Tomasz Maruszewski „Psychologia poznania”, GWP, Gdańsk 2002

Rozdz. 10 Procesy poznawcze i procesy emocjonalne

10.1 Dyskusja „emocje-poznanie”

• toczyła się w latach 80-tych

• Richard L. Lazarus vs Robert Zajonc

• Lazarus→ najpierw procesy poznawcze- warunkiem pojawienia się emocji jest ocena bodźca

• Zajonc→ emocje są pierwotne względem poznania

• Lazarus- kontynuator tradycji w duchu Magdy Arnold, która wyróżniła następujące fazy powstawania emocji:

• neutralna recepcja (rejestracja na poziomie narządu zmysłowego)

• ocena (dobre/złe, korzystne/niekorzystne)

• pojawienie się tendencji do działania (np. zbliżania/unikania)

• wystąpienie emocji (=przeżycie subiektywne+ komponent wisceralny)

• pojawienie się działania sterowanego przez emocję

• punkt zapalny dyskusji- status pojęć „ocena” oraz „neutralne recepcja”→ w związku z tym pytanie: czy recepcja bodźca w narządzie zmysłowym jest czy nie jest procesem poznawczym?

• jeśli tak, to wtedy każdy proces emocjonalny poprzedzany jest przez procesy poznawcze

• jeśli nie→ rodzi to kolejne pytanie- czym jest ocena- procesem poznawczym czy emocjonalnym?

• kwestia ta jest nierozstrzygnięta→Moroz- analizował podręczniki psychologii poznawczej- autorzy czasem zaliczają procesy sensoryczne do poznawczych, a czasem nie; sam Moroz→ NIE, bo nie zachodzą one w mózgu i wiążą się z biernym odbiorem info, a nie z ich aktywnym przetwarzaniem

• spór ten w dużej mierze dotyczy kwestii terminologicznych, więc Maruszewski przyjmuje następujące definicje terminów (których będzie używał w tekście):

• procesy poznawcze- procesy aktywnego przetwarzania info, wymagające wykorzystania istniejącej wiedzy, lub prowadzące do uzyskania nowej (def. nawiązuje do Moroza)

• emocja- system trójskładnikowy, zawierający komponenty nerwowe, ekspresyjno-motoryczne oraz subiektywne, czyli uczucia (parafraza definicji Izarda i Malatesty)

• uczucia- subiektywny składnik emocji; wchodzą w skład emocji, ale same nie są emocjami; koniecznym warunkiem ich zaistnienia są podstawowe procesy nerwowe i motoryczne

• Zajonc- afekt jest pierwotny względem poznania. Argumenty przede wszystkim empiryczne:

• pierwsza grupa- dotyczy efektu „czystej ekspozycji” (in. „familiaryzacji”)→ który polega na tym, że podprogowo eksponowane bodźce są przez człowieka rejestrowane, w wyniku czego zmianie ulega ich ocena emocjonalna→ bodźce (np. chińskie ideogramy) „znane” dzięki podprogowej ekspozycji oceniane są jako atrakcyjniejsze, przyjemniejsze, choć człowiek nie wie, że zetknął się z nimi wcześniej (czas ekspozycji zbyt krótki, by powstała poznawcza reprezentacja bodźca)→ zmiana oceny powstała więc na drodze pozapoznawczej→ wg Zajonca reakcja emocjonalna (=ocena bodźca w kategoriach dobry/zły) wyprzedza w czasie rozpoznanie bodźca

• druga grupa dowodów empirycznych→ dotyczy torowania afektywnego (bada się je w eksperymentach, w których eksponowany wcześniej bodziec o walencji afektywnej „nasyca” afektem bodziec obojętny)

• eksperyment- podanie podprogowo bodźca o wyraźnej walencji afektywnej (np. rozradowana twarz ludzka), później ekspozycja bodźca neutralnego (np. chińskich ideogramów)

• ocena bodźca neutralnego ulega zmianie- jej kierunek zgodny jest z rodzajem afektu wyrażanego przez twarz- przy czym efekty dla bodźców negatywnych były niezbyt wyraźne

• niekiedy występuje efekt kontrastu- ocena bodźca neutralnego zmienia się w kierunku przeciwnym do znaku bodźca torującego→ w przypadku bodźców negatywnych

• na rzecz stwierdzenia, że ocena afektywna bodźca może pojawiać się wcześniej niż pełna identyfikacja poznawcza przemawiają także dane neuropsychologiczne→ LeDoux wykazał, że główną struktura odpowiedzialną za emocje jest ciało migdałowate- informacje z narządów zmysłowych docierają do niego wcześniej niż do kory mózgowej i może ono bezpośrednio sterować reakcją emocjonalną (tzw. dolna droga wzbudzania emocji- sądzi się, że może być wykorzystywana w wypadku krótkotrwałych ekspozycji i do niej właśnie odnoszą się argumenty zwolenników pierwotności emocji względem poznania)

• natomiast do pełnej analizy bodźca, do odtworzenia jego znaczenia potrzebna jest kora mózgowa (impulsy do niej mogą docierać bezpośrednio albo poprzez ciało migdałowate, ale dzieje się to zawsze wolniej)

• argumentacja zwolenników tezy pierwotności poznania względem emocji:

• warunkiem pojawienia się emocji jest ocena bodźca, która dotyczy związku między bodźcem a interesami organizmu

• wg Lazarusa ocena ma charakter poznawczy i obejmuje:

• komponenty pierwotne (dotyczą powstawania emocji)- czy dany bodziec może wpływać na realizację celów jednostki? (tak- em. powstaje, nie- em. nie powstaje); czy bodziec jest zgodny z realizowanym celem czy nie? (tak- emocja „+”, nie- emocja „-”); czy dane zdarzenie ma charakter intencjonalny czy nie? (powstaje taka, a nie inna em.)→ dzięki ocenie powstaje znaczenie relacyjne

• i wtórne (dotyczą możliwości radzenia sobie z emocją)

• Klaus Scherer natomiast szuka kompromisu w dyskusji dotyczącej prymatu poznania bądź emocji→ uważa on, że w ocenie uwzględniane są następujące właściwości stymulacji:

• nowość/ nieoczekiwaność

• samoistna przyjemność

• istotność dla celu/potrzeby

• możliwości zaradcze

• zgodność Ja z normami (społecznymi, zinternalizowanymi, itp.)

dwa pierwsze wymiary uwzględniał w badaniach Zajonc (ocena pojawia się w sposób automatyczny), trzy pozostałe- uwzględniał Lazarus

• Nico Frijda- również przypisuje analizie znaczenia podstawową rolę w wyznaczaniu emocji→ emocje powstają w wyniku napotkania zdarzeń ułatwiających/utrudniających realizację celu; ale w odróżnieniu od Lazarusa uważa, że walencja afektywna może być immanentną cechą zdarzeń (u Lazarusa- znak emocji to efekt oceny zgodności/niezgodności zdarzenia z celami)

• wniosek pana M.: niekiedy ocena ma charakter automatyczny, niekiedy to efekt refleksyjnego procesu dostępnego świadomości

• Jak współcześnie traktuje się tę dyskusję?

• nastąpiła ewolucja obydwu stanowisk- zmieniła się sama psychologia poznawcza, co zmienia ostrość stanowisk

• w dyskusji widać było różnice terminologiczne:

• Zajonc mówił raczej o afektach= procesach prowadzących do oceny +/- (najpierw pisał o emocjach i uczuciach, później zaczął używać terminu „afekt”)

• adwersarze- konsekwentnie piszą o emocjach (patrz definicja powyżej); np. Clore walencje afektywne nazywa niby-emocjami, niezapośredniczonymi procesami poznawczymi

• Scherer uważa, że znaczna część polemiki dotyczyła znaczenia terminów

• z analizy tego sporu wyłania się wyraźnie następujący czynnik: prostota/złożoność sytuacji bądź ukryty/jawny nacisk czasowy

• sytuacje proste, a także wymagające natychmiastowej reakcji→ uruchamiana dolna droga wzbudzania afektu (czyli zgodność ze stanowiskiem prymatu afektu)

• sytuacje złożone, gdy niepotrzebna jest natychmiastowa reakcja→ droga górna (wtedy powstaje pełny proces emocjonalny, wymagający wykorzystania doświadczenia)

• sam Lazarus z biegiem czasu uznał problem za źle postawiony, zawierający błąd epistemologiczny→ emocja jest odpowiedzią na znaczenie, jakie człowiek przypisuje pewnym zdarzeniom i ma konsekwencje dla jednostki bez względu na sposób, w jaki znaczenie to się kształtowało- emocje powstają w toku interakcji jednostki z otoczeniem→ w ten sposób Lazarus odchodzi od jednokierunkowości ujmowania prymatu emocji czy poznania (za Bandurą: w zależności od tego, w którym miejscu rozpoczniemy analizę- bardziej pierwotne będzie się wydawać to czy tamto)

• reakcje emocjonalne mogą wyprzedzać poznanie, ale muszą być związane z motywacją, która określa jakie cele mają być realizowane; emocja może mieć również charakter „postpoznawczy”

10.2 Poznawcze teorie emocji

• procesy poznawcze ewolucyjnie młodsze od emocjonalnych- ale z czasem zyskały przewagę w regulacji zachowania

• emocje mogą znajdować się w służbie procesów poznawczych (np. indywidualne preferencje w wyborze obiektu zaspokajającego potrzeby)

• procesy poznawcze mogą być w służbie emocji (np. ułatwianie spostrzegania sygnałów, które pozwalają człowiekowi wyjście z trudnej sytuacji)

• procesy poznawcze mogą także zniekształcać emocje, modyfikować ich przebieg albo blokować dostęp do ich rzeczywistych źródeł

• Aronson- człowiek to istota nie tyle racjonalna co racjonalizująca

• źródła poznawczych teorii→ William James

• ale przełomowe znaczenie miał eksperyment Schachtera i Singera:

• wywołanie pobudzenia poprzez wstrzyknięcie adrenaliny (informacja maskująca- celem eksp. jest zbadanie działania preparatu witaminowego Suproxin). Różne grupy badanych informowano o różnych skutkach ubocznych: 1 gr.: bicie serca i suchość w ustach, 2 gr.: swędzenie i pieczenie, 3 gr.: brak info o skutkach ubocznych; była też grupa, której wstrzyknięto placebo (i udzielono jednej z 3ech powyższych info). Badani w przerwie wypełniali kwestionariusz zawierający prowokacyjne pytania w towarzystwie podenerwowanego nimi pomocnika eksperymentatora.

• najczęściej i najsilniej reagowali gniewem, ci którzy nie znali skutków działania preparatu- silne pobudzenie przypisywali czynnikowi sytuacyjnemu

• ci, którzy wiedzieli, że preparat może wywołać przyspieszone bicie serca, nie denerwowali się- bo mieli już gotowe wyjaśnienie pobudzenia

• gniew przeżywała również grupa, której podano placebo- sama sytuacja była wystarczająco silna, by wywołać emocję (S. i S. tego nie przewidzieli)

• wnioski: ludzie starają się wyjaśnić pobudzenie odwołując się do czynników sytuacyjnych (w eksperymentach dostarczano zarówno czynników wywołujących gniew, jak i euforię)

• Sinclair i wsp.: ludzie nie zawsze szukają czynników usprawiedliwiających pobudzenie na zewnątrz; kiedy bowiem nie mogą wyjaśnienia znaleźć na zewnątrz- zwracają się do własnego wnętrza (w ich eksperymencie badani najpierw skakali przez skakankę, potem badano stan emocjonalny→ wzbudzenie przekonań przy pomocy efektu torowania stawało się źródłem emocji- badani pobudzenie przypisywali zaktywizowanym w sposób automatyczny przekonaniom)

• inne próby replikacji eksperymentu Schachtera i Singera zakończyły się niepowodzeniem

• teoria Ortony'ego, Clore'a i Collinsa:

• kluczowe znaczenie w powstawaniu emocji odgrywają procesy oceny→ sposób oceniania osoby, zdarzenia warunkuje to, jaka emocja się pojawi- jeśli pewna ocena zostanie sformułowana to pojawia się potencjał do reagowania konkretną emocją (patrz prawo znaczenia sytuacyjnego Frijdy)

• ludzie przeżywają różne emocje, gdyż odmiennie interpretują znaczenie pewnej sytuacji

• ludzie mają ukryte koncepcje powstawania emocji, które są społecznie podzielane (np. w utworze literackim nie trzeba emocji opisywać wprost, by czytelnicy domyślili się o jaką chodzi)→ dzięki temu możliwe jest komunikowanie emocji (zwł. w przypadku emocji złożonych)

• komunikowanie emocji wymaga znajomości reguł kodowania zdarzeń emocjonalnych, czyli reguł oceny (np. jedno zdarzenie obiektywne jak wynik meczu, wywołuje odmienne emocje, zależne od tego, której drużynie kibicowaliśmy- emocje nie są wynikiem oddziaływania rzeczywistości, tylko interpretacji poznawczych nałożonych na rzeczywistość)

• teza o poznawczym uwarunkowaniu emocji→ em. uwarunkowane są przez strukturę, treść i organizację reprezentacji oraz procesy operujące na treściach poznawczych (nie muszą być te procesy świadome)

• pytania, na które ma odpowiedzieć ta teoria:

• jaka jest struktura poszczególnych emocji?

• jaka jest struktura procesu emocjonalnego jako całości? Emocje powstają w odpowiedzi na zmiany w otoczeniu (lub w samej jednostce), w odpowiedzi na 3 klasy czynników:

• zdarzenia i ich konsekwencje→ zdarzenia to zmiany w otoczeniu, które nie zostały wprowadzone w sposób zamierzony i instrumentalny; oceniane są na podstawie relacji zdarzeń wobec celów jednostki; przebieg zdarzenia określają prawa fizyczne

• sprawcy i ich działania→ działania mają charakter zamierzony i instrumentalny; oceniane są na podstawie standardów; działania sprawców ogranicza zasada racjonalności (wybierania tych działań, które prowadzą do pożądanego celu)

• obiekty i ich właściwości→ pewne byty posiadające cechy, które jednostka może aprobować bądź nie; oceniane są na podstawie ich lubienia/nielubienia

• ta teoria rozbudowała wiedzę na temat procesu oceny i jego kryteriów; jednak koncentruje się na wewnętrznym obrazie emocji, ignoruje zaś fizjologiczne komponenty procesu emocjonalnego, zachowania emocjonalne oraz ekspresję emocji

10.3 Rola emocji w procesach poznawczych

Funkcje emocji w procesach poznawczych:

• funkcja orientacyjna-emocje dostarczają info o obiektach, zdarzeniach ważnych z punktu widzenia potrzeb i celów jednostki; chodzi o wykrywanie walencji afektywnej (+/-), ale także bogatszych info o środowisku

• jej zaburzenie- duże zmiany w funkcjonowaniu psychicznym i zachowaniu, 2 przykłady:

• Phineas Gage- stalowy pręt przebił mu czaszkę, uszkadzając płaty czołowe; brak zaburzeń intelektualnych czy pamięci, zmiany w funkcjonowaniu emocjonalnym→ deficyt w kontrolowaniu własnych emocji i zachowań emocjonalnych

• aleksytymia (syndrom osobowości polegający na trudnościach w uzyskaniu dostępu do własnych procesów emocjonalnych)→ emocje nie są busolą, wskazująca kierunek życia; aleksytymicy nie potrafią podejmować decyzji, bo emocje nie wskazują im, która z alternatyw jest pożądana; mogą kompensować ten brak korzystając ze społecznie podzielanych norm emocjonalnych (nie przeżywają emocji, ale zachowują się tak, jakby przeżywali- taka kompensacja ma zresztą swoje koszty w postaci podwyższonej tendencji do zapadania na choroby psychosomatyczne), są jednak bezradni w przypadku emocji „prywatnych”

• funkcja aktywacyjna- emocje dostarczają energię konieczną do uruchomienia i przeprowadzenia różnych operacji poznawczych („układ zasilania” dla procesów poznawczych)

• procesy emocjonalne mogą blokować dostęp do pewnych info (np. obronność percepcyjna), lub ułatwiać ów dostęp

• bodźce negatywne- zawężenie pola uwagi i koncentracja na bodźcach zagrażających, przy jednoczesnym pominięciu bodźców peryferycznych

• emocje pozytywne- rozszerzenie zakresu uwagi, zdolność odbierania większej ilości bodźców (odgrywa to rolę w poszukiwaniu twórczych rozwiązań)

• funkcja modulacyjna- emocje dostarczają takiej ilości energii, by zapewnić optymalne funkcjonowanie procesów poznawczych→ pierwsze prawo Yerkesa-Dodsona mówi, że istnieje krzywoliniowy związek między poziomem pobudzenia a sprawnością działania→ najsprawniejsze funkcjonowanie przy średnim poziomie napięcia emocjonalnego; gdy za wysokie lub za niskie- można je regulować np. przy pomocy emocji. Ale prawo Yerkesa-Dodsona ma ograniczone zastosowanie w odniesieniu do człowieka- zwłaszcza, gdy przyjmujemy, że człowiek nie jest tylko istotą reaktywną, lecz także aktywną. Poza tym zostało stworzone dla sytuacji nieprzyjemnych- nie wiadomo czy obowiązuje w odniesieniu do emocji pozytywnych

• funkcja metapoznawcza- związana z orientacją we własnych procesach poznawczych, dostarczają info na temat wyniku procesu poznawczego; np. emocje pozytywne stanowią sygnał informujący o uzyskaniu prawidłowego rozwiązania

1