Mieszczaństwo XVI-XVIII wieku
Sytuacja w tych latach wyglądała w ten sposób, że szlachta powiększała swoje terytoria, rozszerzała przywileje. Działo się to kosztem miast i innych stanów, ponieważ ograniczano prawa włościanom i mieszczanom, choć oczywiście żyli w tym czasie i zamożni mieszczanie zdążały się zamożniejsze miasta. Reszta miast utrzymywała się głownie z turystyki, sprzedaży towarów itd. Szlachta wcale nie miała zamiaru poświęcać się dla dobra wspólnego. Dodatkowo po prostu śmiano się z mieszczan, obrażano ich. Szlachta starała się utrzymać jak największy dystans pomiędzy sobą a niższym stanem. Mieszczanie wszelkimi możliwymi sposobami starali się przejść do wyższego stanu. Miała na to kilka możliwości:
- zamożniejsza stawała się uboższą szlachtą
- inni podawali się za szlachciców kupując nową ziemię i przyjmując nazwiska zakończone na -ski. Potem na mocy konstytucji z 1775 roku po prostu uznawano ich za szlachtę, żeby uniknąć niepotrzebnych zakłóceń, skoro i tak każdy uważał ich za szlachtę,
- także król mógł nadawać mieszczanom tytuł szlachecki dzięki dyplomata nobolitatis, gdy mieszczanin w służbie rządowej uzyskał tytuł regenta lub w wojsku kapitana,
- jeśli mieszczanin zasłużył się w działalności publicznej, był właścicielem wsi lub przynajmniej dziedziczył dom, też mógł liczyć na awans społeczny.
Oprócz szlachty, mieszczanie zmagali się z problemem Żydów. W wielu miastach istniał przywilej niedopuszczania Żydów. Jednak i tak wnikali powoli w społeczność, kupowali domy, zajmowali się rękodziełem, handlem. Tym samym stawali się konkurencją dla chrześcijańskich cechów. W związku z tym wysiedlono ich w końcu na przedmieścia lub tam gdzie panowała jurydyka, gdzie Żydzi nie podlegali prawu miejskiemu. Tym sposobem społeczność ta szybko się rozrastała i stawała się coraz większą konkurencją.
Nie był to jednak jedyny problem dla miast i mieszczan. Dodatkowo często pojawiały się i szybko rozprzestrzeniały pożary, a najgorsze w skutkach były wojny. Potop szwedzki w drugiej połowie XVII wieku rozpoczął upadek miast. Warto zauważyć, że nie tylko wrogie wojska były szkodliwe dla miast, lecz również polskie, ponieważ taki żołnierz nie miał pieniędzy na jedzenie, żołd wypłacano nieregularnie. W takim wypadku grabiono miasta z tego co miały, nawet w czasie pokoju. Ludzie nie mieli się jak bronić, gdyż armia ochotnicza nie dałaby sobie rady z wojskiem. Przejeżdżający ludzie zza granicy dziwili się, bo miasta wyglądały bardziej jak wsie, zaniedbane i zrabowane.
Jeśli chodzi o same miasta, ich budowę, można wyróżnić takie typy:
- Miasto lokacyjne, zakładane planowo, z ulicami przecinającymi się pod kątem prostym, geometryczne, z wielkim kwadratowym rynkiem pośrodku, o kolistym kształcie i otoczone murem obronnym. Wymyślony w Niemczech, zostal zastosowany np. w Krakowie, Poznaniu czy Warszawie.
- drugi typ powstał od skrzyżowania dróg. Wokół stopniowo rozbudowywano się, bez planowania, w centrum także znajdował się rynek, ale o nieregularnym kształcie. Czasem takie rozrastające się miasto wchłaniało pobliską wieś.
Większe miasta otoczone były murem, który oddzielał je od przedmieści. Posiał kilka bram, w nocy zamknięte a w dzień miejsce kontroli przechodzących ludzi. Mury miały również funkcję obronną. Jednak gdy pojawiła się broń palna nie stanowiły już one większej przeszkody, z czasem nawet rozbierano je. Dzięki temu miasto rozszerzało się o kolejne poddzielnice.
W czasach saskich miasta budowano wokół dworów otoczonych ogrodami. Drogi rozchodziły się od nich jak promienie. Na przykład Wersal. W podobny sposób udało się przebudować Warszawę. Centrum był Ogród Saski wraz z pałacem. Z niej wychodziła aleja na Krakowskie Przedmieście. Za Warszawą poszły inne miasta i podobnie przebudowywały się. Jednak jeśli chodzi o przeciętne miasto było ono strasznie brudne. Ulice pełne śniegu lub błota i kurzu, zaśmiecone, śmierdzące ściekami. Co najwyżej dbano o porządek przy własnym domostwie. Dodatkowo mnóstwo było na zewnątrz bezdomnych i biednych ludzi, żebraków. Miast po prostu nie było stać na kanalizację i utrzymanie porządku. A w nocy nie oświetlano ich. Ogień na ulicach zwiastował niebezpieczeństwo, dlatego bez potrzeby go nie zapalano. Przechodzili za to czasem stróże nocni.
We wszystkich miastach najważniejszym miejscem był rynek, gdzie odbywały się jarmarki i mieszkańcy mogli się spotkać. Na rynku najczęściej znajdował się ratusz, który przeważnie był największą budowlą w mieście. Mógł on posiadać wieżę z zegarem. Mieściły się w nim urzędy, składy czy zbrojownie, sale obrad rady miejskiej, sądów, archiwum. Mogły być bogato zdobione. Zdarzało się, że ratusz służył jako więzienie. Przed często stała urzędowa waga miejska do pomiarów towarów. Przy samym rynku znajdowały się sklepy jak np. Sukiennice w Krakowie.
Największym niebezpieczeństwem dla miasta był pożar, ponieważ wiele budynków była lub posiadała elementy drewniane. Przez nie ogień rozprzestrzeniał się błyskawicznie, dlatego obowiązywał nakaz usuwania drewnianych elementów. Nie było oczywiście straży pożarnej, a praca przy pożarze ograniczała się do zabezpieczania innych budynków przed ogniem.
Jeśli chodzi o nazwy ulic, to zazwyczaj nadawane były od swojego wyglądu, polożenia np. górki, od miejscowości do której prowadziły np. Lubelska, od nazw kościołów, zawodów, rzek itd. Domy nie posiadały numerów, a jedynie nazwy od nazwiska rodziny, wyglądu. Gdy w domu znajdował się warsztat wtedy wywieszano np. podkowę. Oczywiście w każdej miejscowości była gospoda, przez co szerzyło się pijaństwo. Chodziło między innymi o to, że w piciu każdy jest równy, omawiano interesy przy szklance, gdy ludzie pogodzili się ze sobą, również pili. Często karczma była jedynym źródłem dochodu. I choć wiele było miejsc do picia, gorzej było z noclegiem. Dlatego wożono ze sobą składane łóżka, a bogatsi całe zaopatrzenie i nocowali w klasztorach. Jeśli już mieściły się w miejscowości szynki i zajazdy, to rzecz jasna nie brakowało i domów publicznych. Na prowincji nie tolerowano ich, jednak w większych miastach przymykano na nie oczy.
W miastach zachodniej Polski panowało prawo niemieckie. Z czasem język niemiecki zastępowano polskim. Miasta były samorządne, posiadały własnego burmistrza. Towarzyszyła mu rada, którą albo wybierała poprzednia kadencja albo starosta, gdzieniegdzie utworzyły się istne rodzinne rady. Często nadużywano władzy i dbano o swoje tylko interesy. Na przeciwwagę temu kupcy i rzemieślnicy zrzeszali się ze sobą. Kontrolowali oni radę, tak jakby rada miejska. Nad nimi z kolei czuwał reprezentant króla: starosta w miastach królewskich, w prywatnych dziedzic lub pełnomocnik.
Powszechnie panował ustrój cechowy. Cech zrzeszał samodzielnych wytwórców: mistrzów i uczniów. Jeśli ktoś nie należał do cechu to praktycznie nie mógł zajmować się rękodziełem. Niektóre cechy współpracowały ze sobą i np. kupowaly razem surówce, utrzymywały wspólnie większe urządzenia techniczne. Starano się kontrolować konkurencję i raczej utrzymywano się na tym samym poziomie ekonomicznym. Cech tworzył pewnego rodzaju wspólnotę i pomagał sobie w razie problemów. Oprócz tego był bractwem religijnym: posiadano wspólnego patrona, odprawiano wspólnie nabożeństwa a w przypadku śmieci to cech zajmował się pogrzebem. Jednak to nie wszystko, gdyż cech musiał mieć swój wkład w obronę miasta: posiadać broń i bronić murów i wałów miejskich. W orębie cechu zawierano małżeństwa, wspólnie bawiono się i ucztowano. Gdy ktos złamał etykietę mógł być sądzony przez starszych. Niezgoda wśród cechu wynikała głównie z konfliktu interesu. Starano się ograniczać konkurencję i liczbę cechów. Dlatego czeladnicy nie mieli łatwego wejścia na rynek. Z czasem zaczęły się walki o więcej praw, o długość dnia roboczego. Cechy dzieliły się na coraz mniejsze działy i specjalizacje.