Janusz Sławiński, Analiza, interpretacja i wartościowanie dzieła literackiego

Dzieło jest interesujące jako OKAZ, reprezentujący pewną historyczną klasę dzieł, a nie jako realność sama przez się zasługująca na uwagę.

Czy są typy zdań: analitycznych, interpretacyjnych i wartościujących?

Raczej nie z typem zdań mamy do czynienia, a z pewnymi perspektywami znaczeniowymi - ukrytymi w "głębokiej strukturze" wypowiedzi.

Analiza, interpretacja i wartościowanie - zaliczają się do historii literatury, a równocześnie mają zdawać sprawę z niepowtarzalności … utworu.

badanie procesu - badanie dzieła

analiza - najbardziej historycznoliteracka

interpretacja - pomiędzy procesem a dziełem

wartościowanie - nastawienie na dzieło

ANALIZA dzieła to zawsze rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy.

utwór analiza zestaw składników i relacji

(integralny, (znormalizowanych, typowych)

niepowtarzalny tekst)

tekst słownik stypizowanych jednostek tekstowych

jedyna w swoim rodzaju kombinacja elementów językowych ich repertuar

"pozytywne" - odwrócenie hipotetycznego biegu procesu znaczenia dzieła

"negatywne" - niszczenie totalności estetycznej czy ideowej dzieła

• analiza jest zawsze próbą dotarcia do stanu wyjściowego dzieła, do budulca, który poprzedza decyzje twórcy

• przezwyciężenie pierwszej lektury

• analiza jest całkowicie związana z faktycznością dokonania pisarskiego, nie pyta o zasady wyborów ani możliwości wyborów odmiennych

• analiza jako opis dzieła - gdy zadowala się rozpoznaniem, wyodrębnieniem i wyliczeniem pewnego zestawu elementów to, co dla analizy szczególnie swoiste, mieści się poza inwentarzem składników uchwycenie i scharakteryzowanie rodzajów wiążących ich zależności: hierarchia, relacje strukturalne, funkcjonalne przyporządkowania

• poziom analizy - to sekwencja działań badawczych skierowanych na odpowiedni poziom organiczny przekazu literackiego

• poziom organizacji utworu - stanowi w tej perspektywie zespół takich jednostek standardowych, które mogą podpadać pod te same procedury analityczne

4 koncepcje struktury dzieła:

1. koncepcja operująca rozróżnieniem treści i formy

2. koncepcja tektoniczna (ingardenowska)

3. koncepcja fenotypowo-genotypowa - dzieło jako całość dwoista, złożona z cech i składników oraz norm i reguł

4. koncepcja traktująca utwór jako swego rodzaju sytuację komunikacyjną

Postępowanie analityczne - 3 posunięcia:

1. określenie poziomów jednostek …, które mają podlegać obserwacji

2. charakterystyka uporządkowań jednostek w ramach poszczególnych poziomów

3. charakterystyka powiązań i odpowiedzialności między jednostkami reprezentującymi różne poziomy - uprowadzające w wertykalną organizację dzieła

model zorientowany generatywnie - nacisk na przejścia międzypoziomowe

Analiza nie wnika w "istotę" utworu, ale w sposób jego istnienia.

Celem analizy jest:

1. przysposobienie utworu do tego, by dawał się włączać w jakąś całość od niego rozleglejszą

2. rozbrojenie dzieła - pozbawienie "niepodobieństwa" do innych dzieł

3. podprowadzenie do kontekstu

INTERPRETACJA

Proces dwufazowy:

1. nadwarstwia się nad analizą

2. próbuje odnowić i zdefiniować sens dzieła

Ad. 1)

Każdy akt interpretacji uruchamia konteksty: macierzysty kontekst utworu oraz kontekst ukształtowany przez kulturę literacką.

2 rodzaje odniesienia przekazu literackiego do kontekstu:

• stosunek części do całości (interpretacje o charakterze biografistycznym)

• stosunek tego, co zaktualizowane do tego, co potencjalne (interpretacja genologiczna)

Kategoria kontekstu w działaniach interpretacyjnych jest zawsze skorelowana z kategorią poziomu analizy.

• interpretacja zależy od ustaleń analitycznych

• analiza implikuje interpretację

Interpretacja przechodzi od repertuarów elementów do repertuarów szerszych, przywołuje pozatekstowe klasy elementów, starające się na ich tle wyjaśnić znaczenie ich tekstowych reprezentacji.

Rzeczywistość interpretacji - utwór sprowadzony do roli miejsca, w którym spotykają się i krzyżują jego konteksty.

Interpretacja, kontynuując to, co analiza zapoczątkowuje, dochodzi poprzez relatywizacje kontekstowe do uchwycenia takiej postaci dzieła, która pozwala się umocować w systemowym porządku procesu historycznoliterackiego.

Ad. 2)

Tekst spreparowany przez analizę jest potrzebny jako tekst "powierzchniowy", który należy zgruchotać, ażeby odsłonił się utajony tekst głęboki.

tajemnica - milczenie, a nie wyjawianie!

Druga faza interpretacji wydaje się nieproceduralna, nie poddająca się próbom kodyfikacji.

Interpretacja w drugiej fazie ma za każdym razem sama dochodzić własnych reguł!

Rozwijanie wypowiedzi interpretacyjnej odznacza się wysokim stopniem nieprzewidywalności, co umieszcza ją na wspólnej płaszczyźnie z tworami sztuki literackiej.

W drugiej fazie interpretacja jest odgrywaniem pierwszej lektury, ale wychodzi od dzieła zawładniętego.

WARTOŚCIOWANIE

Może obejmować dzieło całościowe albo ograniczać się do jego wybranych aspektów.

Eliminacja ocen "kredytowych" i uznanie prawomocności jedynie ocen szczegółowych lub porównujących szczegółowych konieczny, ale niedostateczny warunek wartościowania.

Ingarden - wartościowanie to "odpowiedź na wartość".

Kryteria:

1. umożliwiające rozróżnienie typów wartości zdolnych w ogóle uobecniać się w danym rodzaju przedmiotów

2. kryteria pozwalające określać wartości swoiste dla tego rodzaju przedmiotów

3. kryteria, wedle których wyróżniane są wartości naczelne i ewentualnie ustalana dalsza hierarchizacja wartości

strefy wartościowania

Jeśli wartościowanie jest "odpowiedzią na wartość" skrystalizowaną w dziele, to odpowiedź taka musi być sformułowana w jakimś języku wartości.

Język wartości to jeden z dających się wyodrębnić kontekstów utworu.

Nie można wydzielić czystego aktu wartościowania z procesów analizy i interpretacji.

---