KOMPOZYCJA ZAMKNIĘTA:
typ kompozycji zmierzający do jednoznaczności i jasności,
celem jest maksymalna zwartość, koherencja, jednoznaczność, która nie wymaga od czytelnika postawy aktywnej,
ostra selekcja elementów składających się na świat przedstawiony i niezbędnych dla zbudowania zdarzenia,
gwarantuje możliwość odtworzenia w procesie odbioru kształtu i sensu skonstruowanego przez autora,
trzymanie się konwencji stylistycznych i wersyfikacyjnych,
np. bajki Biernata z Lublina
KOMPOZYCJA OTWARTA:
prowadzi do wieloznaczności, nieokreśloności sensu i niesprecyzowanego znaczenia wypowiedzi,
wymaga zupełnie odmiennej postawy odbiorcy, zdecydowanie aktywnej,
przyznaje mu prawo do ostatecznego ukształtowania i uporządkowania znaczenia wypowiedzi,
odbiorca staje się do pewnego stopnia współtwórcą,
w ramach całościowo pojętej wypowiedzi plan przedstawiania zdarzeń, plan fabularny zostaje otwarty,
wewnętrzne stosunki między elementami tego planu wykazują rozluźnienie,
w opowiadaniu nie jest przestrzegana rygorystycznie konsekwencja uzasadnień przyczynowo-skutkowych i uzasadnień psychologicznych,
przełamanie konwencji stylistycznych i wersyfikacyjnych,
np. „Beniowski” Słowackiego, poezja symbolizmu, utwory dramatyczne Brechta
KOMPOZYCJA NATURALNA:
prosta, wynika z naturalnego toku przedstawień,
kompozycja zdaje się być naturalną koniecznością założeń i treści utworu, nie zaś owocem przemyśleń i wysiłków twórcy,
mało „zauważalna”, ponieważ niezauważalna jest także wszelka logiczność tworu słownego,
KOMPOZYCJA SZTUCZNA:
układ jednostek konstrukcyjnych jest przedmiotem kunsztownych zabiegów kompozycyjnych,
efekt zauważalny, niezwykłość, trudność,
rodzaje: ramowa: szufladkowa, cyfrowa, przeniesiona (+kompozycja form podawczych).
KOMPOZYCJA RAMOWA:
jeden z najdawniejszych w tradycji literackiej systemów kompozycyjnych,
polega na równorzędnym związaniu szeregu jednostek konstrukcyjnych zupełnie treściowo od siebie niezależnych, lecz rodzajowo identycznych przez pewne wspólne ich założenie sytuacyjne, określające ich sens jako zbioru,
cykl opowiadań powiązanych jedną sytuacją opowiadania,
w epice: przedstawienie pewnej sytuacji ukazanej w pierwszej jednostce konstrukcyjnej utworu - nierównorzędnej z dalszymi; rozwój sytuacji może znaleźć wyraz w paralelnej do niej końcowej jednostce konstrukcyjnej, a nawet w „drobnych” jednostkach konstrukcyjnych, których celem jest akcentowanie zmienności sytuacji,
sytuacja opowiadania:
- opowiadanie jednej osoby (a rabski zbiór „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”: opowiada baśni Szecherezada, opóźniająca zaciekawieniem, które budzi u swego pana i władcy, moment swej śmierci)
- opowiadanie grona osób („Dekameron” Boccaccia)
KOMPOZYCJA SZUFLADKOWA:
odmiana kompozycji ramowej,
polega na uzasadnionych sytuacją opowiadania narracjach kilku uczestników rozmowy, narracjach w ten sposób skomponowanych, że jedna wyrasta z drugiej, która nie jest dokończona, lub też jedna mieści w sobie opowiadanie drugie,
silne zwarcia opowiadań w ramach sytuacji, ale z drugiej strony osłabienie dynamizmu fabularnego,
forma ta służy przede wszystkim krytyce rzeczywistości, polemice pisarza z oficjalnie obowiązującymi poglądami,
np. „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego (autor dla zdystansowania swoich poglądów posługuje się chwytem fikcji znalezionego manuskryptu)
KOMPOZYCJA CYFROWA:
zasadniczym czynnikiem: ilość jednostek konstrukcyjnych,
układ kompozycyjny zdecydowany jest przez ilość rozmaicie w zakresie nad-, pod- i współrzędności ustosunkowanych wzajemnie jednostek konstrukcyjnych,
wyborem cyfry mogą kierować różne względy: upodobanie osobiste autora dla pewnej cyfry lub jej sens symboliczny (wybór cyfry-klucza ze wzgl. na sens symboliczny znamienny dla artysty średniowiecznego),
np. „Boska komedia” Dantego - oparta na trójce przez cześć dla Boga w Trójcy Jedynego; składa się z trzech części (Piekło, Czyściec, Raj), każda z wyjątkiem pierwszej (34) ma 33 pieśni, aby suma dopełniała się do cyfry 100 reprezentującej jedność; strofy tych pieśni to trójwersowe tercyny.
KOMPOZYCJA PRZENIESIONA:
zjawisko przeniesienia kompozycji na dzieło literackie z dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego, architektonicznego, muzycznego,
nie może być mowy o ściśle pojętym „przeniesieniu” konstrukcji kompozycyjnej z innych sztuk na dzieło literackie,
wg Walzla - istnieje dzieło sztuki „w ogóle”, którego tylko pewnymi odmianami są szczególne jego typy: dzieło malarskie, rzeźbiarskie, literackie itd.; wychodząc z takiego założenia, można mówić o jakiejś art. kompozycji „w ogóle”, której jedne właściwości przejawiają się silniej w jednym typie dzieła, inne w drugim; dążność twórcy do uwypuklenia jakichś cech pozwoliłaby mówić o przeniesieniu typu kompozycji z jednej dziedziny sztuki w drugą,
najwięcej istotnych zbliżeń odnaleźć można między sztuką muzyczną a literacką, dlatego, że mają jeden rys wspólny: obie są sztukami czasowymi
np. powtórzenie „tematyki literackiej” obrazów szkoły historycznej („Bitwa pod Grunwaldem” Matejki a bitwa pod Grunwaldem w „Krzyżakach”)