Dramat i teatr w Polsce XVI w. (gatunki, tematy, funkcje - dramat religijny, dworski,

szkolny).

1. Gatunek pierwszy: wczesny dramat humanistyczny (wystawiany na dworach)

• Rynek odbiorczy w Polsce (polski drukarz drukuje utwór, przeznaczony na rynek europejski; polski mecenas inicjatorem i protektorem edycji, która odgrywała później wybitną rolę poza granicami)

• Znajomość i zainteresowanie dramatami antycznymi (pocz. XVI w.)- Terencjusz, Eurypides („Hekube” i „Ifigenia w Aulidzie”), Plaut (3 komedie m.in. „Kupiec”), Seneka- 1513 i 1534(duża popularność w wieku XVII).

• „Comoedia Poliscene” Leonarda Bruni (1444r.)- wzór naśladowania antycznego wzorca komediowego- historia miłosnych zabiegów chłopca, któremu w zdobyciu serca dziewczyny pomaga Starucha.

• Krzysztof Hegendorfin (1500-1540)- „De duobus adolescentibus”(„O dwóch młodzieńcach”)- druk w Krk w 1525; typowy przykład commoedia eurudita- humanistycznej „komedii uczonej” (naśladuje technikę Terencjusza i Plauta). Odwrócony motyw brata marnotrawnego- sprytny i zły wmawia swoje nieslubne dziecko dobremu i głupszemu, dzięki fortelowi zyskuje wynagrodzenie. Bezinteresowny humor, żart pozbawiony moralizatorstwa, kpina ze szlachetnego głupstwa- potem te cechy zanikają pod wpływem reformacji.

• Wilhelm Gnaphaeus (1493- 1568)- biblijny motyw syna marnotrawnego w komedii „Acolastus” (1529)- jedna z pierwszych komedii religijnych, czerpiących z „komedii uczonej”. 1540- wystawiona w Elblągu.

• Jakub Locher (1471-1528) „Iudicum Paridis” (1502, wystawiony na Zamku Królewskim w 1522)- pogranicze kultury humanistycznej i średniowiecznej. 1542 u Wietora przekład pt. „Sand Parysa krolowica Troiańskiego.”- wers średniowieczny, niedbałość o antyczne realia, komiczna rodzajowość. Mit w tej interpretacji bardziej przypomina moralitet- Parys ma wybrać jedną z trzech bogiń (Junonę, Atenę, bądź Wenerę), a każda z nich symbolizuję sposób życia. Wybiera źle- Wenus= rozkosz.

• Scena Sebastiana Serlia (1475- 1554)- scena z płaskim, malowanym tłem w tle. Możliwość zmiany dekoracji- sceny następują po sobie, nie na raz- scena sukcesywna.

• Scena Andrea Palladia- prostokąt zamknięty z trzech stron za pomocą tzw. front scenae, w której mieściły się otwory portalowe- drzwi umożliwiające wejście do wyobrażonego budynku (np. pałacu).

• Najpopularniejszy przykład: „Odprawa posłów greckich” (1577) Jana Kochanowskiego, odgrywana w Pałacu Ujazdowskim.

2. Gatunek drugi: Dramat Misteryjny

• Niejasne pochodzenie misterium- być może z dramatu liturgicznego, ale rozwijają się prawie równolegle.

• Dramat lit. Wymyka się spod kontroli kościoła, oddala się od budynku kościelnego, zostaje uzupełniany komicznymi intermediami (przerwami akcji głównej).

• Sobór Trydencki- zakaz spektakli liturgicznych.

• Początki dramatu liturgicznego w Polsce- XIII w.- „Visitatio sepulchri”- 3 Maryje przy grobie Chrystusa.

• Nie znamu polskiego misterium średniowiecznego. Pierwsze drukowane polskie misterium to „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka- zm. 1601, Paulin, przeor w Częstochowie, prowincjał zakonu, kilka lat we Włoszech (wyd. ok. 1580 w Krakowie).

• Cechy misteriów: przede wszystkim język narodowy, ciąg zdarzeń, często ułożonych w cykl z Pisma Św., żywotów świętych, apokryfów, wchłania elementy kultury ludycznej.

• Nazwa pochodzi od łac. „ministerium”- ćwiczenie, posługa, urząd. Określano nią zarówno świeckie pantomimy jak i spektakle religijne.

• Wyrosło z chęci poznania i rozpamiętywania Męki Pańskiej, z chęci przeniknięcia narodzin i śmierci Chrystusa.

• „Historyja...” zawiera wszystkie cechy misterium, mimo nielicznej jak na ten gatunek obsady- 21 osób i krótkości. Są to: zamiłowanie do szczegółu obyczajowego (kupno wonności u Rubena), wzniosłość zderzoną z rubasznością (kłótnie strażników o pieniądze), modelowa kreacja postaci, koloryt lokalny, nadany w sposób anachroniczny).

• Udział w misterium- rytuał współuczestnictwa.

• Nieostry wyznaczony teren widowni, poszczególne sceny rozgrywają się w, rozstawionych na placu miejskim, budkach- mansjonach. Miejsce przed nimi było oddzielnym terenem gry bądź służyło do przejścia pomiędzy nimi, co oznaczało np. wędrówkę z Plaestyny do Egiptu. Równoczesnośc wyobrażonych terenów akcji- scena symultaniczna.

• „Scena terencjuszowska”- w zamkniętych pomieszczeniach, podium z celkami w tle, które były połączone łukami z zasłonami. Zasłony zakrywały przed oczami widza wnętrze.

3. Gatunek trzeci- Moralitet

• Nazwą określano utwór dydaktyczno- morlaizujący, posługujący się alegorią i personifikacją.

• Spór personifikowanych pojęć dobra i zła- wprowadza el. dialogowe i dramatyczne

• Najwybitniejszy przykład moralitetu- angielski „Everyman” z poł. XV w.

• 2 najciekawsze polskie moralitety mają swój początek w ruchu reformacyjnym: „Kupiec” Mikołaja Reja i „Komedyja Justyna i Konstancyjej” (1557) Marcina Bielskiego (1495- 1575).

• „Komedyja(...)”- egzemplifikacja cnót i występków, spora aktywność postaci- wszystko rozgrywa się między trójką bohaterów: Ojcem i dziećmi- Konstancyją i Justynem.

• Personifikacje: Starość, Młodość, Pokora, Pomsta, Nadzieja.

• Spór o drogę życia dla Konstancyjej: małżeństwo lub klasztor. Co ważniejsze: wiara czy dobre uczynki?

• Elementy satyry aktualnej np. drwiące obrazy życia małżeńskiego i klasztornego.

• Postaci ludzkie to także personifikowane cechy: ojcostwa, wdowieństwa, starości.

• Justym- prawość, Konstancyja- stałość.

• Dialog wchłonął właściwości mowy potocznej.

• Istota moralitetu polega na nadawaniu uprawnień dramatycznych nazwom pojęć, jako nazwom dyrektyw etycznych.

4. Gatunek czwarty- DRAMAT MIĘSOPUSTNY

• W Polsce tylko jeden taki utwór- „Komedyja o Mięsopuście” z poł. XVI w. nieznanego autora.

• Nie jest to tradycyjny Fastnachtspiel (niemiecka nazwa gatunku), ale nawiązujący do niego polemiczny, antyreformacyjny dialog o kościelnych ceremoniach, świętach, postach i ich uzasadnieniu w Piśmie Św.

• Pleban toczy tu spór z Hanusem z Królewca i Studentem z „Witemberka” w obronie postu i celibatu przeciw rozwiązłości mięsopustnej (karnawałowej).

• 1551- „Tragedia żebracza”- tekst w XVI w. bardzo popularny, ale mało o nim wiemy. Akcja toczy się w Potoku, koło Częstochowy, gdzie zgromadzili się żebracy na swoisty synod i wdali się w kłótnie z kupcem, który przymawiał ich pozycji. Tragedia nawiązuje subtelnie, ale tego nie rozwija do tradycji rozmów o wyższości poszczególnych stanów. Śmiech mięsopustny- ambiwalentny- możliwość śmiania się z każdego- żebraka i kupca, z samego siebie.

• Mięsopust jest także okresem zawieszenia rygorów stanowych i spolecznych- bez pierszeństwa dla jakiegokolwiek stanu; cel: wydobycie słabości ludzkiej natury, uniwersalizm.

• „Tragedia żebracza” poprzedzona tzw. Argumentem- streszczeniem sztuki.

5. Dialog polemiczny

• z dyskursywnej tradycji moralitetu

• 2 źródła: antyczne i średniowieczne

• rozkwit kultury polemicznej- niezależność dialogu od dramatu czy spektaklu, często na pograniczu dramatycznych konwencji np. „Rozprawa prosta a krótka o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych.” (dialog Plebana i Studenta)

• „Rozmowy Dworzanina z Mnichem” Marcina Kromera (1512-1589)

6. Teatr szkolny

• Przedstawienia organizowane przez szkoły jezuickie (w XVII wieku już 59 takich teatrów, 400 przedstawień rocznie, wiek XVI- początki i rozwój).

• Repertuar przygotowywany przez profesorów, zróżnicowany:

• Utwory okolicznościowe, wystawiane często pod gołym niebem, przy dźwiękach orkiestry i huku dział, albo w siedzibie magnata lub nawet na zaku królewskim.

• Kontynuacja dawniejszego repertuaru religijnego. Mimo zakazów wystawiają różne odmiany misteriów w kościołach (pastorałki) i na placach publicznych (inscenizacje na Boże Ciało).

• W murach szkoły krótkie scenki dla uczniów (rodzaj ćwiczeń krasomówczych) lub duże utwory dla przybywających gości. Obowiązkowo utwór na początek i zakończenie roku szkolnego.

• Wydarzenia z historii starożytnej, z wieków średnich, z czasów niezbyt odległych.

• Centralne miejsce dla postaci zasługującej na pochwałę (męczennik, władca, postać historyczna) lub tyrana (ku przestrodze).

• Sztuki historyczne grane w kostiumach współczesnych, egzotyka, by podkreślić jej odrębność i dziwność.

• Brak miejsca na erotykę, teatr bez kobiet.

• Personifikacje (jak w moralitecie).

P.S. Źródła, jakby ktoś chciał sobie poszerzyć, może nawet już po egzaminie, to :

„Krótka historia teatru polskiego” Z. Raszewski

niezastąpiony Ziomek i jego „Renesans”

oraz „Dzieje teatru” A. Nicoll

Kasia ;)

3