KRĘGI TEATRALNE
Teatr dworski
Teatr szkolny (w szkołach różnowierczych i katolickich)
Widowiska popularne - tradycyjnie nazwane „teatrem ludowym”.
Teatr dworski Zygmunta III nie odegrał większej roli w kulturze. W 1592r., z okazji jego ślubu z Anną Austriaczką, występowali na dworze aktorzy hiszpańscy i włoscy. W latach 1616-1617 i w 1618 działała w Warszawie zespół teatralny Johna Grena (grali m.in. Szekspira), potem Arona Askena. Do ważnych zmian w historii dworskiego teatru doszło za panowania Władysława IV.
SZKOLNY TEATR RÓŻNOWIERCZY
Wzór teatru szkolnego uformował się w szkole w Strassburgu za rektoratu Jana Sturma. Wystawiano tam komedie i tragedie antyczne oraz inscenizacje rozpraw, wykorzystujących mowy Cicerona. Podstawą działalności teatralnej były odpowiednie ustawy szkolne, określające organizację i program szkoły. Szkoły różnowiercze posiadały własne ordynacje, dla szkół katolickich wzorem była jezuicka Ratio studiorum z 1599r.
Szkoły różnowiercze prowadzące działalność teatralną: w Gdańsku (najwcześniej), Toruniu, Elblągu, Lesznie.
Wystawiano sztuki oparte na wątkach biblijnych, antycznych, sięgano po teksty tragedii i komedii, ale wprowadzano także tzw. dialogi szkolne i „akty oratorskie”.
Teatr toruński pełnił równocześnie funkcję sceny szkolnej i miejskiej. W nim po raz pierwszy przełamano zasadę, iż role obsadzone mogą być tylko przez mężczyzn - w sztuce Jakuba Herdena w 1691r. zagrała kobieta.
W XVII wieku szkolne teatry różnowiercze posługiwały się kurtyną, parokrotną wymianą dekoracji, efektami świetlnymi. Pojawiły się także kostiumy alegoryczne - np. Wiosna w niebieskiej szacie z kwiatami we włosach.
Wystawiano sztuki w języku łacińskim, niemieckim i polskim.
TEATR JEZUICKI - REPERTUAR WIDOWISK
W ciągu wieku XVI wieku powstały sceny szkolne w Pułtusku, w Braniewie, w Wilnie, Poznaniu, Jarosławiu, Dorpacie, Kaliszu, Rydze, Połocku i Lublinie.
Dopuszczono na widownię kobiety, z zastrzeżeniem jednak, że nie mogą uczestniczyć stale, tylko w niedużej liczbie, nie mogą oglądać wewnętrznych popisów deklamacyjnych i pod warunkiem, że będą siedziały osobno.
Przywiązywano znaczenie do widowisk publicznych. Organizowano też widowiska parateatralne, np. z okazji ogłoszenia nowych świętych.
Grywano tragedie, komedie, tragikomedie, dialog szkolnych, akty oratorskie lub akcje sądowe, które miały przynosić szczególny pożytek moralny i praktyczny.
Poetyka dialogu szkolnego - forma podporządkowana zadaniom dydaktycznym, pomagać miała w przyswajaniu większego zasobu słów łacińskich, w umiejętności posługiwania się słownictwem łacińskim w różnych tematach rozmowy. Dialog także mógł pełnić funkcję pedagogiczną, podejmujący wewnętrzne sprawy szkoły, jak np. dialog wystawiony w Kaliszu na otwarcie zimowego semestru w 1584r.
Wystawiano sztuki, które miały obrzydzać zakazane uciechy światowe, pokazywać wyższość katolicyzmu nad herezją lub tylko zniechęcać do pijaństwa. Rodziły się także tragedie i komedie nasycone alegoryczną moralistyką (np. Antithemius seu Mors Peccatoris).
Zadania edukacyjne, jakie stawiał sobie Kościół, stały się źródłem moralitetowego nurtu sztuk. Wprowadzano wzory pozytywne, w których chętnie sięgano do hagiografii, do Biblii i antyku. Potrzeba uświetnienia uroczystości kościelnych przyczyniła się do podjęcia tradycji dramatu liturgicznego oraz misteriów.
Autorami sztuk byli profesorowie, choć do obowiązków ucznia należało układanie tekstów dramatycznych.
TZW. SCENA LUDOWA.
Przede wszystkim były to widowiska kościelne i przykościelne - np. procesje. W klasztorach franciszkanów rozwijał się teatr kukiełkowy (jasełka, szopka). Został potem usunięty z kościołów, ze względu na elementy świeckie.
Widowisko kalwaryjne - organizowane przez bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Były to widowiska Męki Pańskiej.
Misteria bożonarodzeniowe, pasyjne, rezurekcyjne.
Wiele sztuk grywano na jarmarkach i odpustach.