna

Rodzina występuje we wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur. Już w IV w.p.n.e. Arystoteles uznawał rodzinę za podstawowe środowisko człowieka - ważniejsze niż państwo.

Samo pojęcie rodziny w węższym znaczeniu oznacza „parę małżeńską z dziećmi”. W szerszym określoną grupę społeczną połączoną więzami małżeńskimi i pokrewieństwa - w linii prostej i bocznej3 (A. Kwak, 1994).

Rodzina jest małą grupą społeczną o swoistej strukturze i specyficznym funkcjonowaniu. O jej odmienności od innych grup społecznych stanowi:

sposób wchodzenia do niej nowych członków,

brak typowego przywództwa,

wyraźny podział pokoleniowy,

intymność stosunków,

wspólnota zamieszkania członków,

wspólne nazwisko i własność,

tradycja rodzinna

Jest grupą podstawową (pierwotną) liczącą niewielu członków, stwarzającą jednostce pierwsze i podstawowe środowisko społeczne, w którym ta kształtuje swoją osobowość i uczy się form współżycia społecznego. Członków rodziny łączą bezpośrednie stosunki oparte na uczuciu - charakteryzujące się spontanicznością i nastawione na wzajemną pomoc i opiekę.

W grupie tej stosunki społeczne są względnie trwałe. Charakterystyczne dla niej jest tworzenie wspólnoty: poczucia przynależności członków do siebie i poczucia wspólnych celów. Każda rodzina tworzy własną i niepowtarzalną atmosferę, która daje poczucie odrębności ze względu na przynależność „właśnie do tej a nie innej rodziny”. Według. F. Adamskiego (2002, s. 29) „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną. Jej cechą jest „ (...) wspólne zamieszkanie członków, wspólne nazwisko, wspólną własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa”.

Struktura rodziny

Jak każda grupa społeczna rodzina ma określoną strukturę. Pewien układ wszystkich elementów i zasad ich wzajemnego podporządkowania umożliwiający funkcjonowanie grupy. Bardzo różnie definiowana jest struktura rodziny i jej poszczególne elementy. F. Adamski (1982, ss. 44-45) uważa, że „struktura rodziny to stałe nie zawsze sformalizowane ramy, w obrębie których toczy się życie małżeńsko - rodzinne”. Do struktury zalicza:

formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim (społeczne zasady i formy zawierania małżeństwa i jego rozwiązania, zasady regulujące struktury dziedziczenia majątku, nazwiska),

wzory, które określają zasady współżycia w rodzinie i wyznaczają hierarchię władzy i autorytetu,

układ wzajemnie powiązanych ról i charakter stosunków między członkami rodziny (np. rodzicami i dziećmi), fazy życia małżeńskiego i rodzinnego.

Rodzina jest małą ale niezwykle skomplikowaną strukturą społeczną obejmującą następujące aspekty:

psychologiczny - dotyczący układu więzi emocjonalnych,

społeczny - uwzględniający pozycje społeczne, strukturę autorytetów i władzy,

kulturowy - ujmujący zasady instytucjonalne regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych,

demograficzny - określający liczebność członków rodziny, rodzaj pokrewieństwa, usytuowanie przestrzenne (Z. Tyszka, 1974).

Strukturę rodziny wyznacza liczba i wiek jej członków, różne formy organizacyjne życia rodzinnego, charakter źródła utrzymania rodziny i środowiska zamieszkania oraz styl życia. Uwzględniając te kryteria można wyróżnić różne typy rodzin ze względu na:

formy organizacyjne i liczbę członków, rodzinę;

małą „nuklearną” - dwupokoleniową,

poszerzoną - wielopokoleniową (dużą),

charakter źródła utrzymania, rodzinę;

chłopską, robotniczą, inteligencką,

środowisko zamieszkania, rodzinę;

wiejską, miejską,

styl życia, rodzinę;

instytucjonalną, opartą na koleżeństwie,

hierarchię prestiżu i władzy, rodzinę;

patriarchalną (dominująca pozycja ojca), matriarchalną (dominująca pozycja matki), egalitarną (rodzina partnerska),

liczbę dzieci w rodzinie, rodzinę;

mało, średnio, wielodzietną,

jej skład, rodzinę;

pełną, niepełną (osieroconą i rozwiedzioną).

Z punktu widzenia jednostki, można mówić o rodzinie pochodzenia (macierzystej) i rodzinie prokreacji (nuklearnej). Przedstawione kategorie (typologie) rodzin są nieostre, a źródłem tego jest złożona struktura dopuszczająca wielość zasad podziału (por. A. Kwak, 1994; F. Adamski, 2002).

Rodzina jako instytucja społeczna

Według socjologów rodzina posiada znamiona instytucji społecznej - jest określoną grupą lub formą organizacyjną a jako instytucja społeczna jest:

grupą powołaną do realizacji ważnych spraw dla całej zbiorowości,

formą organizacyjną zespołu czynności wykonywanych przez członków grupy w imieniu całości,

zespołu urządzeń i środków działań, które pozwalają członkom grupy na wykonanie publiczne funkcji celem zaspokojenia potrzeb i regulowanie czynności całej grupy,

zespołu ról społecznych członków grupy specjalnie doniosłych dla życia grupy (H. Stasiak 1975, s. 36).

Rodzina jest instytucją formalną na tyle na ile przepisy prawa regulują wzajemne uprawnienia i obowiązki członków rodziny względem siebie oraz członków rodziny w innych zbiorowościach ze względu na ich sytuację rodzinną, uważa H. Stasiak (1975, s. 36 - 37). Szczególnym wyznacznikiem jej jako instytucji społecznej są funkcje jakie realizuje, funkcje niezbędne do rozwoju społeczeństwa4.

Funkcje rodziny

Funkcje rodziny ściśle powiązane są z jej strukturą i tworzą tzw. „system rodziny” uzupełniany o aspekt kulturowy. Na sposób realizacji funkcji ma wpływ: charakter więzi wewnątrzrodzinnych, układ ról społecznych podejmowanych przez poszczególnych jej członków oraz skład rodziny. Klasyfikacje funkcji realizowanych przez rodzinę są bardzo różne. Z. Tyszka (1974, 1991) różnorodne funkcje rodziny łączy w 4. podstawowe grupy:

funkcje biopsychiczne (prokreacyjna i seksualna),

funkcje ekonomiczne (materialno - ekonomiczne i opiekuńczo - zabezpieczające),

funkcje społeczno - wyznaczające (klasowa oraz legalizacyjno - kontrolna),

funkcje socjopsychologiczne (socjalizacyjna, kulturalna, rekreacyjno - towarzyska i emocjonalno - ekspresyjna).

Z punktu widzenia rodziny jako grupy społecznej i jako instytucji społecznej wyróżnić można 2. grupy funkcji rodziny:

Funkcje instytucjonalne (te, które dotyczą rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznej):

prokreacyjna albo biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa;

ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie;

opiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych;

socjalizacyjna, polegająca na wprowadzaniu członków rodziny w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych;

stratyfikacyjna, gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy - wyznacza ich przynależność do określonej klasy, warstwy społecznej;

integracyjna - jest funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny.

Funkcje osobowe (dotyczące rodziny jako grupy społecznej):

małżeńską, zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków;

rodzicielską, zaspokajającą potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci;

braterską, zaspokajającą potrzeby uczuciowe braci i sióstr (F. Adamski 2002, s. 36 - 37).

We współczesnym świecie, pod wpływem przemian zachodzi proces ograniczenia liczby funkcji realizowanych przez rodzinę do trzech podstawowych. Funkcji prokreacyjnej, socjalizacyjnej i funkcji miłości, która polega na stwarzaniu w rodzinie szczególnej atmosfery bezinteresownej miłości, życzliwości i oddania, niezbędnej do prawidłowego psychicznego, uczuciowego, a także moralnego rozwoju człowieka, dokonującego się na wszystkich etapach jego życia. Konsekwencją ograniczenia funkcji realizowanych przez rodzinę jest upodobnianie się rodziny do zinstytucjonalizowanej małej grupy (formalnej), utrzymującej też cechy grupy nieformalnej (bliskość przestrzenną, małą liczbę członków, nieformalne wzory kontroli oraz nieformalne stosunki łączące członków grupy, przybierające charakter osobowy).

Jako grupa społeczna i instytucja społeczna charakteryzuje się „dominującymi stosunkami osobowymi zasadzającymi się na długotrwałej więzi uczuciowej” (F. Adamski 2002, s. 31). Jest zarówno wspólnotą (bo zakłada zbieżność pragnień i uczuć) jak i zrzeszeniem, ponieważ stwarza sytuację prawną, umowną o charakterze organizacyjnym (H. Stasiak 1975, s. 51).

Papież Jan Paweł II uznawał, że „rodzina jest najbardziej pierwotną i fundamentalną wspólnotą ludzką, na której opiera się całe społeczeństwo (...), wskazywał rodzinę jako pierwsze środowisko realizacji wychowania do szacunku dla człowieka i jego życia. W Liście do rodzin pisze: „Rodzina jest - bardziej niż jakakolwiek inna społeczność - środowiskiem, w którym człowiek może bytować dla niego samego poprzez bezinteresowny dar z samego siebie. Pod tym względem jest ona społecznością niezastąpioną i niezastępowalną: jest sanktuarium życia”. Uznając ogromne znaczenie wychowawcze rodziny twierdził, że „rodzina kształtuje człowieka, który do niej należy - kształtuje jego sumienie, jego hierarchię wartości i jego sposób odnoszenia się do innych. Dlatego tak ważne jest to, czym żyje wspólnota rodzinna, co jest w niej najważniejsze, jaka jest jej atmosfera?” Również dlatego, że „(...) rodzina odgrywa decydującą i niezastąpioną rolę w kształtowaniu kultury życia”

RODZINA W PROCESIE PRZEMIAN

Rodzina okresu industrializacji i urbanizacji ulega procesowi głębokich przeobrażeń polegających na utracie bądź zmniejszeniu zakresu poszczególnych funkcji oraz zmianie ról poszczególnych członków rodziny - głównie męża i żony. Obserwuje się wzrost ruchliwości rodzin, anonimowość jednostki i rodziny w rozszerzającej się społeczności lokalnej. Rodzina staje się coraz bardziej zamknięta, odizolowana od najbliższego otoczenia. Następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny. Upowszechniają się kontakty seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie. Liberalizują poglądy dotyczące pracy zawodowej kobiet - mężatek. Przemiany dokonujące się w rodzinie dotyczą:

poglądów na znaczenie i charakter związku małżeńskiego, struktury rodziny, funkcji rodziny.

Przemiany w sferze poglądów

Przemiany w sferze poglądów na związek małżeński i rodzinny ujawniają się głównie w:

odchodzeniu od sakralnej koncepcji małżeństwa, pojawianiu się nowych oczekiwań pod adresem partnera i małżeństwa, uznania rozwiązywalności małżeństwa.

Wśród młodych ludzi upowszechnia się przekonanie o świeckim charakterze instytucji małżeństwa. Większe znaczenie ma przestrzeganie pewnego obyczaju a mniejszą rolę odgrywają wartości religijne tkwiące w założeniu samego ślubu kościelnego

Kwestionuje się zasadę nierozerwalności małżeństwa nie w pełni przyjmując model małżeństwa katolickiego. Przestrzegana jest tzw. moralność kościelna (np. uczestniczenie w podstawowych formach kultu - nabożeństwa w niedzielę). Natomiast moralność ściśle religijna związana z przestrzeganiem podstawowych zasad jest słabo uświadomiona we współczesnym społeczeństwie. Charakterystyczne jest nieliczenie się w życiu z normami moralno religijnymi.

Nowy obraz rodziny to związek, o którego powodzeniu decydują cechy osobowości małżonków - głównie więzi emocjonalne a nie rzeczowe.

Upowszechnia się przekonanie o rozerwalności małżeństwa. Rozwody stały się zjawiskiem społecznym i występują w różnych generacjach i warstwach społecznych.

Zmiany w strukturze rodziny.

Zmiany w strukturze rodziny obejmują zmiany:

w jej składzie, wzorów i modeli stosunków między członkami rodziny.

Współcześnie w społeczeństwie dominuje mała dwupokoleniowa rodzina „nuklearna”. Wzrasta kontrola urodzeń i najczęściej występującym modelem rodziny, są rodziny z 1. lub 2. dzieci. Wyraźnie zmniejszyły się zatem „rozmiary” rodziny.

Charakterystyczna dla współczesnej rodziny jest demokratyzacja stosunków rodzinnych - rodzina egalitarna. Wzrasta pozycja społeczna żony, matki oraz dzieci a ograniczeniu ulega władza męża i ojca. Na zmiany układu stosunków społecznych w rodzinie, w zasadniczej mierze wpływ miało podjęcie przez kobietę pracy zarobkowej oraz osiąganie przez nią wyższych poziomów wykształcenia. Ekonomiczne uniezależnienie od męża poszerzyło zakres jej samodzielności życiowej i wyrównało jej pozycję społeczną. Stosunki między małżonkami utraciły charakter podporządkowania i nabrały charakteru równości - władza w rodzinie jest dzielona. Zmianie uległ również podział czynności i ról między małżonkami.

Zmianie uległy też stosunki między rodzicami i dziećmi. Dystans i brak ujawniania uczuć (jak w rodzinie tradycyjnej), zastąpiły więzi emocjonalne i intelektualne. Nastąpiło przeobrażenie roli dziecka. Stało się ono wartością samą w sobie, a nie podporą materialną rodziców i zabezpieczeniem na starość. Wzrosło zainteresowanie rodziców przyszłością dziecka oraz ranga jego potrzeb i dążeń - rodzice są nastawieni na dawanie mu więcej niż sami otrzymali (dotyczy to zwłaszcza wykształcenia i przygotowania zawodowego).

Wyraźne zmiany dokonały się w zakresie ról rodzicielskich. Większy nacisk rodzice kładą na zaspokojenie potrzeb psychospołecznych dziecka a nie biologicznych. Lepsze jest rozumienie potrzeb dziecka w ogóle. Zmienia się też rola ojca, zwłaszcza jej jakość - bardziej uczestniczy on w opiece i wychowaniu dziecka oraz częściej okazuje mu uczucia i emocje.

Tradycyjny model żony i męża ulega zmianie (występuje równowaga cech rzeczowych i osobistych). Największe zmiany dotyczą modelu dziecka - poza posłuszeństwem i dobrymi wynikami w nauce ceni się cechy jego osobowości, szczególnie - inteligencję i samodzielność.

Zmiany w realizacji funkcji rodziny

Zmiany w realizacji przypisywanych rodzinie funkcji są kolejnym kierunkiem przeobrażeń dokonujących się w życiu rodziny. Rodzina przechodzi ewolucję od związku realizującego różnorodne zadania do związku skupionego wokół małej liczby funkcji - głównie funkcji związanych z prokreacją, socjalizacją i miłością a więź osobista staje się ważniejsza od rzeczowej

W związkach małżeńsko - rodzinnych oczekuje się: miłości, przyjaźni i oddźwięku emocjonalnego, a spójność rodziny zależy od postaw małżonków wobec siebie.

Ogromne zmiany obserwuje się w ramach funkcji produkcyjnej (zarobkowej). Zasadnicza zmiana w tym zakresie łączy się z podjęciem przez kobietę pracy zarobkowej poza domem. Kobieta stała się współzałożycielem rodziny. Wzrósł jej prestiż społeczny i rozszerzyły się kontakty pozarodzinne. Przy czym praca zarobkowa kobiet jest czynnikiem wpływającym na inne funkcje rodziny takie jak: prokreacyjna, socjalizacyjna i opiekuńcza. W zakresie funkcji prokreacyjnej doprowadziła do spadku dzietności rodzin, zmniejszenia się rodziny. Rzutuje to na realizację funkcji socjalizacyjnej - np. inne warunki socjalizacyjne stwarza dziecku rodzina małodzietna a inne wielodzietna. Obecnie funkcje i zadania opiekuńcze realizowane są w większości przez instytucje opiekuńcze a nie przez rodzinę.

Wyrazem przemian funkcji rodziny jest też oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej. Osłabieniu uległa też rola w przekazie ogólnej postawy wobec norm i wartości - przejęły ją inne grupy społeczne, media czy instytucje oświatowe.

Podstawowe kierunki przemian współczesnej rodziny można prześledzić porównując zestawione poniżej cechy rodziny tradycyjnej i współczesnej

Rodzina tradycyjna Rodzina współczesna

duża, wielopokoleniowa mała, podstawowa

biologicznie zdeterminowana planowana

produkcyjna nieprodukcyjna

patriarchalna egalitarna

otwarta zamknięta

stabilna ruchliwa

sakralna laicka

zespolona wokół zespolona więzią

funkcji ekonomiczno - ekspresyjno-

produkcyjnej osobowościową

długotrwała zależność wczesna emancypacja

od rodziców dzieci

---