Tomasz Maruszewski „Psychologia poznania”, GWP, Gdańsk 2002
Rozdz. 10 Procesy poznawcze i procesy emocjonalne
10.1 Dyskusja „emocje-poznanie”
toczyła się w latach 80-tych
Richard L. Lazarus vs Robert Zajonc
Lazarus→ najpierw procesy poznawcze- warunkiem pojawienia się emocji jest ocena bodźca
Zajonc→ emocje są pierwotne względem poznania
Lazarus- kontynuator tradycji w duchu Magdy Arnold, która wyróżniła następujące fazy powstawania emocji:
neutralna recepcja (rejestracja na poziomie narządu zmysłowego)
ocena (dobre/złe, korzystne/niekorzystne)
pojawienie się tendencji do działania (np. zbliżania/unikania)
wystąpienie emocji (=przeżycie subiektywne+ komponent wisceralny)
pojawienie się działania sterowanego przez emocję
punkt zapalny dyskusji- status pojęć „ocena” oraz „neutralne recepcja”→ w związku z tym pytanie: czy recepcja bodźca w narządzie zmysłowym jest czy nie jest procesem poznawczym?
jeśli tak, to wtedy każdy proces emocjonalny poprzedzany jest przez procesy poznawcze
jeśli nie→ rodzi to kolejne pytanie- czym jest ocena- procesem poznawczym czy emocjonalnym?
kwestia ta jest nierozstrzygnięta→Moroz- analizował podręczniki psychologii poznawczej- autorzy czasem zaliczają procesy sensoryczne do poznawczych, a czasem nie; sam Moroz→ NIE, bo nie zachodzą one w mózgu i wiążą się z biernym odbiorem info, a nie z ich aktywnym przetwarzaniem
spór ten w dużej mierze dotyczy kwestii terminologicznych, więc Maruszewski przyjmuje następujące definicje terminów (których będzie używał w tekście):
procesy poznawcze- procesy aktywnego przetwarzania info, wymagające wykorzystania istniejącej wiedzy, lub prowadzące do uzyskania nowej (def. nawiązuje do Moroza)
emocja- system trójskładnikowy, zawierający komponenty nerwowe, ekspresyjno-motoryczne oraz subiektywne, czyli uczucia (parafraza definicji Izarda i Malatesty)
uczucia- subiektywny składnik emocji; wchodzą w skład emocji, ale same nie są emocjami; koniecznym warunkiem ich zaistnienia są podstawowe procesy nerwowe i motoryczne
Zajonc- afekt jest pierwotny względem poznania. Argumenty przede wszystkim empiryczne:
pierwsza grupa- dotyczy efektu „czystej ekspozycji” (in. „familiaryzacji”)→ który polega na tym, że podprogowo eksponowane bodźce są przez człowieka rejestrowane, w wyniku czego zmianie ulega ich ocena emocjonalna→ bodźce (np. chińskie ideogramy) „znane” dzięki podprogowej ekspozycji oceniane są jako atrakcyjniejsze, przyjemniejsze, choć człowiek nie wie, że zetknął się z nimi wcześniej (czas ekspozycji zbyt krótki, by powstała poznawcza reprezentacja bodźca)→ zmiana oceny powstała więc na drodze pozapoznawczej→ wg Zajonca reakcja emocjonalna (=ocena bodźca w kategoriach dobry/zły) wyprzedza w czasie rozpoznanie bodźca
druga grupa dowodów empirycznych→ dotyczy torowania afektywnego (bada się je w eksperymentach, w których eksponowany wcześniej bodziec o walencji afektywnej „nasyca” afektem bodziec obojętny)
eksperyment- podanie podprogowo bodźca o wyraźnej walencji afektywnej (np. rozradowana twarz ludzka), później ekspozycja bodźca neutralnego (np. chińskich ideogramów)
ocena bodźca neutralnego ulega zmianie- jej kierunek zgodny jest z rodzajem afektu wyrażanego przez twarz- przy czym efekty dla bodźców negatywnych były niezbyt wyraźne
niekiedy występuje efekt kontrastu- ocena bodźca neutralnego zmienia się w kierunku przeciwnym do znaku bodźca torującego→ w przypadku bodźców negatywnych
na rzecz stwierdzenia, że ocena afektywna bodźca może pojawiać się wcześniej niż pełna identyfikacja poznawcza przemawiają także dane neuropsychologiczne→ LeDoux wykazał, że główną struktura odpowiedzialną za emocje jest ciało migdałowate- informacje z narządów zmysłowych docierają do niego wcześniej niż do kory mózgowej i może ono bezpośrednio sterować reakcją emocjonalną (tzw. dolna droga wzbudzania emocji- sądzi się, że może być wykorzystywana w wypadku krótkotrwałych ekspozycji i do niej właśnie odnoszą się argumenty zwolenników pierwotności emocji względem poznania)
natomiast do pełnej analizy bodźca, do odtworzenia jego znaczenia potrzebna jest kora mózgowa (impulsy do niej mogą docierać bezpośrednio albo poprzez ciało migdałowate, ale dzieje się to zawsze wolniej)
argumentacja zwolenników tezy pierwotności poznania względem emocji:
warunkiem pojawienia się emocji jest ocena bodźca, która dotyczy związku między bodźcem a interesami organizmu
wg Lazarusa ocena ma charakter poznawczy i obejmuje:
komponenty pierwotne (dotyczą powstawania emocji)- czy dany bodziec może wpływać na realizację celów jednostki? (tak- em. powstaje, nie- em. nie powstaje); czy bodziec jest zgodny z realizowanym celem czy nie? (tak- emocja „+”, nie- emocja „-”); czy dane zdarzenie ma charakter intencjonalny czy nie? (powstaje taka, a nie inna em.)→ dzięki ocenie powstaje znaczenie relacyjne
i wtórne (dotyczą możliwości radzenia sobie z emocją)
Klaus Scherer natomiast szuka kompromisu w dyskusji dotyczącej prymatu poznania bądź emocji→ uważa on, że w ocenie uwzględniane są następujące właściwości stymulacji:
nowość/ nieoczekiwaność
samoistna przyjemność
istotność dla celu/potrzeby
możliwości zaradcze
zgodność Ja z normami (społecznymi, zinternalizowanymi, itp.)
dwa pierwsze wymiary uwzględniał w badaniach Zajonc (ocena pojawia się w sposób automatyczny), trzy pozostałe- uwzględniał Lazarus
Nico Frijda- również przypisuje analizie znaczenia podstawową rolę w wyznaczaniu emocji→ emocje powstają w wyniku napotkania zdarzeń ułatwiających/utrudniających realizację celu; ale w odróżnieniu od Lazarusa uważa, że walencja afektywna może być immanentną cechą zdarzeń (u Lazarusa- znak emocji to efekt oceny zgodności/niezgodności zdarzenia z celami)
wniosek pana M.: niekiedy ocena ma charakter automatyczny, niekiedy to efekt refleksyjnego procesu dostępnego świadomości
Jak współcześnie traktuje się tę dyskusję?
nastąpiła ewolucja obydwu stanowisk- zmieniła się sama psychologia poznawcza, co zmienia ostrość stanowisk
w dyskusji widać było różnice terminologiczne:
Zajonc mówił raczej o afektach= procesach prowadzących do oceny +/- (najpierw pisał o emocjach i uczuciach, później zaczął używać terminu „afekt”)
adwersarze- konsekwentnie piszą o emocjach (patrz definicja powyżej); np. Clore walencje afektywne nazywa niby-emocjami, niezapośredniczonymi procesami poznawczymi
Scherer uważa, że znaczna część polemiki dotyczyła znaczenia terminów
z analizy tego sporu wyłania się wyraźnie następujący czynnik: prostota/złożoność sytuacji bądź ukryty/jawny nacisk czasowy
sytuacje proste, a także wymagające natychmiastowej reakcji→ uruchamiana dolna droga wzbudzania afektu (czyli zgodność ze stanowiskiem prymatu afektu)
sytuacje złożone, gdy niepotrzebna jest natychmiastowa reakcja→ droga górna (wtedy powstaje pełny proces emocjonalny, wymagający wykorzystania doświadczenia)
sam Lazarus z biegiem czasu uznał problem za źle postawiony, zawierający błąd epistemologiczny→ emocja jest odpowiedzią na znaczenie, jakie człowiek przypisuje pewnym zdarzeniom i ma konsekwencje dla jednostki bez względu na sposób, w jaki znaczenie to się kształtowało- emocje powstają w toku interakcji jednostki z otoczeniem→ w ten sposób Lazarus odchodzi od jednokierunkowości ujmowania prymatu emocji czy poznania (za Bandurą: w zależności od tego, w którym miejscu rozpoczniemy analizę- bardziej pierwotne będzie się wydawać to czy tamto)
reakcje emocjonalne mogą wyprzedzać poznanie, ale muszą być związane z motywacją, która określa jakie cele mają być realizowane; emocja może mieć również charakter „postpoznawczy”
10.2 Poznawcze teorie emocji
procesy poznawcze ewolucyjnie młodsze od emocjonalnych- ale z czasem zyskały przewagę w regulacji zachowania
emocje mogą znajdować się w służbie procesów poznawczych (np. indywidualne preferencje w wyborze obiektu zaspokajającego potrzeby)
procesy poznawcze mogą być w służbie emocji (np. ułatwianie spostrzegania sygnałów, które pozwalają człowiekowi wyjście z trudnej sytuacji)
procesy poznawcze mogą także zniekształcać emocje, modyfikować ich przebieg albo blokować dostęp do ich rzeczywistych źródeł
Aronson- człowiek to istota nie tyle racjonalna co racjonalizująca
źródła poznawczych teorii→ William James
ale przełomowe znaczenie miał eksperyment Schachtera i Singera:
wywołanie pobudzenia poprzez wstrzyknięcie adrenaliny (informacja maskująca- celem eksp. jest zbadanie działania preparatu witaminowego Suproxin). Różne grupy badanych informowano o różnych skutkach ubocznych: 1 gr.: bicie serca i suchość w ustach, 2 gr.: swędzenie i pieczenie, 3 gr.: brak info o skutkach ubocznych; była też grupa, której wstrzyknięto placebo (i udzielono jednej z 3ech powyższych info). Badani w przerwie wypełniali kwestionariusz zawierający prowokacyjne pytania w towarzystwie podenerwowanego nimi pomocnika eksperymentatora.
najczęściej i najsilniej reagowali gniewem, ci którzy nie znali skutków działania preparatu- silne pobudzenie przypisywali czynnikowi sytuacyjnemu
ci, którzy wiedzieli, że preparat może wywołać przyspieszone bicie serca, nie denerwowali się- bo mieli już gotowe wyjaśnienie pobudzenia
gniew przeżywała również grupa, której podano placebo- sama sytuacja była wystarczająco silna, by wywołać emocję (S. i S. tego nie przewidzieli)
wnioski: ludzie starają się wyjaśnić pobudzenie odwołując się do czynników sytuacyjnych (w eksperymentach dostarczano zarówno czynników wywołujących gniew, jak i euforię)
Sinclair i wsp.: ludzie nie zawsze szukają czynników usprawiedliwiających pobudzenie na zewnątrz; kiedy bowiem nie mogą wyjaśnienia znaleźć na zewnątrz- zwracają się do własnego wnętrza (w ich eksperymencie badani najpierw skakali przez skakankę, potem badano stan emocjonalny→ wzbudzenie przekonań przy pomocy efektu torowania stawało się źródłem emocji- badani pobudzenie przypisywali zaktywizowanym w sposób automatyczny przekonaniom)
inne próby replikacji eksperymentu Schachtera i Singera zakończyły się niepowodzeniem
teoria Ortony'ego, Clore'a i Collinsa:
kluczowe znaczenie w powstawaniu emocji odgrywają procesy oceny→ sposób oceniania osoby, zdarzenia warunkuje to, jaka emocja się pojawi- jeśli pewna ocena zostanie sformułowana to pojawia się potencjał do reagowania konkretną emocją (patrz prawo znaczenia sytuacyjnego Frijdy)
ludzie przeżywają różne emocje, gdyż odmiennie interpretują znaczenie pewnej sytuacji
ludzie mają ukryte koncepcje powstawania emocji, które są społecznie podzielane (np. w utworze literackim nie trzeba emocji opisywać wprost, by czytelnicy domyślili się o jaką chodzi)→ dzięki temu możliwe jest komunikowanie emocji (zwł. w przypadku emocji złożonych)
komunikowanie emocji wymaga znajomości reguł kodowania zdarzeń emocjonalnych, czyli reguł oceny (np. jedno zdarzenie obiektywne jak wynik meczu, wywołuje odmienne emocje, zależne od tego, której drużynie kibicowaliśmy- emocje nie są wynikiem oddziaływania rzeczywistości, tylko interpretacji poznawczych nałożonych na rzeczywistość)
teza o poznawczym uwarunkowaniu emocji→ em. uwarunkowane są przez strukturę, treść i organizację reprezentacji oraz procesy operujące na treściach poznawczych (nie muszą być te procesy świadome)
pytania, na które ma odpowiedzieć ta teoria:
jaka jest struktura poszczególnych emocji?
jaka jest struktura procesu emocjonalnego jako całości? Emocje powstają w odpowiedzi na zmiany w otoczeniu (lub w samej jednostce), w odpowiedzi na 3 klasy czynników:
zdarzenia i ich konsekwencje→ zdarzenia to zmiany w otoczeniu, które nie zostały wprowadzone w sposób zamierzony i instrumentalny; oceniane są na podstawie relacji zdarzeń wobec celów jednostki; przebieg zdarzenia określają prawa fizyczne
sprawcy i ich działania→ działania mają charakter zamierzony i instrumentalny; oceniane są na podstawie standardów; działania sprawców ogranicza zasada racjonalności (wybierania tych działań, które prowadzą do pożądanego celu)
obiekty i ich właściwości→ pewne byty posiadające cechy, które jednostka może aprobować bądź nie; oceniane są na podstawie ich lubienia/nielubienia
ta teoria rozbudowała wiedzę na temat procesu oceny i jego kryteriów; jednak koncentruje się na wewnętrznym obrazie emocji, ignoruje zaś fizjologiczne komponenty procesu emocjonalnego, zachowania emocjonalne oraz ekspresję emocji
10.3 Rola emocji w procesach poznawczych
Funkcje emocji w procesach poznawczych:
funkcja orientacyjna-emocje dostarczają info o obiektach, zdarzeniach ważnych z punktu widzenia potrzeb i celów jednostki; chodzi o wykrywanie walencji afektywnej (+/-), ale także bogatszych info o środowisku
jej zaburzenie- duże zmiany w funkcjonowaniu psychicznym i zachowaniu, 2 przykłady:
Phineas Gage- stalowy pręt przebił mu czaszkę, uszkadzając płaty czołowe; brak zaburzeń intelektualnych czy pamięci, zmiany w funkcjonowaniu emocjonalnym→ deficyt w kontrolowaniu własnych emocji i zachowań emocjonalnych
aleksytymia (syndrom osobowości polegający na trudnościach w uzyskaniu dostępu do własnych procesów emocjonalnych)→ emocje nie są busolą, wskazująca kierunek życia; aleksytymicy nie potrafią podejmować decyzji, bo emocje nie wskazują im, która z alternatyw jest pożądana; mogą kompensować ten brak korzystając ze społecznie podzielanych norm emocjonalnych (nie przeżywają emocji, ale zachowują się tak, jakby przeżywali- taka kompensacja ma zresztą swoje koszty w postaci podwyższonej tendencji do zapadania na choroby psychosomatyczne), są jednak bezradni w przypadku emocji „prywatnych”
funkcja aktywacyjna- emocje dostarczają energię konieczną do uruchomienia i przeprowadzenia różnych operacji poznawczych („układ zasilania” dla procesów poznawczych)
procesy emocjonalne mogą blokować dostęp do pewnych info (np. obronność percepcyjna), lub ułatwiać ów dostęp
bodźce negatywne- zawężenie pola uwagi i koncentracja na bodźcach zagrażających, przy jednoczesnym pominięciu bodźców peryferycznych
emocje pozytywne- rozszerzenie zakresu uwagi, zdolność odbierania większej ilości bodźców (odgrywa to rolę w poszukiwaniu twórczych rozwiązań)
funkcja modulacyjna- emocje dostarczają takiej ilości energii, by zapewnić optymalne funkcjonowanie procesów poznawczych→ pierwsze prawo Yerkesa-Dodsona mówi, że istnieje krzywoliniowy związek między poziomem pobudzenia a sprawnością działania→ najsprawniejsze funkcjonowanie przy średnim poziomie napięcia emocjonalnego; gdy za wysokie lub za niskie- można je regulować np. przy pomocy emocji. Ale prawo Yerkesa-Dodsona ma ograniczone zastosowanie w odniesieniu do człowieka- zwłaszcza, gdy przyjmujemy, że człowiek nie jest tylko istotą reaktywną, lecz także aktywną. Poza tym zostało stworzone dla sytuacji nieprzyjemnych- nie wiadomo czy obowiązuje w odniesieniu do emocji pozytywnych
funkcja metapoznawcza- związana z orientacją we własnych procesach poznawczych, dostarczają info na temat wyniku procesu poznawczego; np. emocje pozytywne stanowią sygnał informujący o uzyskaniu prawidłowego rozwiązania
1