DRAMAT I TEATR POLSKI XVII WIEKU
(na podstawie „Baroku” C. Hernasa)
I. Teatr i dramat we wczesnym baroku
1. Kręgi teatralne:
- teatr dworski
- t. szkolny (w szkołach różnowierczych i katolickich)
- t. ludowy
2. Teatr różnowierczy
- skupiony wokół szkół protestanckich w miastach (głównie Pomorza)
3. Teatr jezuicki- repertuar widowisk
- był bardziej wpływowy niż różnowierczy
- przedstawienia były wystawiane po łacinie
- t. j. zaczął wplatać się w uroczyste widowiska publiczne
- w t. j. nie przestrzegano ściśle zasad klasycznych
- w wymowie dramatów dominował dydaktyzm
- popularne były też dramaty wymierzone w „herezje” różnowierców
- często pojawiał się moralitetowy motyw psychomachii
4. Scena ludowa
- początkowo rozwijała się w więzi z Kościołem (np. przy klasztorach)- z czasem ze względu na zeświecczenie tematyki, związek z Kościołem osłabł
- w XVII wieku narodziło się misterium w Kalwarii Zebrzydowskiej
- przedstawienia odbywały się z okazji świąt religijnych (misteria), jarmarków, odpustów
- język przedstawień ludowych był potoczny
5. Nowa komedia- teatr rybałtowski
- początek gatunku u schyłku XVI wieku
- była wystawiana głównie podczas jarmarków- za scenę służył prosty podest
- najpopularniejszymi dziełami teatru świeckiego przełomu XVI i XVII były 2 dialogi przedstawiające losy proboszcza, który na mocy rozporządzenia państwowego, musiał wysyłać na wojnę swojego sługę Albertusa: „Wyprawa plebańska” (pokazuje przygotowania do wyprawy) „Albertus z wojny” (pokazuje powrót Albertusa)
- przygody Albertusa znalazły wielu kontynuatorów (także w teatrze jezuickim)
- humorystyczne sejmy- gatunek stworzony przez Erazma z Rotterdamu, polegał na pokazywaniu obrad sejmowych w krzywym zwierciadle i karykaturalnym przedstawieniu stanów społecznych
- humorystyczne sejmy to forma, która istniała na pograniczu teatru- istniały też bardziej usystematyzowane formy dramatyczne (z podziałem na akty, spisem bohaterów, didaskaliami) - należała do nich komedia rybałtowska, która przeważnie przedstawiała życie społeczności wiejskiej
- komedia karnawałowa (mięsopustna)- wystawiana podczas karnawałów; charakteryzowała się luźną, ludyczną formułą, nieskrępowanym językiem i odwróceniem porządku społecznego i wartości
6. Intermedia
- miedzy aktami sztuki odbywały się występy chóru lub właśnie przedstawiano intermedia
- były to krótkie komiczne scenki, najczęściej nie posiadające żadnego związku z akcją dramatu
II. Teatr i dramat w dojrzałym baroku
1. Przemiany życia teatralnego. Osiągnięcia i straty.
- dojrzały barok przynosi zanik teatru rybałtowskiego- było to związane z upadkiem kleszych szkół ludowych, wokół których ten teatr się rozwijał
- dalej prężnie działały teatry jezuickie
- w teatrze dworskim dominowały wzorce czerpane z dramatu i opery włoskiej
2. Pierwsza stała scena dworska
- pierwszą stałą scenę dworską założył Władysław IV na Zamku Królewskim w Warszawie
- organizację teatru na dworze królewskim powierzono artystom z Włoch
- na scenie wystawiano opery, balety, komedie w stylu dell'arte- wszystko oparte na wzorcach włoskich
- za sprawą królowej Ludwiki Marii do Warszawy dotarł także dramat francuski (np. „Cyd” Corneille'a)
3. Scena szkolna
- w dojrzałym baroku nastąpił wzrost liczby przedstawień, których zadaniem była misja wobec mniejszości narodowych i religijnych
4. Zmiany dramaturgii sceny popularnej
- największe zmiany zaszły w misteriach
- na misteria wywarł wpływ teatr jezuicki- i tak np. przedstawienia pasyjne zaczęły łączyć przedstawienie Męki Pańskiej budowane w stylu apokryficznym z dialogiem alegorycznym charakterystycznym dla sceny szkolnej
- z kolei na kształt misteriów bożonarodzeniowych zaczął wpływać folklor wiejski
- nie wiadomo dokładnie jak wyglądała budowa misteriów- raczej na pewno nie było żadnych zasad, które ją ściśle określały
III. Teatr i dramat w późnym baroku
1. Teatr dworski
- przełom wieku XVII i XVIII jest okresem rozwoju teatru dworskiego- zarówno na dworze króla jak i magnatów (na przykład na dworze Lubomirskiego- patrz niżej: Ermida)
- do teatrów dworskich zaczęły napływać klasycystyczne wzory z Francji- jednak nie odegrały one wielkiej roli- dalej największą popularnością cieszył emocjonalny, plastyczno-muzyczny teatr jezuicki
2. Teatr szkolny
- pod koniec XVII wieku zaczęto czasami wystawiać przedstawienia w języku polskim
- w XVIII wieku obok teatru jezuickiego zaczął działać teatr pijarski
3. Opera pasyjna
- opera pasyjna, choć odbywała się przy okazji Wielkanocy, daleko odbiegła od tradycji misteriów
- wystawianą ją na scenach kolegiów jezuickich lub na scenach przed kościołami
- opery pasyjne posiadały libretta
- muzyka tych oper była znacznie bardziej wytworna (wykonywana przez profesjonalny chór) niż w przypadku misteriów, gdzie ograniczała się do kolęd, najczęściej ludowego pochodzenia
- dużą wagę przykładano do kostiumów
4. Popularne widowiska na Boże Narodzenie
- nadal bardzo popularne były misteria czerpiące z kultury ludowej
- w przedstawieniach bożonarodzeniowych często wykorzystywano motywy pasterskie