2. Cesarstwo rzymskie na przełomie IV i V wieku

Cesarstwo Rzymskie było olbrzymią organizacją państwową; panowało nad licznymi krajami o różnorodnej kulturze i ludami mówiącymi różnymi językami; dzięki integracji politycznej wytworzyła się pewna wspólnota kulturowa;

Językiem urzędowym była łacina; bardzo głęboko wniknęła ona w społeczeństwa zachodniej części imperium; elity intelektualne oraz cały wschód cesarstwa posługiwały się greką; oba te języki były nośnikami kultury klasycznej, która ukształtowała się tysiąc lat wcześniej w Grecji, a rozprzestrzeniła się w basenie Morza Śródziemnego;

Demografia

Jeszcze przed wędrówkami ludów w IV wieku liczba ludności na zachodzie cesarstwa zaczęła maleć; kryzys przeżywały rodziny – małżeństwa się rozpadały, duża cześć społeczeństwa nie zawierała nowych, wskutek tego rodziło się mniej dzieci;

Ważną rolę odegrały także zmiany klimatyczne; średnie temperatury zaczęły maleć a wzrastała ilość opadów atmosferycznych; kurczyła się więc ilość ziem zdatnych pod uprawę a wydajność rolnictwa zmalała;

Wędrówki ludów proces ten pogłębiły; wojny, głód, branie jeńców przez barbarzyńców zmieniało niektóre krainy w pustkowia;

Dodatkowo ludność zaczęły nękać zarazy;

System konstantyński

System polityczny, który ukształtował się w cesarstwie rzymskim na przełomie III i IV wieku nazywa się Cesarstwem konstantyńskim;

Na czele organizacji państwowej stał cesarz, który sprawował pełnię władzy cywilnej i wojskowej; był źródłem prawa i panem swoich poddanych; jego osobę uważano za świętą; w rzeczywistości jednak kontrola odległych prowincji nie była zbyt skuteczna; pozycja cesarza była silniejsza na Wschodzie, gdzie żywe były tradycje monarchii hellenistycznych;

Kościół był odrębny od państwa, ale i ściśle z nim związany; pełnił na rzecz państwa pewne funkcje i znajdował się pod kierownictwem cesarza;

Organizm państwowy opierał się na rozbudowanej administracji, która mogła funkcjonować dzięki środkom z dóbr publicznych i podatków;

Organizacja państwa i struktura społeczna

W IV wieku cesarz przebywał w miastach blisko działań wojennych – Trewirze, Mediolanie, Antiochii; Rzym zaczął tracić swoją pozycję na rzecz Konstantynopola – Nowego Rzymu;

Rozmiary imperium powodowały, że jeden człowiek nie mógł skutecznie zarządzać państwem zagrożonym z różnych stron przez wrogów; dlatego też rządziło dwóch cesarzy jednocześnie, jeden na Wschodzie a drugi na Zachodzie; formalnie państwo zachowało jedność, podzielono się jedynie kompetencjami i obowiązkami; w praktyce doprowadziło do rozpadu imperium na dwie części;

W 395 roku zmarł cesarz Teodozjusz Wielki, tron po nim objęli jego synowie: Arkadiusz i Honoriusz; starszy Arkadiusz objął część wschodnią, co dowodzi iż to właśnie ta część była ważniejsza, stabilna politycznie i bogatsza; po tym podziale cesarstwo już nigdy nie zjednoczyło się pod jednym władcą;

Na najniższym szczeblu administracji centralnej znajdowały się civitates, czyli organy samorządowe posiadające własny senat – kurię (klasa senatorska – curiales); były one wprzęgnięte w obowiązki na rzecz państwa, np. zbierać podatki;

Społeczeństwo było bardzo zróżnicowane; klasa senatorska posiadała wielkie majątki; biedota miejska z kolei nie posiadał nic; ważną pozycję zajmowali urzędnicy i dowódcy wojskowi;

W tym okresie państwo zmierzało aby dziedzicznie przytwierdzać człowieka do jego statusu społecznego; wolnemu rolnikowi osadzonemu na cudzej ziemi – kolonowi, nie wolno było jej opuszczać, członkowie kurii nie mogli zaś zmieniać miejsca zamieszkania; przyczyną tego była troska o finanse państwa, a zwłaszcza nie dopuszczanie by ktoś zmieniając miejsce zamieszkania uchylał się od płacenia podatków;