Teatr komiczny w XVIII wieku
Głównym problemem, który pojawił się w środowisku literackim w XVIII-wiecznej Europie, a zwłaszcza we Włoszech, był brak zapotrzebowania na utwory komediowe. Ogromnym powodzeniem cieszył się natomiast teatr muzyczny, popularny m. in. ze względu na bogate scenografie. W konsekwencji komicy musieli podporządkować się wymaganiom publiczności, pisząc utwory, które byłyby oglądane, ale obniżając przy tym poziom przedstawień.
W rezultacie krytyki ówczesnego teatru pojawiły się postulaty odnowy teatru. Dotyczyły one „również komedii i miały - podobnie jak w przypadku tragedii - swoje źródło w klasycystycznej wizji literatury.” Arkadyjczycy - bo oni byli głównymi propagatorami odnowy teatru - proponowali odejście od niemoralnych treści charakterystycznych dla komedii dell'arte oraz eksponowania wątków dydaktycznych. Ponadto domagali się oni „wyeliminowania barokowych fabuł na rzecz arystotelesowskiej zasady trzech jedności.”
Komedia dell'arte charakteryzowała się powtarzalnością postaci scenicznych i niezwykłą plastyką, wyrastała bowiem z rzymskiej pantomimy
i błazeńskich popisów średniowiecznych histrionów. W elitarnym środowisku dramatu humanistycznego uważana była za wręcz wulgarną, a to z powodu improwizacji, wymyślania tekstów stosownych do sytuacji „na gorąco”. Z tych uważanych za sztampowe cech koniecznie chcieli zrezygnować Arkadyjczycy.
Paradoksalnie to jednak nie środowisko literackie, ale teatralne było faktycznym inicjatorem reformy komedii. A wszystko za sprawą Riccoboni'ego, który w 1715 roku wystawił Scholastica Ariosta. Pomysł ten okazał się jednak zupełnym niewypałem, a to dlatego, że popularnością cieszyły się oskarżane przez Mauratori'ego o szerzenie zgorszenia dzieła Moliera.
Jednym z pierwszych propagatorów Moliera był Włoch, Giovanni Bonicelli, który w 1693 roku „przerobił Chorego z urojenia w dialektach weneckim
i bergamasco.” Zwłaszcza dwa regiony Włoch, Neapol i Toskania, podatne były na próby łączenia dzieł Moliera z tradycją komedii dell'arte. Innymi przedstawicielami tego nurtu, obok Bonicelli'ego, byli: florentczyk Giovan Battista Fagiuoli (znany z Niepocieszonego adoratora), Toskańczyk Girolamo Gigli (znany z przeróbki Świętoszka zatytułowanej Don Pilone), Jacopo Nelli (Cudzoziemiec
w ojczyźnie, Żona w spodniach), Scipione Maffei (Ceremoniały), Niccolo Amenta (traktat Sztuka dobrego pisania komedii toskańskich, komedie Widły, Sługa), Domenico Luigi Barone (Hrabina, Rycerz), Nicola Maresca (Diana, czyli Lavenaro), Pietro Trinchera (Fałszywa mniszka), Ferdinando Galiani (Socrate immaginario) oraz Gennaro d'Avino (Annella).
Jednak prawdziwym mistrzem, nazywanym nawet włoskim Molierem,
a uznanym za ojca komedii włoskiej, był Carlo Goldoni. Napisał on ponad 200 komedii, a zasłynął jako reformator włoskiej komedii jako gatunku. Wzorował się na odnowie libretta operowego przeprowadzonej przez Zena i Metastasia,
a zainspirowanej przez Akademię Arkadyjską. Podobnie jak Akadyjczycy Goldoni uważał, że źródłem i inspiracją komedii powinno być codzienne życie.
Goldoni „chciał wyeliminować z teatru improwizację - zastępując ją pisanym tekstem - oraz maski, które jego zdaniem nie tylko ograniczały mimikę aktorów, lecz przeczyły zasadzie prawdopodobieństwa i zawężały repertuar postaci do ustalonych <<typów>>.” Uznawał prymat żywego teatru nad literaturą. Aktorzy i widzowie stanowić mieli dwa bieguny reformy, pomiędzy którymi powinien rozciągać się tekst jako bezpośrednia interwencja dramaturga. Ta podstawa każdego przedstawienia opierać się miała nie na błazenadach
i arlekinadach (jak w komedii dell'arte), ale na życiu i psychologii wykonawców
i odbiorców.
Z Goldoni'm ciekawą polemikę prowadził Pietro Chiari. Oskarżył go
o „sprzeniewierzenie się zasadzie prawdopodobieństwa”. Sprawa zaszła tak daleko, że w Wenecji wprowadzono cenzurę tekstów teatralnych.
Innym autorem polemiki z Goldoni'm był Carlo Gozzi, który jako zwolennik starego porządku stanął w obronie komedii dell'arte. Uważał, że literatura nie może stanowić dokładnego odbicia rzeczywistości i właśnie o nadmierny realizm oskarżał on Goldoni'ego.
Reforma Goldoni'ego przedstawiona została w jego pismach autobiograficznych jako świadomy i zaplanowany proces. Jeśli przychodziło mu do odstępstwa od wyznaczonych ideałów, tłumaczył to okolicznościami towarzyszącymi powstawaniu dramatów. Niemniej jednak dzieła Goldoni'ego pokazują, że jego idealistyczna reforma była procesem stopniowego dojrzewania.
Podsumowując, teatr komiczny w XVIII wieku przechodził swoistą przemianę - porzucano modę na komedię dell'arte, powracając tym samym do klasycznej formy dramatu. Komedie stanowiły jednocześnie opozycję do popularnego teatru muzycznego. Nawiązywanie zaś do twórczości Moliera, choć przez niektórych uważaną za gorszącą, stanowiło sięgnięcie do autorytetu
w poszukiwaniu źródła komediowości.
Ewelina Tubacka
J. Miszalska, M. Surma-Gawłowska, Historia teatru i dramatu włoskiego od XIII do XVIII wieku, Kraków 2008, s. 394.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, s. 399.
Ibidem, s. 407.