Dramat i teatr w Polsce XVI w. (gatunki, tematy, funkcje - dramat religijny, dworski,
szkolny).
Gatunek pierwszy: wczesny dramat humanistyczny (wystawiany na dworach): 1.Rynek odbiorczy w Polsce (polski drukarz drukuje utwór, przeznaczony na rynek europejski; polski mecenas inicjatorem i protektorem edycji, która odgrywała później wybitną rolę poza granicami) 2.Znajomość i zainteresowanie dramatami antycznymi (pocz. XVI w.)- Terencjusz, Eurypides („Hekube” i „Ifigenia w Aulidzie”), Plaut (3 komedie m.in. „Kupiec”), Seneka- 1513 i 1534(duża popularność w wieku XVII). 3.„Comoedia Poliscene” Leonarda Bruni (1444r.)- wzór naśladowania antycznego wzorca komediowego- historia miłosnych zabiegów chłopca, któremu w zdobyciu serca dziewczyny pomaga Starucha. 4.Krzysztof Hegendorfin (1500-1540)- „De duobus adolescentibus”(„O dwóch młodzieńcach”)- druk w Krk w 1525; typowy przykład commoedia eurudita- humanistycznej „komedii uczonej” (naśladuje technikę Terencjusza i Plauta). Odwrócony motyw brata marnotrawnego- sprytny i zły wmawia swoje nieslubne dziecko dobremu i głupszemu, dzięki fortelowi zyskuje wynagrodzenie. Bezinteresowny humor, żart pozbawiony moralizatorstwa, kpina ze szlachetnego głupstwa- potem te cechy zanikają pod wpływem reformacji. 5.Wilhelm Gnaphaeus (1493- 1568)- biblijny motyw syna marnotrawnego w komedii „Acolastus” (1529)- jedna z pierwszych komedii religijnych, czerpiących z „komedii uczonej”. 1540- wystawiona w Elblągu. 6.Jakub Locher (1471-1528) „Iudicum Paridis” (1502, wystawiony na Zamku Królewskim w 1522)- pogranicze kultury humanistycznej i średniowiecznej. 1542 u Wietora przekład pt. „Sand Parysa krolowica Troiańskiego.”- wers średniowieczny, niedbałość o antyczne realia, komiczna rodzajowość. Mit w tej interpretacji bardziej przypomina moralitet- Parys ma wybrać jedną z trzech bogiń (Junonę, Atenę, bądź Wenerę), a każda z nich symbolizuję sposób życia. Wybiera źle- Wenus= rozkosz. 7.Scena Sebastiana Serlia (1475- 1554)- scena z płaskim, malowanym tłem w tle. Możliwość zmiany dekoracji- sceny następują po sobie, nie na raz- scena sukcesywna. 8.Scena Andrea Palladia- prostokąt zamknięty z trzech stron za pomocą tzw. front scenae, w której mieściły się otwory portalowe- drzwi umożliwiające wejście do wyobrażonego budynku (np. pałacu). 9.Najpopularniejszy przykład: „Odprawa posłów greckich” (1577) Jana Kochanowskiego, odgrywana w Pałacu Ujazdowskim.
2. Gatunek drugi: Dramat Misteryjny a)Niejasne pochodzenie misterium- być może z dramatu liturgicznego, ale rozwijają się prawie równolegle. B )Dramat lit. Wymyka się spod kontroli kościoła, oddala się od budynku kościelnego, zostaje uzupełniany komicznymi intermediami (przerwami akcji głównej). C)Sobór Trydencki- zakaz spektakli liturgicznych.Początki dramatu liturgicznego w Polsce- XIII w.- „Visitatio sepulchri”- 3 Maryje przy grobie Chrystusa.Nie znamu polskiego misterium średniowiecznego. Pierwsze drukowane polskie misterium to „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka- zm. 1601, Paulin, przeor w Częstochowie, prowincjał zakonu, kilka lat we Włoszech (wyd. ok. 1580 w Krakowie).Cechy misteriów: przede wszystkim język narodowy, ciąg zdarzeń, często ułożonych w cykl z Pisma Św., żywotów świętych, apokryfów, wchłania elementy kultury ludycznej.Nazwa pochodzi od łac. „ministerium”- ćwiczenie, posługa, urząd. Określano nią zarówno świeckie pantomimy jak i spektakle religijne.Wyrosło z chęci poznania i rozpamiętywania Męki Pańskiej, z chęci przeniknięcia narodzin i śmierci Chrystusa.„Historyja...” zawiera wszystkie cechy misterium, mimo nielicznej jak na ten gatunek obsady- 21 osób i krótkości. Są to: zamiłowanie do szczegółu obyczajowego (kupno wonności u Rubena), wzniosłość zderzoną z rubasznością (kłótnie strażników o pieniądze), modelowa kreacja postaci, koloryt lokalny, nadany w sposób anachroniczny).Udział w misterium- rytuał współuczestnictwa.Nieostry wyznaczony teren widowni, poszczególne sceny rozgrywają się w, rozstawionych na placu miejskim, budkach- mansjonach. Miejsce przed nimi było oddzielnym terenem gry bądź służyło do przejścia pomiędzy nimi, co oznaczało np. wędrówkę z Plaestyny do Egiptu. Równoczesnośc wyobrażonych terenów akcji- scena symultaniczna.„Scena terencjuszowska”- w zamkniętych pomieszczeniach, podium z celkami w tle, które były połączone łukami z zasłonami. Zasłony zakrywały przed oczami widza wnętrze.
3. Gatunek trzeci- Moralitet.Nazwą określano utwór dydaktyczno- morlaizujący, posługujący się alegorią i personifikacją. Spór personifikowanych pojęć dobra i zła- wprowadza el. dialogowe i dramatyczne. Najwybitniejszy przykład moralitetu- angielski „Everyman” z poł. XV w. 2 najciekawsze polskie moralitety mają swój początek w ruchu reformacyjnym: „Kupiec” Mikołaja Reja i „Komedyja Justyna i Konstancyjej” (1557) Marcina Bielskiego (1495- 1575).„Komedyja(...)”- egzemplifikacja cnót i występków, spora aktywność postaci- wszystko rozgrywa się między trójką bohaterów: Ojcem i dziećmi- Konstancyją i Justynem.Personifikacje: Starość, Młodość, Pokora, Pomsta, Nadzieja.
Spór o drogę życia dla Konstancyjej: małżeństwo lub klasztor. Co ważniejsze: wiara czy dobre uczynki? Elementy satyry aktualnej np. drwiące obrazy życia małżeńskiego i klasztornego.Postaci ludzkie to także personifikowane cechy: ojcostwa, wdowieństwa, starości. Justym- prawość, Konstancyja- stałość.Dialog wchłonął właściwości mowy potocznej.Istota moralitetu polega na nadawaniu uprawnień dramatycznych nazwom pojęć, jako nazwom dyrektyw etycznych.
4. Gatunek czwarty- DRAMAT MIĘSOPUSTNY :W Polsce tylko jeden taki utwór- „Komedyja o Mięsopuście” z poł. XVI w. nieznanego autora.Nie jest to tradycyjny Fastnachtspiel (niemiecka nazwa gatunku), ale nawiązujący do niego polemiczny, antyreformacyjny dialog o kościelnych ceremoniach, świętach, postach i ich uzasadnieniu w Piśmie Św.Pleban toczy tu spór z Hanusem z Królewca i Studentem z „Witemberka” w obronie postu i celibatu przeciw rozwiązłości mięsopustnej (karnawałowej).1551- „Tragedia żebracza”- tekst w XVI w. bardzo popularny, ale mało o nim wiemy. Akcja toczy się w Potoku, koło Częstochowy, gdzie zgromadzili się żebracy na swoisty synod i wdali się w kłótnie z kupcem, który przymawiał ich pozycji. Tragedia nawiązuje subtelnie, ale tego nie rozwija do tradycji rozmów o wyższości poszczególnych stanów. Śmiech mięsopustny- ambiwalentny- możliwość śmiania się z każdego- żebraka i kupca, z samego siebie.
Mięsopust jest także okresem zawieszenia rygorów stanowych i spolecznych- bez pierszeństwa dla jakiegokolwiek stanu; cel: wydobycie słabości ludzkiej natury, uniwersalizm.„Tragedia żebracza” poprzedzona tzw. Argumentem- streszczeniem sztuki.
5. Dialog polemiczny: z dyskursywnej tradycji moralitetu, 2 źródła: antyczne i średniowieczne,rozkwit kultury polemicznej- niezależność dialogu od dramatu czy spektaklu, często na pograniczu dramatycznych konwencji np. „Rozprawa prosta a krótka o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych.” (dialog Plebana i Studenta)„Rozmowy Dworzanina z Mnichem” Marcina Kromera (1512-1589)
6. Teatr szkolny: Przedstawienia organizowane przez szkoły jezuickie (w XVII wieku już 59 takich teatrów, 400 przedstawień rocznie, wiek XVI- początki i rozwój).Repertuar przygotowywany przez profesorów, zróżnicowany:Utwory okolicznościowe, wystawiane często pod gołym niebem, przy dźwiękach orkiestry i huku dział, albo w siedzibie magnata lub nawet na zaku królewskim.Kontynuacja dawniejszego repertuaru religijnego. Mimo zakazów wystawiają różne odmiany misteriów w kościołach (pastorałki) i na placach publicznych (inscenizacje na Boże Ciało).W murach szkoły krótkie scenki dla uczniów (rodzaj ćwiczeń krasomówczych) lub duże utwory dla przybywających gości. Obowiązkowo utwór na początek i zakończenie roku szkolnego.Wydarzenia z historii starożytnej, z wieków średnich, z czasów niezbyt odległych. Centralne miejsce dla postaci zasługującej na pochwałę (męczennik, władca, postać historyczna) lub tyrana (ku przestrodze).Sztuki historyczne grane w kostiumach współczesnych, egzotyka, by podkreślić jej odrębność i dziwność.
Brak miejsca na erotykę, teatr bez kobiet.Personifikacje (jak w moralitecie).
1