Prusy oraz Austria (monarchia Habsburgów austriackich) w XVIII w. jako monarchie absolutyzmu oświeconego, podr. 214 - 221, mapa w podr., s.157 Oprac. RM

józefinizm - reformy cesarza Józefa II, których celem było podporządkowanie Kościoła państwu oraz odebranie Kościołowi politycznych i ekonomicznych przywilejów

junkrzy (junkrowie) - szlachta pruska, wielcy właściciele ziemscy w krajach północnych i wschodnich Niemiec (zwł. w Prusach, gdzie junkrem do początków XIX w. mógł być tylko szlachcic)

sankcja pragmatyczna - akt prawny ogłoszony przez cesarza Karola VI w 1713 roku, dotyczący następstwa tronu w krajach habsburskich (m.in. możliwości ich dziedziczenia przez córkę cesarza) oraz przekształcenia ich związku z unii personalnej w unię realną

etatyzm - podejmowanie przez państwo działań sferze produkcji i handlu;

ingerencja państwa w sferę życia gospodarczego

komitaty - organy samorządu szlachty węgierskiej w epoce nowożytnej (odpowiedniki sejmików szlacheckich w Rzeczpospolitej)

A. Absolutyzm oświecony - odmiana XVIII-wiecznego absolutyzmu cechująca się tym, że

monarcha absolutny odwołuje się do filozofii i światopoglądu oświecenia i w jego duchu

przeprowadza wiele reform.

Cechy absolutyzmu oświeconego: podr., s. 205

• monarcha posiada nieograniczoną władzę, ale zarazem uważa siebie za „pierwszego sługę

państwa”

• monarcha postrzega państwo i jego rację stanu za dobro nadrzędne

• monarcha absolutyzmu oświeconego jest człowiekiem starannie wykształconym oraz pracowitym (król Fryderyk II Wielki i cesarz Józef II jako „oświeceni despoci”)

• monarcha przeprowadza wiele reform w państwie, które nie ograniczają jednak jego władzy

• stosunek monarchy wobec poddanych zgodny jest z dewizą „wszystko dla ludu nic dzięki ludowi”

• etatyzm (aktywna ingerencja państwa w życie gospodarcze)

• rozbudowa i unowocześnienie administracji państwowej i biurokracji

• dążenie władcy do scentralizowania państwa

• rozbudowa i unowocześnienie armii, dążenie do narzucenia poddanym obowiązku służby wojskowej jako przejaw militaryzmu monarchy

• tolerancja religijna władcy

• dążenie władcy do upowszechnienia oświaty (np. wprowadzenie w Prusach powszechnego obowiązku szkolnego - w 1763 roku)

• dążenie do podporządkowania Kościoła państwu (józefinizm)

• dążenie władcy do łagodzenia przedziałów stanowych (m.in. poprawy położenia chłopów)

• wprowadzanie zasad humanitaryzmu w prawie karnym, np. zniesienie procesów o czary i kary tortur (np. „Józefina” - skodyfikowany zbiór prawa w monarchii cesarza Józefa II z 1787 roku, znosił m.in. procesy o czary)

najważniejsi przedstawiciele absolutyzmu oświeconego:

król Prus Fryderyk II Wielki (1740 - 1786) - „filozof na tronie” , cesarze Józef II (1780 - 1790) - „cesarz - rewolucjonista”, „cesarz - zakrystianin”, Leopold II (1790 - 1792),

do pewnego stopnia król Hiszpanii Karol III (1759 - 1788), król Portugalii Józef I (1750 - 1777)

B. Brandenburgia - Prusy w XVII i w XVIII w. - przemiany wewnętrzne.

zob. schemat w podr., s. 214 - liczebność armii pruskiej

zob. mapę w podr., s. 157: ekspansja terytorialna Brandenburgii - Prus w latach 1618 - 1795

1.Unia personalna Brandenburgii i Prus Książęcych od 1618 r. (w wyniku przejęcia Prus Książęcych

przez brandenburską linię Hohenzollernów)

2. Panowanie w Brandenburgii i w Prusach Książęcych księcia Fryderyka Wilhelma (1640 - 1688),

zwanego „Wielkim Elektorem”

• wzrost znaczenia Brandenburgii w Rzeszy Niemieckiej po zakończeniu wojny trzydziestoletniej (na mocy pokoju westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią książęta - w tym władcy Brandenburgii - uzyskują prawo do samodzielnej polityki zagranicznej, Brandenburgia uzyskuje nabytki terytorialne, m.in. Pomorze Kołobrzeskie

• traktaty welawsko - bydgoskie z 1657 r. (zrzeczenie się przez Rzeczpospolitą zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi, Prusy Książęce przestały być lennem Rzeczpospolitej, władca Prus Książęcych - elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm - uzyskał niezależność, w zamian zobowiązał się odstąpić od sojuszu z królem Szwecji)

• reformy Fryderyka Wilhelma: przekształcenie państwa z monarchii stanowej w monarchię absolutną, rozbudowa armii (z 15 do 30 tys., schemat w podr., s 214) - początki pruskiego militaryzmu, napływ do Brandenburgii francuskich hugenotów (w wyniku odwołania przez Ludwika XIV edyktu nantejskiego w 1685 r.) jako czynnik korzystny dla gospodarki kraju

3. Panowanie w Brandenburgii i Prusach Książęcych księcia Fryderyka III - w 1701 r. koronował się

na „króla w Prusach” (jako Fryderyk I), powstało zatem królestwo pruskie, czyli Prusy

(składające się z dwóch części: Brandenburgii i Prus Książęcych, zwanych coraz częściej od

1701 r. Prusami Wschodnimi)

4. Panowanie króla Fryderyka Wilhelma I (1713 - 1740) - Fryderyk Wilhelm I jako „król kapral” (ze względu na całkowicie pochłaniające króla zainteresowanie

sprawami armii i niezbyt rozległe horyzonty myślowe - anegdota, podr., s. 215) - rozbudowa i unowocześnienie armii przez „króla kaprala” (od 40 do ponad 100 tys. żołnierzy,

paradoksalnie „król kapral” unikał wojen i nie prowadził aktywnej polityki zagranicznej)

- sojusz Fryderyka Wilhelma I z carem Piotrem I Wielkim w okresie III wojny północnej (dzięki

sojuszowi z Rosją, Prusy uzyskały odebrane Szwecji ujście Odry ze Szczecinem)

- konflikt ojca (Fryderyka Wilhelma I) z synem Fryderykiem (późniejszym królem Fryderykiem II), wynikający z pogardy Fryderyka

Wilhelma I do ludzi wykształconych

5. Panowanie w Prusach Fryderyka II Wielkiego (1740 - 1786)

• sylwetka psychologiczna (podr., s. 215) i horyzonty intelektualne Fryderyka II (starannie wykształcony, znajomość z Wolterem, „filozof na tronie”, autor Antymakiawela i Testamentu politycznego - podr., s. 221

• Fryderyk II Wielki jako przedstawiciel absolutyzmu oświeconego - „monarcha jest pierwszym sługą państwa”,

• styl sprawowania władzy przez Fryderyka II: starannie wykształcony, „oświecony despota”, pracowity biurokrata, podejmujący decyzje osobiście w bardzo wielu kwestiach, zostawiający swoim ministrom do rozpatrzenia tylko sprawy drugorzędne („bagatelki”)

• dalsza rozbudowa armii (do 195 tys. u schyłku panowania - podr., s. 214) i rozwój pruskiego militaryzmu (tzw. armia fryderycjańska)

• wprowadzenie opieki państwowej nad weteranami wojennymi i wdowami po żołnierzach

• wprowadzenie w Prusach powszechnego obowiązku szkolnego w 1763 roku

• polityka gospodarcza zgodna z zasadami merkantylizmu i etatyzmu

• mecenat artystyczny Fryderyka II - budowa rokokowego pałacu Sansouci pod Poczdamem

• polityka zagraniczna Fryderyka II, wojny i znaczące powiększenie terytorium państwa

▪ związek polityki zagranicznej Fryderyka II z pruskim militaryzmem i jej główne założenia: „Jeżeli

podobają się wam obce ziemie i macie dosyć sił - zagarnijcie je od razu. Skoro tylko tego dokonacie, znajdziecie dosyć prawników,

którzy udowodnią, że przysługiwały wam wszelkie prawa do zajęcie tych terenów”

▪ wojny prowadzone przez Fryderyka II: dwie wojny śląskie, wojna sukcesyjna austriacka, wojna siedmioletnia

▪ Fryderyk II jako inicjator I rozbioru Polski w 1772 r.

▪ aneksje terytorialne i znaczące powiększenie terytorium państwa:

▪ oderwanie Śląska od Austrii w wyniku dwóch tzw. wojen śląskich, wojny sukcesyjnej austriackiej i wojny

siedmioletniej,

skutki przyłączenia Śląska do Prus: korzyści ekonomiczne: Śląsk był jednym z najbogatszych gospodarczo

regionów ówczesnej Europy, ludność Prus powiększyła się dwukrotnie z 2 do 4 mln, Prusy stały się mocarstwem

„aneksja Śląska była, na tle innych, być może najważniejszym i najdonioślejszym w skutkach nabytkiem

europejskiego terytorium” (historyk brytyjski Perry Anderson, cyt. za Cegielski, Zielińska, s. 269)

▪ oderwanie Prus Królewskich od Polski w wyniku I rozbioru

6. Panowanie Fryderyka Wilhelma II

• znaczne powiększenie terytorium państwa w wyniki udziału Prus w II i w III rozbiorze Polski (1793, 1795)

• reforma (kodyfikacja) prawa oparta na założeniach absolutyzmu oświeconego: wprowadzenie w 1794 r. tzw. Powszechnego Prawa Krajowego („Allgemeines Landrecht”), gwarantował junkrom (szlachcie pruskiej) uprzywilejowaną pozycję w państwie, wprowadzał zasady humanitaryzmu do prawa karnego, znosząc np. karę tortur i publiczne egzekucje

C. Austria w XVIII w. - przemiany wewnętrzne.

1.Wzmocnienie pozycji Habsburgów w Europie Srodkowej w wyniku zwycięskich wojen z Turcją i

pokoju w Karłowicach w 1699 r. (Habsburgowie uzyskali środkową część Węgier i Siedmiogród)

2. Kraje Habsburgów austriackich w XVIII w.: Austria, Czechy, Sląsk (utracony w 1741r.), Węgry (od pokoju w Karłowicach w 1699 r. Habsburgowie posiadali całe Węgry w granicach sprzed bitwy pod Mohaczem), Niderlandy Południowe (przejęte w wyniku wojny sukcesyjnej hiszpańskiej)

3. Sankcja pragmatyczna - akt prawny ogłoszony przez cesarza Karola VI w 1713 roku, dotyczący

następstwa tronu w krajach habsburskich, możliwości ich dziedziczenia przez kobietę - córkę

cesarza (oraz przekształcenia ich związku z unii personalnej w unię realną)

4. Utrata Śląska (w wyniku wojny sukcesyjnej austriackiej, wojen śląskich, wojny siedmioletniej

5. Udział Austrii w I (1772) i w III (1795) rozbiorze Polski

6. Reformy cesarzowej Marii Teresy (1740 - 1780) i jej syna cesarza Józefa II (1780 - 1790, rządy

razem z matką od 1765 r.)

• przyczyny reform: przegrane wojny (wojna sukcesyjna austriacka, wojny śląskie, wojna siedmioletnia)

wykazały słabość państwa, dążenie do unowocześnienia i wzmocnienia państwa,

• osobowość i styl sprawowania władzy przez Józefa II: starannie wykształcony, pracowity, apodyktyczny „oświecony despota”, nawiązujący do zasad absolutyzmu oświeconego i rządów Fryderyka II w Prusach, sprawujący władzę w myśl zasady „wszystko dla ludu nic dzięki ludowi”, dążący do regulowania dekretami wszystkich sfer życia, „cesarz rewolucjonista”, „cesarz zakrystianin”

• rozporządzenia Józefa II odwołane po kilku latach np. zakaz grzebania zmarłych w trumnach, zakaz sprowadzania do Austrii kawy i kakao, ustalenie ilości świec przy ołtarzu

• józefinizm, czyli polityka Józefa II wobec Kościoła: ściślejsze podporządkowanie Kościoła państwu, zakaz wywozu opłat kościelnych do Rzymu, nadanie księżom statusu urzędników państwowych (wypłacanie im pensji), likwidacja kilkuset klasztorów (przeważnie kontemplacyjnych), ograniczenie liczby świąt kościelnych, Józef II jako „cesarz zakrystianin”, jego rozporządzenia dotyczyły także ilości świec przy ołtarzu

• zakładanie przez Józefa II szkół i szpitali, dążenie do poprawy położenia ludności chłopskiej

• ogłoszenie tzw. patentu tolerancyjnego w 1781 r. (zrównanie w prawach protestantów z katolikami, zezwolenie katolikom na zmianę wyznania)

• polepszenie statusu prawnego ludności żydowskiej (m.in. pozwolenie Żydom na studia uniwersyteckie oraz na wykonywanie zawodów lekarza i prawnika)

• wprowadzanie zasad humanitaryzmu w prawie karnym, („Józefina” - skodyfikowany zbiór prawa w monarchii cesarza Józefa II z 1787 roku, znosił m.in. procesy o czary)

• polityka gospodarcza zgodna z zasadami merkantylizmu i etatyzmu

• reforma administracji, centralizacja państwa

• reforma podatkowa: wprowadzenie stałego podatku dochodowego, którym obciążono także szlachtę i duchowieństwo (zniesienie przywilejów podatkowych szlachty i duchowieństwa)

• powiększenie i modernizacja armii (ponad 200 tys.)

D. Wojny prusko - austriackie w XVIII w.

1. Austriacka wojna sukcesyjna (1740 - 1748)

• wojna o następstwo tronu w krajach habsburskich po śmierci cesarza Karola VI, który przekazał władzę swojej córce Marii Teresie

• zawiązanie przeciw cesarzowej Marii Teresie koalicji państw (Prusy, Saksonia, Bawaria, Francja)

kwestionujących ważność sankcji pragmatycznej przyznającej Marii Teresie prawa do tronu (na mocy sankcji pragmatycznej), dążących do jej detronizacji oraz rozbioru jej monarchii

• bilans wojny: utrzymanie przez Marię Teresę tronu cesarskiego i większości krajów (Austrii, Czech,

Węgier, Niderlandów Południowych) , utrata Śląska na rzecz Prus

2. Wojny śląskie towarzyszące wojnie sukcesyjnej austriackiej (1741 - 1742, 1744 - 1745)

- przyczyny wojen śląskich: dążenie Fryderyka II do zagarnięcia Śląska, jego odebrania Marii Teresie

• I wojna śląska (1741 - 1742): bitwa pod Małujowicami w 1741 r. (zwycięstwo wojsk pruskich, klęska wojsk austriackich ), pokój we Wrocławiu (przejęcie większości Śląska przez Prusy, z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego)

• II wojna śląska (1744 - 1745): nieudana próba odzyskania śląska przez Marię Teresę

• skutki przyłączenia Śląska do Prus: korzyści ekonomiczne, Śląsk był jednym z najbogatszych gospodarczo regionów ówczesnej Europy, ludność Prus powiększyła się dwukrotnie z 2 do 4 mln, Prusy stały się mocarstwem, pogorszenie położenia geopolitycznego (międzynarodowego) Rzeczpospolitej w wyniku przyłączenia Śląska do Prus

3. Wojna siedmioletnia (1756 - 1763)

• przyczyny wojny siedmioletniej: dążenie Austrii (Marii Teresy) do odzyskania Śląska, rywalizacja Austrii i Prus o hegemonię w Rzeszy Niemieckiej, dążenie Austrii, Saksonii, Rosji, Francji do zahamowania ekspansjonizmu pruskiego i rozbioru terytorium Prus, konflikt osobisty Fryderyka II z caryca Elżbietą, rywalizacja o kolonie (Indie, Kanada)między Wielką Brytania i Francją

• „przewrót przymierzy” w 1756 r. jako bezpośrednia przyczyna wojny siedmioletniej - zawarcie sojuszu między dwoma dotychczasowymi przeciwnikami: Francją i Habsburgami (Austrią, cesarzową Marią Teresą), inicjator przewrotu przymierzy: Wenzel von Kaunitz - kanclerz Marii Teresy

• dwa obszary wojny siedmioletniej:

▪ konflikt środkowoeuropejski (wojna przeciw Prusom koalicji państw: Austrii, Rosji, Saksonii, Francji)

▪ konflikt kolonialny między Francją a Wielką Brytanią (premier William Pitt Śtarszy)

• dwie koalicje państw w wojnie siedmioletniej: sojusz Prus z Wielka Brytanią przeciw Austrii, Francji, Saksonii, Rosji

• przebieg wojny siedmioletniej

▪ zajęcie i okupacja Saksonii przez wojska pruskie

▪ klęska wojsk pruskich pod Kunowicami w 1759 r. (zwycięstwo wojsk austriackich i rosyjskich)

▪ zajęcie przez wojska rosyjskie Prus Wschodnich i Berlina

▪ „cud domu brandenburskiego”: wycofanie się Rosji z wojny (w I 1762 r. po śmierci carycy Elżbiety i wstąpieniu

na tron rosyjski Piotra III, który uważał Fryderyka II za swego mentora), umożliwiające Prusom zwycięstwo w wojnie

siedmioletniej

- traktaty pokojowe kończące wojnę siedmioletnią w 1763 r.

▪ pokój w Hubertusburgu zawarty między Prusami, Austrią i Saksonią: Prusy utrzymały prawie cały Śląsk (z

wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego i Opawskiego, pozostającymi pod panowaniem austriackim)

▪ pokój w Paryżu zawarty między Francją i Wielką Brytanią: Francja utraciła Kanadę na rzecz Wielkiej

Brytanii

• znaczenie wojny siedmioletniej: ▪ wzmocnienie mocarstwowej pozycji Prus (w Europie Środkowej, zwłaszcza w wyniku opanowania

Śląska) i Wielkiej Brytanii (jako największej potęgi morskiej i w koloniach)

▪ wojna zapoczątkowała - w wyniku „odwrócenia przymierzy” - sojusz Francji i Austrii (dwóch

niedawnych wrogów)

▪ wojna siedmioletnia pogorszyła położenie międzynarodowe i gospodarcze Rzeczpospolitej (w wyniku

utrzymania Śląska przez Prusy oraz przejęcia przez Prusy w czasie wojny saskich mennic i bicia w nich

polskiej monety o obniżonej wartości kruszcu)

2

---