Dramat i teatr w Polsce XVI w. (gatunki, tematy, funkcje - dramat religijny, dworski,
szkolny).
1. Gatunek pierwszy: wczesny dramat humanistyczny (wystawiany na dworach)
Rynek odbiorczy w Polsce (polski drukarz drukuje utwór, przeznaczony na rynek europejski; polski mecenas inicjatorem i protektorem edycji, która odgrywała później wybitną rolę poza granicami)
Znajomość i zainteresowanie dramatami antycznymi (pocz. XVI w.)- Terencjusz, Eurypides („Hekube” i „Ifigenia w Aulidzie”), Plaut (3 komedie m.in. „Kupiec”), Seneka- 1513 i 1534(duża popularność w wieku XVII).
„Comoedia Poliscene” Leonarda Bruni (1444r.)- wzór naśladowania antycznego wzorca komediowego- historia miłosnych zabiegów chłopca, któremu w zdobyciu serca dziewczyny pomaga Starucha.
Krzysztof Hegendorfin (1500-1540)- „De duobus adolescentibus”(„O dwóch młodzieńcach”)- druk w Krk w 1525; typowy przykład commoedia eurudita- humanistycznej „komedii uczonej” (naśladuje technikę Terencjusza i Plauta). Odwrócony motyw brata marnotrawnego- sprytny i zły wmawia swoje nieslubne dziecko dobremu i głupszemu, dzięki fortelowi zyskuje wynagrodzenie. Bezinteresowny humor, żart pozbawiony moralizatorstwa, kpina ze szlachetnego głupstwa- potem te cechy zanikają pod wpływem reformacji.
Wilhelm Gnaphaeus (1493- 1568)- biblijny motyw syna marnotrawnego w komedii „Acolastus” (1529)- jedna z pierwszych komedii religijnych, czerpiących z „komedii uczonej”. 1540- wystawiona w Elblągu.
Jakub Locher (1471-1528) „Iudicum Paridis” (1502, wystawiony na Zamku Królewskim w 1522)- pogranicze kultury humanistycznej i średniowiecznej. 1542 u Wietora przekład pt. „Sand Parysa krolowica Troiańskiego.”- wers średniowieczny, niedbałość o antyczne realia, komiczna rodzajowość. Mit w tej interpretacji bardziej przypomina moralitet- Parys ma wybrać jedną z trzech bogiń (Junonę, Atenę, bądź Wenerę), a każda z nich symbolizuję sposób życia. Wybiera źle- Wenus= rozkosz.
Scena Sebastiana Serlia (1475- 1554)- scena z płaskim, malowanym tłem w tle. Możliwość zmiany dekoracji- sceny następują po sobie, nie na raz- scena sukcesywna.
Scena Andrea Palladia- prostokąt zamknięty z trzech stron za pomocą tzw. front scenae, w której mieściły się otwory portalowe- drzwi umożliwiające wejście do wyobrażonego budynku (np. pałacu).
Najpopularniejszy przykład: „Odprawa posłów greckich” (1577) Jana Kochanowskiego, odgrywana w Pałacu Ujazdowskim.
2. Gatunek drugi: Dramat Misteryjny
Niejasne pochodzenie misterium- być może z dramatu liturgicznego, ale rozwijają się prawie równolegle.
Dramat lit. Wymyka się spod kontroli kościoła, oddala się od budynku kościelnego, zostaje uzupełniany komicznymi intermediami (przerwami akcji głównej).
Sobór Trydencki- zakaz spektakli liturgicznych.
Początki dramatu liturgicznego w Polsce- XIII w.- „Visitatio sepulchri”- 3 Maryje przy grobie Chrystusa.
Nie znamu polskiego misterium średniowiecznego. Pierwsze drukowane polskie misterium to „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka- zm. 1601, Paulin, przeor w Częstochowie, prowincjał zakonu, kilka lat we Włoszech (wyd. ok. 1580 w Krakowie).
Cechy misteriów: przede wszystkim język narodowy, ciąg zdarzeń, często ułożonych w cykl z Pisma Św., żywotów świętych, apokryfów, wchłania elementy kultury ludycznej.
Nazwa pochodzi od łac. „ministerium”- ćwiczenie, posługa, urząd. Określano nią zarówno świeckie pantomimy jak i spektakle religijne.
Wyrosło z chęci poznania i rozpamiętywania Męki Pańskiej, z chęci przeniknięcia narodzin i śmierci Chrystusa.
„Historyja...” zawiera wszystkie cechy misterium, mimo nielicznej jak na ten gatunek obsady- 21 osób i krótkości. Są to: zamiłowanie do szczegółu obyczajowego (kupno wonności u Rubena), wzniosłość zderzoną z rubasznością (kłótnie strażników o pieniądze), modelowa kreacja postaci, koloryt lokalny, nadany w sposób anachroniczny).
Udział w misterium- rytuał współuczestnictwa.
Nieostry wyznaczony teren widowni, poszczególne sceny rozgrywają się w, rozstawionych na placu miejskim, budkach- mansjonach. Miejsce przed nimi było oddzielnym terenem gry bądź służyło do przejścia pomiędzy nimi, co oznaczało np. wędrówkę z Plaestyny do Egiptu. Równoczesnośc wyobrażonych terenów akcji- scena symultaniczna.
„Scena terencjuszowska”- w zamkniętych pomieszczeniach, podium z celkami w tle, które były połączone łukami z zasłonami. Zasłony zakrywały przed oczami widza wnętrze.
3. Gatunek trzeci- Moralitet
Nazwą określano utwór dydaktyczno- morlaizujący, posługujący się alegorią i personifikacją.
Spór personifikowanych pojęć dobra i zła- wprowadza el. dialogowe i dramatyczne
Najwybitniejszy przykład moralitetu- angielski „Everyman” z poł. XV w.
2 najciekawsze polskie moralitety mają swój początek w ruchu reformacyjnym: „Kupiec” Mikołaja Reja i „Komedyja Justyna i Konstancyjej” (1557) Marcina Bielskiego (1495- 1575).
„Komedyja(...)”- egzemplifikacja cnót i występków, spora aktywność postaci- wszystko rozgrywa się między trójką bohaterów: Ojcem i dziećmi- Konstancyją i Justynem.
Personifikacje: Starość, Młodość, Pokora, Pomsta, Nadzieja.
Spór o drogę życia dla Konstancyjej: małżeństwo lub klasztor. Co ważniejsze: wiara czy dobre uczynki?
Elementy satyry aktualnej np. drwiące obrazy życia małżeńskiego i klasztornego.
Postaci ludzkie to także personifikowane cechy: ojcostwa, wdowieństwa, starości.
Justym- prawość, Konstancyja- stałość.
Dialog wchłonął właściwości mowy potocznej.
Istota moralitetu polega na nadawaniu uprawnień dramatycznych nazwom pojęć, jako nazwom dyrektyw etycznych.
4. Gatunek czwarty- DRAMAT MIĘSOPUSTNY
W Polsce tylko jeden taki utwór- „Komedyja o Mięsopuście” z poł. XVI w. nieznanego autora.
Nie jest to tradycyjny Fastnachtspiel (niemiecka nazwa gatunku), ale nawiązujący do niego polemiczny, antyreformacyjny dialog o kościelnych ceremoniach, świętach, postach i ich uzasadnieniu w Piśmie Św.
Pleban toczy tu spór z Hanusem z Królewca i Studentem z „Witemberka” w obronie postu i celibatu przeciw rozwiązłości mięsopustnej (karnawałowej).
1551- „Tragedia żebracza”- tekst w XVI w. bardzo popularny, ale mało o nim wiemy. Akcja toczy się w Potoku, koło Częstochowy, gdzie zgromadzili się żebracy na swoisty synod i wdali się w kłótnie z kupcem, który przymawiał ich pozycji. Tragedia nawiązuje subtelnie, ale tego nie rozwija do tradycji rozmów o wyższości poszczególnych stanów. Śmiech mięsopustny- ambiwalentny- możliwość śmiania się z każdego- żebraka i kupca, z samego siebie.
Mięsopust jest także okresem zawieszenia rygorów stanowych i spolecznych- bez pierszeństwa dla jakiegokolwiek stanu; cel: wydobycie słabości ludzkiej natury, uniwersalizm.
„Tragedia żebracza” poprzedzona tzw. Argumentem- streszczeniem sztuki.
5. Dialog polemiczny
z dyskursywnej tradycji moralitetu
2 źródła: antyczne i średniowieczne
rozkwit kultury polemicznej- niezależność dialogu od dramatu czy spektaklu, często na pograniczu dramatycznych konwencji np. „Rozprawa prosta a krótka o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych.” (dialog Plebana i Studenta)
„Rozmowy Dworzanina z Mnichem” Marcina Kromera (1512-1589)
6. Teatr szkolny
Przedstawienia organizowane przez szkoły jezuickie (w XVII wieku już 59 takich teatrów, 400 przedstawień rocznie, wiek XVI- początki i rozwój).
Repertuar przygotowywany przez profesorów, zróżnicowany:
Utwory okolicznościowe, wystawiane często pod gołym niebem, przy dźwiękach orkiestry i huku dział, albo w siedzibie magnata lub nawet na zaku królewskim.
Kontynuacja dawniejszego repertuaru religijnego. Mimo zakazów wystawiają różne odmiany misteriów w kościołach (pastorałki) i na placach publicznych (inscenizacje na Boże Ciało).
W murach szkoły krótkie scenki dla uczniów (rodzaj ćwiczeń krasomówczych) lub duże utwory dla przybywających gości. Obowiązkowo utwór na początek i zakończenie roku szkolnego.
Wydarzenia z historii starożytnej, z wieków średnich, z czasów niezbyt odległych.
Centralne miejsce dla postaci zasługującej na pochwałę (męczennik, władca, postać historyczna) lub tyrana (ku przestrodze).
Sztuki historyczne grane w kostiumach współczesnych, egzotyka, by podkreślić jej odrębność i dziwność.
Brak miejsca na erotykę, teatr bez kobiet.
Personifikacje (jak w moralitecie).
P.S. Źródła, jakby ktoś chciał sobie poszerzyć, może nawet już po egzaminie, to :
„Krótka historia teatru polskiego” Z. Raszewski
niezastąpiony Ziomek i jego „Renesans”
oraz „Dzieje teatru” A. Nicoll
Kasia ;)
3