Magdalena Książek
Literatura na przełomie XVIII wieku: trendy i tematyka utworów
W XVIII wieku liczba tytułów wydawniczych i wysokość nakładów książek i periodyków uległą wielkiemu wzrostowi ilościowemu, któremu towarzyszyły charakterystyczne zmiany jakościowe. Liczba tytułów wydawanych rocznie w Niemczech i Anglii wzrosła czterokrotnie. Wykazano wówczas znaczny spadek pozycji z zakresu literatury religijnej i paralelny wzrost literatury naukowej. Zważywszy prymat języka i literatury francuskiej wypada tym przesunięciom w tematyce książek przyznać europejskie znaczenie. Francuskie książki nie tylko były eksportowane do wszystkich krajów, ale tłumaczono je również na różne języki. W latach 1701-1780 liczba książek tłumaczonych z francuskiego na polski wzrosła przeszło dziesięciokrotnie. Wśród tych tłumaczeń do 1740 r. przeważała literatura religijna. W latach siedemdziesiątych stanowiła ona już tylko 20%. W ruchu wydawniczym XVIII wieku spotykały się więc dwa trendy: ogólny wzrost masy wychodzących ma rynek książek oraz przesunięcie w rozkładzie procentowym w kierunku zmniejszania się literatury religijnej i awansu literatury naukowej. W zakresie tej ostatniej szczególny dynamizm wykazywała literatura rolnicza, historyczna i polityczno-ekonomiczna. Biblioteki i wypożyczalnie zwielokrotniły obieg książek. W absolutnych monarchiach państwo roztaczało ścisły nadzór nad wydawnictwami i drukarniami. Choć ukazywało się, zwłaszcza we Francji, wiele publikacji nielegalnych zaopatrzonych w fikcyjne miejsca druku, literatura nieprawomyślna była jednak wydawana głównie za granicą: w Anglii, Holandii, Szwajcarii i niektórych wolnych miastach Rzeszy Niemieckiej, gdzie z „kuźnic” wychodziły pamflety i paszkwile o międzynarodowym obiegu. W zakresie publikacji dotyczących wewnętrznych spraw politycznych znaczna swoboda panowała w Polsce i Szwecji. Na czele dynamicznego rozwoju czasopism w XVIII wieku stała Holandia, w której wydawano 4 gazety: „Gazette d’Amsterdam”, Gazette de la Haye”, Gazette de Leyde” i Gazette d’Utrecht”. W Anglii nie było cezury prewencyjnej i monopolu prasowego. Każdy obywatel mógł wydawać gazetę i czasopisma stały się organami partii politycznych, które starały się pozyskać sobie najzdolniejszych publicystów. Dziennikarstwem parały się takie pióra jak Defoe, Swift, Fielding. Pisywali do gazet również mężowie stanu i wybitni politycy. W Anglii, w Europie i koloniach amerykańskich, rozpowszechniły się cztery typy periodyków: 1) gazeta polityczna, 2) gazeta handlowo-ogłoszeniowa, 3) gazeta „moralna”, 4)magazyn wszelkich ciekawostek. Wzorem czasopisma „moralnego” stał się angielski „Spectator”. Nie było to pismo polityczne, choć głosiło pochwałę Anglii, jej rządu i wolności. Autorów cechował optymizm, ostrożność w sądach, tolerancja religijna i zdrowy rozsądek. Krytykowali nieuctwo u nieokrzesanie wiejskiej szlachty, jej pijatyki i barbarzyńskie polowania. Piętnowali wielkomiejską rozwiązłość, brnięcie w długi, karciarstwo, wyniosłość i bezbożność arystokracji. Głosili pochwałę kupca, który dzięki oszczędności, pracowitości, metodyczności Sam się bogaci i uszczęśliwia innych, a którego karierę powinno wieńczyć nabycie majątku ziemskiego. Władza polityczna powinna być w rękach bogatych, mniej bowiem niż biedacy ulegają pokusom pieniężnym. Godziwe i pożyteczne rozrywki to zabawianie się kunsztem ogrodniczym i rolniczym, sztuką, lekturą.
Z Anglii wywodzi się też pierwszy magazyn „Gentelmana Magazine”. Osobną kategorię stanowią tzw. czasopisma uczone. Było one często powiązane z towarzystwami typu akademickiego. We wszystkich krajach Europy rozwinęły się czasopisma literackie, zamieszczające poezję i nowele oraz streszczenia i recenzje książek. Z czasem pojawiły się czasopisma poświęcone życiu muzycznemu i teatralnemu, malarstwu i architekturze, religii, a także modzie.
W literaturze francuskiej doby Oświecenia mniej było elementu dworskości, stałą się ona za to bardziej salonowa. Wprowadzono ton eleganckiej frywolności. Twórczość Anglików oddziałała pobudzająco na odnowę literatury francuskiej. Z dużym wyczuciem teatru pisał nawiązujące do klasycznych tradycji tragedie Prosper Crebillon, a w komediopisarstwie zręcznym epigonem Moliera był Florent Dancourt. Autorem komedii i librett operowych był również Jean Baptiste Rousseau. Klasykiem francuskiego pamiętnikarstwa był Saint – Simon.
W Anglii na wielką skalę rozwinęła się satyra obyczajowa, skierowana przeciw wielkopańskiemu i wielkomiejskiemu zepsuciu. Głównym wehikułem satyry i moralizatorstwa nie był zdyskredytowany teatr, który na wiele lat utracił swe znaczenie, ale publicystyczna eseistyka i powieść. W 1695 r. zniesiono w Anglii cenzurę prasy, co wyzwoliło bujny rozwój publicystyki i satyry politycznej. Parali się nią Defoe, Steele, Addison, Swift, Pope. Mistrzami realistycznego eseju obyczajowego i nowelistyki byli dwaj przyjaciele: Josepg Addison i Richard Steele. Obaj pisywali utwory sceniczne i bez większego powodzenia próbowali odnowić angielski teatr, znakomicie natomiast wylansowali naśladowany później w całej Europie gatunek „czasopisma moralnego”.
Irlandczyk Jonathan Swift władał najostrzejszym w ówczesnej Anglii piórem satyryka. „Podróże Guliwera”, dzięki swej przygodowo-fantastycznej warstwie stało się po odpowiedniej adaptacji, klasyczną i do dziś żywą pozycją w literaturze dla dzieci. W swej istotnej treści Podróże są jednak gorzką i okrutną satyrą wyszydzającą nie tylko aktualne stosunki polityczne panujące w Wielkiej Brytanie, ale przedstawiającą w czarnych barwach ogólne cechy natury ludzkiej.
Inny członek satyrycznego klubu, pochodzący z tzw. dołów społeczeństwa John Gay w swych utworach, zwłaszcza w poemacie Trma, dał realistyczny obraz londyńskiej ulicy. Wylansował on też nowy gatunek literacki będący parodią włoskiej opery, nawiązujący do plebejskiej literatury łotrzykowskiej i wprowadzający na scenę wielkomiejski folklor. Wielki sukces odniosła „Opera żebracza”, w której światek złodziei, sutenerów i prostytutek w wyśpiewywał w popularnych melodiach Johna Christophera Pepuscha.
Z punktu widzenia historii kultury europejskiej najważniejszym wydarzeniem literackim tych czasów były narodziny realistycznej powieści obyczajowej, zwanej mieszczańską, co wiąże się z nazwiskiem Daniela Defoe. Najtrwalszą sławę zyskały jego „Przypadki Robinsona Cruzoe”, które dały początek odrębnemu gatunkowi literackiemu, tzw. robinsonadom.
W angielskiej poezji tych czasów, zwanych erą augustiańską, panował klasycyzm, którego najwybitniejszym przedstawicielem był Alexander Pope, autor heroikomicznego poematu „Pukiel włosów ucięty” i wiedzy lirycznych, a także polemik i napastliwych inwektyw. Mistrz języka i stylu, łączył ironię i zgryźliwość satyryka z humanitaryzmem i optymistycznym poglądem na świat.
W Paryżu powstał na wzorzec angielski dyskusyjny klub polityczno-literacki, tzw. „Klub Antresoli”, założony przez księdza Charlesa Irenee de Saint- Pierre. W tym czasie powstawały już we Francji również importowane z Anglii loże masońskie. Rozwinęła się publicystyka literacka i moralno-obyczajowa. Ruch literacki miał swój organ w postaci systematycznie recenzujących bieżącą twórczość „Nouvelles literaires” i w tym samym czasie znakomity komediopisarz Marivaux rozpoczął redagowanie wzorowanego na angielskim „Spectatorze” periodyku „Le Spectateur Franeais”.
W początkach stulecia powstała inicjatywa stworzenia Encyklopedii. Koncepcja była brytyjska, jednak szybko została podchwycona przez Francuzów. Rola głównego twórcy przypadła w udziale Denisowi Diderotowi. Na apel redaktorów zgłosili swą współpracę tacy ludzie, jak Monteskiusz, Rousseau, Wolter, Condillac, Helvetius, Buffon, Quesnay czy Turgot.
W literaturze francuskiej, a więc i europejskiej, królował Wolter. Jako poeta i dramaturg reprezentował ciągłość tradycji „wielkiego wieku”. Jego poetyka była klasyczna i miała wycyzelowany styl. Mistrz małych form poetyckich, autor wierszowanych epopei „Henriada” i poematu „Dziewica Orleańska” był uważany za największego dramaturga Europy. Styl Woltera to „mózgowy” i klarowny klasycyzm zaprawiony ironią i dydaktyką. Był to styl dominującego nurtu francuskiej i europejskiej literatury polowy XVIII w.
Wydawana w 1761 r. „Nowa Heloiza” uchodzi za dzieło otwierające w literaturze europejskiej okres preromantyzmu. Ten manifest miłości naturalnej i wyzwolenia praw serca z niewoli konwenansów stał się jednym z najbardziej wpływowych tekstów literackich. We francuskim teatrze gust preromantyczny objawił się w później w tym kraju recepcji Szekspira Leterneur wydał pełny przekład jego dzieł, a Jean Francois Dueis dokonał wielu adaptacji dramatów szekspirowskich. Oryginalna tragedia francuska pozostawała klasyczna i anemiczna. Lepiej prosperowały wodewile, łzawe komedia i moralizatorski dramat mieszczański.
Czym w literaturze francuskiej była „Nowa Heloiza”, tym w literaturze angielskiej były „Pieśni Osjana”. Szkocki poeta James Macpherson dokonał najsławniejszego falsyfikatu w dziejach literatury. Zebrawszy nieco celtyckich pieśni śpiewanych przez szkockich górali zbudował na tej kanwie wielki epos, pochodzący rzekomo z III w. i ułożony przez królewicza-barda Osjana. Wzorowaną na Biblii rytmiczną prozą i namiętną uczuciowością opowiedział autor fantastyczne przygody i bohaterskie czyny celtyckich rycerzy i bardów.
Upodobanie do ludowych i średniowiecznych ballad i romansów nie było w Anglii XVIII w. zjawiskiem nowym, a w ojczyźnie Szekspira i Miliona klasycyzm nigdy skutecznie nie przytłumił skłonności do fantastyki i swobody literackiej wypowiedzi. Wyłamująca się z reguł rzymsko-francuskiego klasycyzmu poetyka preromantyczna sięgała więc do źródeł archaicznych i elementarnych: do Biblii, przedklasycznej Grecji homerowskie, średniowiecza, pieśni i legend ludowych. W tak znamiennym dla romantyzmu nawiązywaniu do ludowości celowała Szkocja, która zaczynała odgrywać wybitną rolę w europejskiej literaturze i zbliżyła się do epoki Waltera Scotta. W szkockim dialekcie tworzył Robert Fergusson, a największy szkocki poeta narodowy, Robert Burns był równocześnie autentycznym poetą ludowym.
Nie wyrazicielem literackiej mody, ale mistycznym wizjonerem i człowiekiem głęboko rozdartym między euforią a rozpaczą był największy poeta i malarz angielskiego preromantyzmu – William Blake.
W literaturze niemieckiej pierwsze miejsce zajmował Johann Gottfried Herder. Przeprowadził on krytykę klasycystycznej eseistyki, roszczącej sobie prawo do ustanawiania reguł odnoszących się odtwórczości wszystkich czasów i narodów. Skrepowanej tymi regułami „poezji artystycznej” Herder przeciwstawił „poezję naturalną”. Do „poezji naturalnej” zaliczał zarówno pieśni ludowe, jak dramaty Szeksipra. Johann Wolfgang Goethe w Niemczech epoki „burzy i naporu” zyskał w bardzo młodym wieku sławę swym narodowym, rycerskim i buntowniczym dramatem, osnutym na wydarzeniach czasów wojny chłopskiej. Wkrótce sławę europejską przyniosła mu pierwsza niemiecka powieść tłumaczona na wszystkie języki „Cierpienia młodego Wertera”. Zakończona samobójstwem bohatera historia odwzajemnionej, ale nieszczęśliwej miłości Wertera została przyjęta jako manifest pokolenia sentymentalnych i rozgoryczonych. Dłużej w nurcie „burzy i naporu” utrzymał się Friedrich Schiller, który zadebiutował dramatem „Zbójcy”. Odnoszone do późniejszej twórczości Goethego i Schillera wieloznaczne określenie „klasycyzm” oznacza tu bardziej doskonałość artyzmu i dyscypliny myślowej, niż hołdowanie kanonom klasycystycznej poetyki i kult antyku. Daj wielcy twórcy, którzy uczynili z małego Weimaru stolicę duchową Niemiec, byli klasykami europejskiego preromantyzmu. Goethe „olimpijczyk” i Goethe „mag” stał się kapłanem sztuki, uosobieniem suwerenności artysty otwartego na wszelkie budzące poczucie wzniosłości humanistyczne treści, wyrzekającym się tendencyjności i tworzącym ze spontanicznością przyrody autorem Fausta, nad którym pracował przez sześćdziesiąt lat.
Odpowiednikiem klasycystyczno-dworskiej literatury „gustawiańskiej” w Szwecji była „stanisławowska” literatura w Polsce i „jekateryńska” w Rosji. W Warszawie, w kręgu królewskiego mecenatu powstało silne środowisko klasycyzujące z Ignacym Krasickim, Adamem Naruszewiczem i Stanisławem Trembeckim na czele. Na schyłku XVIII w. nasiliły się w polskiej literaturze tony narodowe i patriotyczne. Franciszek Zabłocki podniósł zamaszystą sarmacka poezję polityczną do poziomu wysokiego artyzmu, Julian Ursyn Niemcewicz zapowiadał już wejście literatury w służbę sprawy narodowej.
Literatura „jekateryńska” w Rosji, nie mając nic do czynienia z silnym barokowym dziedzictwem, działała na bardziej „czystym polu”, ale też na skutek tego miała charakter bardziej patriotyczny niż narodowy. Najpłodniejszym rosyjskim pisarzem tej doby była sama imperatorowa Katarzyna ,której moralizatorskie filozofujące i patriotyczno-historyczna sztuki teatralne i powiastki zapełniają kilkanaście tomów.
Na progu romantyzmu wzajemne przenikanie literatur współczesnych, wraz z nawrotem do dawnego piśmiennictwa i czerpaniem z literatur wschodnich i ludowych, stworzyło niezwykle urozmaicony horyzont literacki, zwany przez Goethego literaturą światową Wraz z tym rozkwitem Europa wchodziła w erę kultUry inteligenckiej, która, w przeciwieństwie do kultury arystokratycznej czy ludowej, charakteryzowała się prymatem literatury i literackości nad sztukami plastycznymi.