Wojsko w XVIII wieku.
W XVIII wieku najpierw Wettynowie, a potem Stanisław August Poniatowski próbowali zreformować armię i zwiększyć jej liczebność. Niestety wskutek zrywania sejmów przez przekupionych przez Rosję bądź Prusy posłów nie udało się tego dokonać. Armia była więc śmiesznie mała (ok. 40.000 żołnierzy ok. 1763 roku) wobec tego czym dysponowali sąsiedzi (Prusy – ok. 140.000, Rosja i Austria ok. 200.000), a na dodatek jak pisał Jędrzej Kitowicz źle uzbrojona i dowodzona. Brakowało infrastruktury; magazynów kwater itd.
Brakowało też odpowiedniej kadry oficerskiej. Założona przez króla Stanisława Szkoła Rycerska tylko częściowo rozwiązała ten problem. Sam król przewidywał, że będzie ona dostarczać kadr raczej Rosjanom, ponieważ w XVIII wieku często oficerowie jednych państw dowodzili wojskami innych państw.
Jednocześnie magnateria utrzymywała własne armie zaciężne.
Reformy sejmu niemego
Uchwały sejmu pacyfikacyjnego w 1717 roku były kompromisem między królem, a zbuntowaną szlachtą. Szlachta zgodziła się na ustalenie niezależnego od jej doraźnych przyzwoleń, stałego etatu i budżetu armii przy jej jednoczesnym zredukowaniu: do 18000 w Koronie i 6000 na Litwie[1]. Oznaczało to zamrożenie etatu wojska na dłuższy okres. Przywrócono "ślepe porcje" i "ślepe poczty", a liczebność wojska była zbyt niska w porównaniu z liczebnością armii państw sąsiednich. Specjalna komisja opracowała projekt repartycji wojska na stałe do poszczególnych ziem i województw, w których miało ono odbierać żołd. Pokrywały się one zwykle z rejonami werbunku. Piechota i dragonia stacjonowały głównie na Pomorzu i w Wielkopolsce, a jazdę rozlokowano głównie w województwach: krakowskim, sandomierskim, ruskim i podolskim. Prawnie wyeliminowano wszelkie pośrednictwo aparatu administracyjnego między podatnikami a żołnierzami, a oddziały wojskowe przydzielono nie tylko do ziem i województw, lecz nawet do poszczególnych dóbr i dzierżaw. W zasadzie podatnicy winni byli odwozić sumy podatkowe do grodów, skąd na podstawie asygnat wystawionych przez trybunał skarbowy mieli je odbierać deputaci z jednostek. Trybunał ten, dla Korony w Radomiu i dla Litwy w Grodnie, miał być jedyną instytucją czuwającą nad wypłatą żołdu. Zasiadali w nim mieli deputaci wojskowi raz delegaci z senatu i komisarze z województw. Byli oni obowiązani dokonać corocznego przeglądu oddziałów i sprawdzić ich stan liczebny]). Po przeglądzie deputaci z chorągwi i regimentów udawali się na trybunał, gdzie otrzymywali asygnaty.
Aby powiększyć ilość wojska, nie wykraczając poza ramy budżetu, postanowiono dokonac obniżki żołdu.
Według uchwał sejmu niemego armia koronna składać się miała z 6000 jazdy, 4000 dragonii i 8000 piechoty, litewska zaś z 2300 jazdy, 1500 dragonii i 2300 piechoty. W budżecie nie przewidziano jednak osobnego funduszu na pensje kadry dowódczej, które pochłaniały ogromny procent stawek żołdu. Dlatego też faktyczną liczebność wojska w Koronie wynosiła po 1717 roku 12 000 żołnierzy, a armii litewskiej zaledwie 4000. Wobec szczupłości armii, ilość etatów była ograniczona, toteż szlachta pragnąca posiadać szlify oficerskie musiała czekać na zwolnienie stanowisk lub odkupić je od poprzedników. Zwyczaj kupowania stopni zamykał drogę awansu ludziom zdolnym, lecz nie mającym pieniędzy.
W 1726 roku podjęto uchwałę, by piechotę wybraniecką zastąpić podatkiem od osadzonych na łanach wybranieckich sołtysów. W ten sposób sfinansowano utworzony w 1729 roku dodatkowy regiment pieszy o stanie około 350 żołnierzy.
Zdecydowana słabość militarna Rzeczypospolitej wobec sąsiadów spowodowała, że na sejmie 1736 roku rozpoczęto opracowanie projektu aukcji wojska. Został on jednak udaremniony za sprawą Teodora Lubomirskiego. Aukcja wojska nie schodziła odtąd z porządku obrad sejmowych aż do 1752 roku. Niechęć szlachty do opodatkowania się, intrygi obcych mocarstw i walka pomiędzy obozami politycznymi Czartoryskich i Potockich pogrzebała do reszty zagadnienie powiększenia sił zbrojnych.
Rozwijały się natomiast wojska prywatne możnowładców, które, zdaniem niektórych z nich, zastąpić miały wojsko państwowe. Szczególnie wielka była armia prywatna Radziwiłłów. Składała się ona z regularnych jednostek różnych rodzajów wojsk, mających oparcie w twierdzach i dysponujących szkołą kadecką. Silne wojska nadworne mieli też Potoccy,Czartoryscy i inni, a łączna liczebność ich o wiele przewyższała liczebność armii państwowej. Podstawowym zadaniem wojsk nadwornych było czuwanie nad posłuszeństwem poddanych, tłumienie buntów chłopskich, zwalczanie przeciwników, a nawet nacisk na władzę państwową. Również oddziały wojsk państwowych coraz częściej przenoszono do dóbr dowódców, gdzie spełniały one te same funkcje, co i oddziały nadworne.
Wojsko polskie w latach 1764-1788 – siły zbrojne I Rzeczypospolitej za panowania ostatniego władcy Rzeczypospolitej Obojga Narodówkróla Stanisława II Augusta
Na początku lat sześćdziesiątych XVIII w. stan wojsk Rzeczypospolitej wynosił niespełna 16 tys. żołnierzy. Brak było funduszów na utrzymanie nawet tak skromnej armii. Tą nieliczną armią dowodzili hetmani wielcy koronny i litewski. W przededniu Sejmu Czteroletniegowojsko liczyło niespełna 18500 ludzi. Posiadało wadliwy system uzupełniania i niepewne podstawy finansowe. Uporządkowano jednak organizację i gospodarkę, podniesiono na wyższy poziom szkolenie i polepszono uzbrojenie.
Autorament polski opierał się nadal na zaciągu „towarzyskim”[2]. Oprócz „towarzyszy przytomnych”, pełniących rzeczywiście służbę w oddziale wraz ze swym pocztem, coraz częściej zaczęli występować „towarzysze sowici”. Każdy „towarzysz przytomny” mógł w każdej chwili zmienić się w „towarzysza sowitego” i na odwrót. Autorament cudzoziemski opierał się w dalszym ciągu na werbunku „wolnego bębna”. Werbowano przede wszystkim zbiegłych chłopów, ubogą szlachtę, jak również i biedotę miejską. Jazda polska, zachowując swój tradycyjny podział na ciężko, średnio i lekkozbrojną, zorganizowana była w chorągwie dowodzone przez rotmistrzów. Piechota zorganizowana była wregimenty. Ze względu na system opłacania wojska specjalnego znaczenia nabierało stanowisko szefa regimentu skupiającego w swym ręku całą gospodarkę oddziału i kierującego obsadą personalną. Szefami regimentów byli zazwyczaj magnaci, którzy, odpowiednio dobierając ludzi, przekształcali pułki i regimenty niemal w swoje prywatne wojska.
Już w 1717 roku wprowadzono dla wojska stały żołd. Pieniądze na ten cel nie wydawano jednak ze skarbu państwa, lecz oddziały same, przy pomocy specjalnych pełnomocników, miały obowiązek egzekwować podatki z poszczególnych ziem na swoje utrzymanie. DopieroDepartament Wojskowy zlikwidował system ściągania podatków przez poszczególne oddziały. Od tej pory wydatki wojskowe miały być pokrywane ze skarbu państwa. Sejm w 1779 roku na wniosek Departamentu podjął uchwałę nakazującą użycie na cele wojskowe wszystkich nadwyżek dochodów państwa. Ze względu na małą ilość nadwyżek budżetowych, uchwala ta nie miała większego znaczenia. Żołd w wojsku opierał się na systemie „porcjowym”. Porcje przeznaczane były przede wszystkim na płace. Część porcji przeznaczana była na ekwipunek. System „porcjowy” obowiązywał w cudzoziemskim autoramencie, a w polskim istniał podobny, liczony od „konia”. W poszczególnych oddziałach zdarzały się przerosty etatowe wśród oficerów ze szkodą dla stanu liczebnego szeregowców. Stosunek gemajnów do oficerów i podoficerów wynosił nawet 1:1. Posiadanie stopnia oficerskiego stawało się więc ważnym źródłem dochodów. Żołd otrzymany przez żołnierzy obracany był też na zakup żywności. Starano się też ograniczyć sprzedaż stanowisk oficerskich. Zarządzenie wydane w 1773 roku zabraniało formalnie sprzedaży rang i szarż. Jednak nowo mianowani oficerowie musieli płacić swym poprzednikom za posiadany przez nich stopień, jeśli chcieli objąć wyznaczone stanowisko.
Konfederat barski
Konfederaci zamierzali zorganizować silną armię. Liczyli oni, że przyłączy się do nich wojsko regularne. Planowali też powołać wojska prywatne oraz milicję sołtysów. Nakazali starostom i dzierżawcom dóbr szlacheckich wystawić po jednym piechurze z łanu i po jednym konnym z trzech łanów. Powoływano też pod broń szlachtę kazano wystawić z dóbr szlacheckich jednego pieszego na 10 poddanych i jednego konnego z 10 łanów. Miasta miały wystawić artylerie i zaopatrzyć logistycznie wojska. Planów tych nie udało się jednak zrealizować. W obozach konfederackich panowało rozprężenie. Widoczne były oznaki braku dyscypliny. Oddziały konfederackie miały w zasadzie charakter szlachecki. Składały się z przede wszystkim z jazdy i tylko nieliczne posiadały większą wartość bojową. Działania wojenne miały charakter walk partyzanckich. Oddziały były dość szybko formowane, ale i często z błahych przyczyn rozpadały się. Niektórzy dowódcy potrafili jednak stworzyć doborowe jednostki wyróżniające się w walce.
Konfederacja barska podjęła próbę stworzenia siły zbrojnej na podstawie przestarzałych regulaminów. Pozbawiona szerokiej bazy społecznej, dysponująca słabymi oddziałami, pozbawiona jednolitego dowództwa poniosła klęskę w starciu z regularnym wojskiem rosyjskim. W czasie trwania konfederacji część oddziałów armii regularnej prowadziła walkę z konfederatami, część zaś została użyta do stłumienia powstań chłopskich. Niektóre oddziały regularnej armii, zależnie od sytuacji przechodziły na stronę konfederatów, to znowu wracały pod władzę komisji. Wojsko straciło część uzbrojenia i wyposażenia. Gwałtownie spadła jego liczebność. W obliczu rozbioru Polski w 1772 roku armia polska nie była zdolna do przeciwstawienia się zaborcom. Przed pierwszym rozbiorem nie doszło w wojsku polskim do poważniejszych zmian, a walki konfederacji barskiej pociągnęły za sobą pogłębienie jego dezorganizacji i słabości.
Sejm Rozbiorowy przeprowadził reorganizację władz państwowych i powołał Radę Nieustającą. Sprawy wojska powierzył jednemu z pięciu departamentów - Departament Wojskowy. Zastąpił on Komisję Wojskową Koronną i litewską. W skład departamentu wchodziło czterech hetmanów, ośmiu konsyliarzy i dwóch pisarzy. Sesjom przewodniczył przeważnie nowo mianowany hetman polny litewski Józef Sylwester Sosnowski[3].
Za zgodą zaborców w 1773 roku sejm uchwalił podniesienie stanu liczebnego wojska do 30 mln (22 mln - armia koronna, 8 mln - armia litewska) i przeznaczył 18 596 000 złp na utrzymanie armii[4]. Ostatecznie zniesiono system porcji i racji, wprowadzając ściśle określone uposażenia dla poszczególnych stopni i stanowisk. Sprawy finansowe wojska przejął aparat skarbowy państwa, jednostki otrzymywały pieniądze z kas Komisji Wojskowych, przekazane tam ze skarbu. Z uchwał dotyczących artylerii wymienić jeszcze trzeba: utworzenie Korpusu Inżynierów, wchodzących w skład Korpusu Artylerii; Szkoły Artylerii oraz przeznaczenie na konserwację fortec, odlewanie nowych dział, wykonanie pontonów, budowę prochowni koronnej i litewskiej - 320000 zł[4].
Wpływy podatkowe okazały się znacznie mniejsze i już w 1775 roku obniżono etat wojska do 18 tys. żołnierzy[5]. W 1776 roku zamiast 12 milionów przeznaczono jedynie 6,290 mln zł na utrzymanie wojska[6].
Departament Wojskowego dokonał w wojsku szereg poważnych zmian organizacyjnych. Wprowadzony w 1776 roku etat przewidywał stan liczebny wojska na 17 081 ludzi. Armia koronna miała składać się ze sztabu generalnego, czternastu regimentów piechoty, dwóch chorągwi węgierskich obu buław, czterech regimentów dragonii, czterech brygad kawalerii narodowej, 2 pułków przedniej straży i Korpusu Artylerii Koronnej. W skład armii litewskiej miał wchodzić sztab generalny, siedem regimentów piechoty, chorągiew janczarska buławy wielkiej, chorągiew grenadierska buławy polnej, jeden regiment dragonii, dwie brygady kawalerii narodowej, pięć pułków przedniej straży i Korpus Artylerii Litewskiej[7].
Powołano też dywizje składające się z wszystkich rodzajów wojsk. Dowódcy dywizji podlegały wszystkie jednostki stacjonujące na danym obszarze kraju. W Koronie planowano powołać cztery, a zorganizowano jedynie trzy dywizje: wielkopolską, małopolską i ukraińsko-podolską. Na Litwie powołano dwie. Najsilniej obsadzone wojskiem było Podole i Ukraina, oraz Wielkopolska.