Monarchie absolutyzmu oświeceniowego
W XVIII w. absolutna forma rządów stosowana według wzorów wypracowanych we Francji w minionym stuleciu wyraźnie się przeżyła. Zmiana wynikała z narodzin nowej filozofii, filozofii oświecenia. Jej założenia omówione są w paragrafie traktującym o kulturze dziejów nowożytnych. W tym miejscu zwróćmy jedynie uwagę na to, że zmieniła się ideowa motywacja rządów absolutnych. Teoretycy nowego absolutyzmu, tzw. absolutyzmu oświeconego, głosili, że władza panującego pochodzi od ludu, który, nie umiejąc jej użyć, scedował ją na rzecz monarchy. W myśl tych założeń władcy starali się przeprowadzić reformy społeczno-gospodarcze, zmierzające do ulżenia doli ludności chłopskiej, zwiększenia kontroli państwa nad Kościołem, upowszechnienia oświaty. Jednocześnie odrzucano tezę o suwerenności ludu i ograniczeniu władzy monarchy. Absolutyzm oświecony doprowadził do powstania nowoczesnych, scentralizowanych monarchii w Rosji, Prusach i Austrii.
W Rosji reformy przeprowadzone zostały przez cara Piotra I. Przekształcił on Rosję w nowoczesne, rządzone absolutnie mocarstwo. Bezwzględnie przełamując opór społeczeństwa, narzucił Rosji zachodnioeuropejskie wzory organizacyjne i obyczajowe. Ustanowił rząd centralny (Senat Rządzący), wprowadził nowy podział terytorialny na gubernie, podporządkował sobie Cerkiew rosyjską. Zreformował rosyjskie szkolnictwo, zakładając Szkołę Morską i Akademię Nawigacyjną oraz wiele innych szkół. Popierał badania naukowe. Zbudował nowoczesną armię i flotę, które zapewniły mu przewagę nad innymi państwami w Europie Wschodniej i Środkowej. Zwycięstwo nad Szwecją w 1709 r. otworzyło Rosji wyjście nad Bałtyk. Cztery szwedzkie prowincje: Ingria, Karelia, Estonia i Inflanty stały się własnością rosyjską. Pokój zawarty w Nystad (1721 r.) zakończył wielką wojnę północną. Przyniosła ona całkowitą zmianę sytuacji w tej części Europy. Zakończyła się przewaga Szwecji, a rozpoczęła dominacja Rosji. Wyrazem tej zmiany było rozciągnięcie protektoratu rosyjskiego nad Rzeczpospolitą, a symbolicznym znakiem triumfu było wybudowanie nowej stolicy - Petersburga - na ziemiach odebranych Szwecji. Politykę Piotra kontynuowała w II połowie XVIII w. Katarzyna II. Umocniła ona władzę monarszą w Rosji. W polityce wewnętrznej wsparła się na szlachcie, której oddała całkowicie kontrolę nad życiem ludności chłopskiej. Rozciągnęła zwierzchnictwo rosyjskie nad terytoriami południowymi, gdzie Rosja toczyła zwycięskie wojny z Turcją. Panowanie Katarzyny II to okres dalszego wzrostu potęgi gospodarczej i politycznej Rosji. Rozszerzeniu uległy granice państwa rosyjskiego na południe i zachód, głównie poprzez wojny tureckie i rozbiory Rzeczypospolitej, również ugruntowana została mocarstwowa pozycja Rosji na arenie międzynarodowej.
Za najwybitniejszego przedstawiciela absolutyzmu oświeconego uważany jest król pruski Fryderyk II. Królestwo pruskie formalnie powstało w 1701 r., po koronacji księcia pruskiego Fryderyka na króla. Państwo obejmowało ziemie dawnej marchii brandenburskiej oraz zsekularyzowanej części dawnego państwa krzyżackiego. Fryderyk II objął rządy po kilku swoich poprzednikach, którzy uczynili wiele dla zbudowania potęgi pruskiej. Nowy król wykorzystał ich dorobek i stworzył zupełnie nową jakość, w postaci nowoczesnego państwa pruskiego. Sam określał się mianem “pierwszego sługi państwa”, gdyż uważał, że monarcha winien służyć państwu, a nie wykorzystywać je do swoich celów. Zbudował w tym celu armię, która uchodziła za niedościgniony wzór w Europie. Stojąc na jej czele odebrał siłą Śląsk, należący uprzednio do Austrii. Obronił również swoje państwo przed koalicją państw europejskich podczas wojny siedmioletniej (1756-1763). Znaczne powiększenie terytorium państwa pruskiego nastąpiło dzięki pierwszemu rozbiorowi Polski, którego inicjatorem był Fryderyk w 1772 r. Król popierał rozwój przemysłu, prowadził akcje zasiedlania pustek. Z jego inicjatywy wprowadzono powszechne szkolnictwo elementarne w państwie pruskim.
Także w Austrii dokonywały się podobne w charakterze reformy. Przeprowadziła je Maria Teresa, a później jej syn Józef II. Dzięki energii władczyni państwo przetrwało kryzys spowodowany odziedziczeniem tronu przez kobietę oraz będącą wynikiem tego faktu wojnę (wojna o sukcesję austriacką w latach 1740-1748). Rekompensatą za utracony wtedy Śląsk był udział w rozbiorach Polski. Cesarzowa opiekowała się gospodarką i oświatą. Zmodernizowała armię, administrację i sądownictwo. Józef II złagodził wymiar sprawiedliwości, wprowadził ulgi dla chłopów. Podporządkował sobie Kościół katolicki w państwie, co w Europie zwykło się nazywać mianem polityki józefinizmu. Dzięki tym zmianom Austria stała się sprawnym, nowoczesnym państwem.