Dramat i teatr średniowiecza i renesansu : gatunki, tematy, autorzy, sposób wystawiania
TEATR ŚREDNIOWIECZA - wywodzi się od teatru antycznego, narodził się u stóp ołtarza, miał za zadanie utwierdzać w wierze chrześcijańskiej. Pierwsze przedstawienia średniowieczne stanowiły część liturgii i miały cel wyraźnie dydaktyczny. Dramatyzacje układano dla pouczenia wiernych, ilustrowania najważniejszych wydarzeń roku kościelnego, tajemnic i prawd wiary. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się tak zwane misteria pasyjne, związane z katolickim świętem Wielkiej Nocy. Teatr średniowieczny wypracował sobie własną, niepowtarzalną formułę przedstawień - scenę symultaniczną. Widzowie oglądali jednocześnie wszystkie miejsca akcji wraz z dekoracjami przygotowanymi dla całej sztuki. Były to mansjony, czyli odrębne konstrukcje wyobrażające różne budynki i miejsca (niebo, piekło, świątynię) ustawione obok siebie na placu lub na podium. Akcja przenosiła się od jednego mansjonu do drugiego. Tak również przemieszczali się wykonawcy albo czekali na odpowiednim dla siebie miejscu i zaczynali działać wtedy, kiedy przychodził ich czas występu.
DRAMAT ŚREDNIOWIECZNY
Średniowiecze zgromadziło rozmaite odmiany dramatu liturgicznego. Z nich wyrosły gatunki, takie jak mirakle, moralitet, komedia elegijna, a na ich marginesie rozwinęło się intermedium, z którego powstała farsa.
DRAMAT LITURGICZNY - gat. dramatyczno-teatralny (X-XVI w.) obejmujący przedstawienia ściśle związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów. Dramat liturgiczny stanowił całość kompozycyjną, wyodrębnioną podczas liturgii, ale nie miał charakteru samodzielnego - był ściśle podporządkowany strukturze obrzędu. Odgrywany w kościołach lub na zewnątrz, miejscach dokładnie określonych, był dostępny dla szerokiego grona odbiorcy. Przedstawienia miały charakter dialogowy lub składały się z działań imitujących wydarzenia z historii religijnej. Ich tematyka była czerpana z Biblii lub apokryfów. Teksty zazwyczaj krótkie (15-100 wierszowe) pochodziły z różnych fragmentów brewiarza i mszału, wygłaszano je po łacinie. Aktorami byli zakonnicy i klerycy - nigdy kobiety. Gatunek ten obejmował 3 zasadnicze odmiany:
dramatyczne inscenizacje obrządów - widowiska fabularne, w których podstawową rolę odgrywały gesty, działania i organizacja przestrzeni scenicznej (np. procesje widowiskowe)
oficja dialogowe i dramatyczne - sceny dialogowe, w których znikoma rola przypada gestom i dekoracji oraz sceny dialogowe równo uprawniające słowo i gest, ilustrujące wydarzenia biblijne.
Dramaty liturgiczne w ścisłym sensie - niewielkich rozmiarów misteria w języku łacińskim. Pochodzące z czasów, kiedy gatunek ten nie usamodzielnił się jeszcze w stosunku do liturgii.
MISTERIUM - gatunek, który wyrósł z dramatu liturgicznego przez zeświecczenie i rozluźnienie jego sakralnych form treściowych i środków wyrazu. Nastąpiła zmiana funkcji spektaklu oraz zmiana adresata, który znalazł się w innej sytuacji kulturowo - społecznej. W XIV wieku misteria wyszły poza mury kościoła (gł. z powodu rozrastania się rozmiaru przedstawień). Oprócz elementów religijno-dydaktycznych wprowadzono sceny o charakterze realistyczno - rodzajowym, komiczno-satyrycznym, groteskowo - farsowym. Były odgrywane w języku narodowym, dostępne dla ogółu (wys. w nich jeszcze partie łacińskie mające postać pieśni liturgicznych lub słów z Biblii) Widowiska misteryjne miały cykliczny i uwzględniały cały szereg wydarzeń - wystawianie były podczas kilku a nawet kilkudziesięciu dni, fabuła składała się z luźnych epizodów ilustrujących kolejne fragmenty Biblii lub żywotów świętych. Sens alegoryczny przedstawiano w prologu albo epilogu. Misteria posiadały formę wierszowaną. Scena miała charakter symultaniczny. Celem misteriów było przedstawienie historyczno - biblijnych wątków i zbliżenie ich do odbiorcy - jego sposobu widzenia i odczuwania. Miały charakter popularyzatorski i dydaktyczny, przez swoją mimetyczną ilustracyjność Biblia przekładana była na język współczesny, nie stanowiąc tylko i wyłącznie wiernej rekonstrukcji Testamentu. Misteria dzieliły się ze względu na temat przedstawienia, np. jasełka - Boże Narodzenie, misteria pasyjne - historia męki Pańskiej, itp.
Jedynym zachowanym polskim misterium jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
MIRAKLE - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Przedstawiał przede wszystkim obrazy z życia Marii Panny, rzadziej świętych i męczenników, wysuwając na pierwszy plan cudowne wydarzenia i boskie interwencje w losy postaci, mające służyć za budujące przykłady. Forma ta ukształtowała się w XII wieku i rozpowszechniła się we Francji, Holandii, Anglii oraz Niemczech. Np. „Nawrócenie hetery Tais” mniszki Hroswithy.
MORALITET - gatunek dramatu ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym. Występowały tam postacie alegoryczne, które roztrząsały abstrakcyjne kwestie moralne tj. pycha, skromność, zawiść, itp. Moralitet stanowił formę przypowieści na temat uniwersalnych prawideł losu ludzkiego, pokus czyhających na człowieka, grzech upadku, dróg prowadzących do cnoty i zbawienia. Bohaterami były często upersonifikowane pojęcia (Dobro, Zło, Cnota, Wiara itp.) które toczyły walkę o ludzką duszę - tzw. Psychomachie. Kiedy indziej moralitet przedstawiał bardziej konkretne sytuacje (życie rodzinne, obyczajowość) Nierzadko służył celom satyrycznym lub panegirycznym. Jego bohaterem był tzw. everyman - każdy człowiek, człowiek uniwersalny, na którego miejscu mógł postawić się każdy widz. W Polsce moralitety pojawiły się dopiero w XVI wieku. Pisali je m.in. Mikołaj Rej (Kupiec) oraz Jan Jurkowski (Tragedia o polskim Scylurusie)
INTERMEDIUM - niewielki utwór sceniczny zwłaszcza o charakterze komicznym w przerwach między aktami zasadniczej sztuki lub części widowiska. Pełni rolę wstawek odgrywanych między kolejnymi misterium, mirakle czy moralitetu. Były to scenki dialogowe i komiczno - pantomimiczne, wprowadzające do religijnego widowiska elementy świeckie i ludowe, posiadało przy tym koloryt lokalny. Intermedia dały początek rozmaitym gatunkom dramatycznym w różnych literaturach narodowych, a przede wszystkim wyrósł z nich świecki teatr nowożytny.
FARSA - niezbyt obszerne utwory posługujące się niewybrednym humorem. W średniowieczu grywana zwykle na końcu utworów o tematyce poważnej. Obok intermedium jeden z najważniejszych gatunków komediowych średniowiecza. Obejmuje utwory sceniczne o błahej problematyce, posługuje się środkami komizmu sytuacyjnego. Opiera się na dynamicznej akcji, mającej często charakter swobodnych scen komicznych.
TEMATYKA - była ściśle związana z kalendarzem liturgicznym - ze świętami kościelnymi. Przedstawienia poruszały problemy moralne zawarte w Piśmie Świętym. Przedstawiały postacie świętych stawiając je za wzór cnót i polecając ich naśladownictwo. Nawoływania dydaktyczno-moralne kierowane również na grunt świecki, były najczęściej powtarzającym się motywem w średniowiecznym dramacie. Przedstawiano wydarzenia z przed kilku wieków - historyczność dramatu średniowiecznego. Te gatunki, które uniezależniły się od liturgii rozszerzały swoją tematykę na scenki rodzajowe, społeczne a nawet polityczne. Sięgały po erotykę i obrazy rozgrywające się na forum rodzinnym.
TEATR RENESANSU - Trudno wytyczyć dokładną granicę między teatrem średniowiecznym a renesansowym. Umowną datą jest rok 1484, kiedy to wydano rozprawę Witruwiusza o architekturze. Studiowanie jego dzieła zainicjowało rozwój teatru renesansowego. Odkrycie dramatów klasycznych uświadomiło, że scena średniowiecza nie nadaje się do ich realizacji. Musiały nastąpić zmiany w dziedzinie architektury i scenografii teatralnej. Powstały trzy typy dekoracji: komediową, tragiczną oraz dla dramatu satyrowego. Dla tragedii były to okazałe domy, z pałacem w głębi; w komedii - zwykłe domy, z siedzibą kurtyzany na pierwszym planie, w dramacie satyrowym - pusta okolica, lasy, chmury. W głębi dekoracji umieszczono prospekt, który - spuszczany z góry na wałkach lub rozsuwany na boki - odsłaniał inny prospekt, z odpowiednim dla danej sceny malowidłem. Pomimo rozbudowania w ten sposób przestrzeni scenicznej aktorzy nie grali wśród dekoracji, a nadal na ich tle.
Stosowano kurtynę na początku i na końcu przedstawienia, natomiast przy otwartych zmianach dekoracji proponowano odwracać uwagę widzów hasłem, tak jak to czynili starożytni Grecy. Nowością teatru renesansowego było wprowadzenie sceny kulisowej i związanej z nią dekoracji rozsuwanej. Jednocześnie funkcjonowała znana już wcześniej scena obrotowa, chętnie stosowano też periakty (system obrotowy graniastosłupów, służący do szybkiej zmiany dekoracji, stosowany w teatrach antycznych, później zastąpiony przez kulisy). W połowie XVI wieku powstała we Włoszech commedia dell-arte, komedia ludowa, wywodząca się z tradycji antycznego mima, rzymskiej pantomimy i błazeńskich popisów średniowiecznych histrionów . Rozwijająca się równolegle, choć w opozycji, do elitarnego dramatu humanistycznego, a szczególnie do komedii zwanej erudita (uczona), opierała się w dużej mierze na zasadzie improwizacji. Aktorzy, biorąc sobie za kanwę szkicowy scenariusz, swobodnie improwizowali, wymyślali teksty stosowane do sytuacji, tworzyli zabawne gagi, popisywali się sztuczkami zręcznościowymi. Powtarzalność postaci scenicznych w każdym scenariuszu doprowadziła do utrwalenia się pewnych komicznych typów, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu, zwanych maskami.
HISZPANIA
Początkowo przedstawienia odbywały się na podwórzach domów, których okna służyły za balkony lub na placu otoczonym murem. Dopiero pod koniec XVI wieku powstawały pierwsze wydzielone miejsca dla widowisk teatralnych i wznoszono na nich budowle bez dachu (później pojawia się dach nad samą sceną), z prostokątną sceną i amfiteatralną widownią. Osobna loża, izolowana od widowni, przeznaczona była wyłącznie dla kobiet. Reszta publiczności (czyli mężczyźni) stała. Jednak z upływem lat i tu nastąpiły zmiany: ustawiono ławki i krzesła dla wszystkich, a co bardziej uprzywilejowani lokowali się na samej scenie.
W pierwszym okresie obywano się bez dekoracji i rekwizytów, dopiero później pojawiła się scenografia w stylu włoskim, uwzględniająca perspektywę. Trwające około trzech godzin przedstawienia kończyły się na godzinę przed zachodem słońca. Przy złej pogodzie spektakle zawieszano.
Publiczność żądała zmian repertuaru, zatem sztuka pokazywana była najwyżej dziesięć dni, a średnia - pięć.
Specyfiką teatru hiszpańskiego był jego charytatywny cel - dochody przeznaczono na pomoc chorym i ubogim. Może się on również poszczycić tym, że na jego scenach od początku grały kobiety - aktorki.
POLSKA
W ówczesnej stolicy Polski, w Krakowie, od początku XVI wieku odbywają się przedstawienia teatralne, najczęściej w siedzibie królewskiej na Wawelu lub w jednym z gmachów uniwersytetu. Zgodnie z duchem humanizmu są to przede wszystkim sztuki o tematyce antycznej, przeróbki i przekłady komedii Plauta i Terencjusza.
Nowością było miejsce widowisk - specjalna sala w zamkniętym pomieszczeniu, oświetlona świecami i lampami olejnymi.
Na dworze królewskim widowiska towarzyszyły różnym ważnym wydarzeniom.
Teatr nie stanowił jedynie sztuki elitarnej. Tak jak w całej Europie, i u nas wędrowali kuglarze, wesołkowie, mimowie oraz linoskoczkowie, zabawiający publiczność.
Bliska tej błazeńskiej tradycji jest anonimowa komedia rybałtowska, ewoluująca od tekstów żartobliwych do satyrycznych, bardziej ambitnych społecznie.
Równolegle wspaniale rozwija się teatr szkolny. Doceniając wychowawczą rolę przedstawień w zdobywaniu przez uczniów umiejętności retorycznych, w nauczaniu odwagi i umacnianiu wiary, jezuici włączyli teatr w proces dydaktyczny. W szkolnych budynkach pojawiają się stałe sceny, wyposażone w periakty, kulisy, prospekty i zapadnię. Autorami widowisk byli najczęściej profesorowie.. Jezuici przyjęli wszystko to co w renesansie było żywe i kontynuowane - misteria i moralitety, intermedia ludowego pochodzenia.
TEATR ELŻBIETAŃSKI
Za jego umowną datę narodzin przyjmuje się rok 1576. Wtedy to bowiem przedsiębiorca James Burbage wybudował pod Londynem pierwszy gmach przeznaczony wyłącznie do prezentacji widowisk teatralnych. Był to budynek drewniany, nie posiadający stropu i mający scenę w formie platformy wystającej na środek widowni, zaprojektowaną tak aby widzowie mogli z 3 stron otaczać grających aktorów. Nazwał go The Theatre i rozpoczął wystawianie pierwszych sztuk. Początkowo aktorzy grali na dworze, potem w budynkach. Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów i nie odgrodzone od nich barierą. Aktorzy często zwracali się do publiczności bezpośrednio, nawiązywali z nią bliski kontakt. Dekoracji było niewiele, często zastępował je napis głoszący, że akcja toczy się np. w lesie albo w komnacie zamkowej. Brak dekoracji rekompensowały bogate stroje aktorów.
Najważniejszymi elementami widowiska były gra aktorska i tekst dramatu. Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymowę, każdym gestem i ruchem starali się uzyskać wrażenie prawdopodobieństwa. Ważne był też kostiumy i rekwizyty, którymi się posługiwali by stworzyć iluzję przedstawionej rzeczywistości. Dobrzy aktorzy cieszyli się zasłużoną sławą, byli szanowanymi, zamożnymi ludźmi. W teatrze tym nie występowały kobiety, role kobiece grali młodzi, urodziwi mężczyźni.
Przedstawienia musiały wzruszać, bawić, budzić grozę, obfitować w niezwykłe i sensacyjne wydarzenia. Powinny one być tajemnicze, zawikłane, krwawe. Postacie bohaterów, grane przez ulubionych aktorów, także musiały być interesujące: miały ostrzegać, służyć przykładem, podbudowywać.
Okresem teatru elżbietańskiego były lata między 1576 rokiem, a 1642 (od otwarcia w Anglii pierwszego publicznego teatru, do zamknięcia wszystkich). Nazwa „Elżbietański” pochodzi od imienia królowej Elżbiety I (1553 - 1608). Za jej czasów nastąpił duży rozwój teatru, sztuki i literatury., dzięki czemu świat usłyszał o licznych angielskich twórcach jak: Christopher Marlowe, Thomas Kid, Benjamin Jonson oraz najwybitniejszy dramatopisarz William Shakespeare. (który stworzył własny dramat szekspirowski).
Cechy dramatu szekspirowskiego:
Sprzeciwiał się klasycznym regułom: łamał zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji
dopuszczał umowność inscenizacyjną i nie stosował się do wymagań tzw. "decorum", czyli stosowność, wprowadzając do tragedii (gatunek wysoki) także osoby niskie i styl często graniczący z komicznym lub farsownym. Zestawienie postaci „niskich” i „wysokich” ze specyficznym dla ich statusu językiem i stylem bycia niejednokrotnie dawało efekt komiczny.
mieszanie konwencji i kategorii estetycznych. Zdarzało się, że w jednym utworze spotykały się elementy tragiczne z komicznymi albo liryzm z tragizmem (np. Romeo i Julia).
Bohaterów cechowała zmienność, łatwość popadania w skrajne emocjonalne stany
psychologizm postaci
wrażliwość i wyobraźnia teatralna twórcy oraz widza
ukazanie wiecznych dylematów człowieka
tajemniczość
pojawienie się świata irracjonalnego
rola fatum, losu w kreowaniu dziejów bohaterów
rola jednostki w historii
bogactwo formy artystycznej