LITERATURA ŚREDNIOWIECZA, RENESANSU I BAROKU
7. Rozmyślanie przemyskie jako powieść apokryficzna. Znaczenie apokryfów w rozwoju prozy.
Apokryfy to różne niekanoniczne opowieści. Uzupełniały one wszystkie luki i niedomówienia zwięzłych, oficjalnych pism religijnych, wyjaśniały najswobodniej wszystkie zagadki życia Chrystusa, Marii, Anny, Józefa; one nie znały tajemnic, wiedziały wszystko i dostarczały szerokich opowieści o tych wszystkich sprawach i szczegółach, o których milczały ewangelie.
Rozmyślanie przemyskie czyli Żywot Najświętszej Rodziny to tekst z wieku XV, spisany na początku XVI. O tym dziele powiedziano kiedyś, że jest to jedyny nasz zabytek średniowieczny wart „czytania”. Jest to dzieło istotnie niezwykłe, zadziwiające bogactwem treści różnorodnej i walorów literackich oraz ważnością wielostronnego materiału językowego. Rozmyślanie to apokryf, rzadki u nas, częstszy i popularniejszy gdzie indziej, zwłaszcza na Wschodzie. Charakteryzuje się niecodzienną zawartością treściową i stroną językową, niezwykłością stylu. Ma on jednak znaczenie tez szersze: historyczno - kulturalne, jako kapitalny w swoim rodzaju dokument naszej kultury średniowiecznej, żywy i barwny, pozwalający wniknąć, jak żaden inny utwór, w charakter i istotę umysłowości epoki, w psychologię ówczesnego czytelnika, dający poznać jego pogląd na świat, jego pragnienia i tęsknoty.
Rozmyślanie przemyskie - to samodzielna kompilacja, oryginalna w ujęciu materiału, w wykonaniu i układzie całości, w sposobie opowiadania i w stylu. Miała na celu utworzenie jak najpełniejszego obrazu życia Chrystusa: toteż obfituje w ogromne bogactwo szczegółów, których nie ma w pismach kanonicznych, wypełnia hojnie ich luki w tych zwłaszcza miejscach, które szczególną budziły ciekawość czytelników, pragnących koniecznie wiedzieć, jak wyglądała Matka Boska, jak wyglądało Dzieciątko, jakie były jego rozmowy z matką, jego zabawy, zajęcia, radości i smutki. Rozmyślanie to nasz pierwszy romans duchowny, najciekawsza lektura z piśmiennictwa średniowiecznego.
W tym utworze nie ma zwykłych średniowiecznych schematyzmów i alegoryzmów; to księga naiwna i prosta, żywa i sugestywna, obrazowa i bardzo ludzka. Ten utwór choć jest w zgodzie z ideologią Kościoła i jest wyrazem kultu dla Najświętszej Rodziny, wyraża także i cos więcej: antropomorfizm i humanizm.
Niezwykłość i śmiałość ujęcia narratorskiego, ujawniona w przezwyciężeniu średniowiecznego schematyzmu i alegoryzmu, w swobodnym traktowaniu tradycyjnej tematyki dewocyjnej i rewolucyjnym wprost stosowaniu środków stylistycznych ma w rozwoju literatury naszej na przełomie wieku XV i XVI znaczenie zupełnie nowatorskie, dotychczas n niedocenione. Nowy sposób ujmowania tematu, nie scholastyczny ani schematyczny, lecz żywy i bezpośredni, życiowy i swojski, prosty i naturalny, wręcz realistyczny. Sceny ujęto w sposób naturalny, a zarazem najbardziej prosty i naiwny, jak to często bywa w apokryfach średniowiecznych, które roją się od kontrastów, nieraz bardzo nawet jaskrawych. Trudno o bardziej prawdziwy, prosty i realistyczny obrazek: oparty na źródle łacińskim, ale przerobiony i przestylizowany na modłę własną, swojską. Mamy tu tak często spotykane na kartach Rozmyślania harmonijne połączenie realizmu z elementem cudowności, wrodzonej legendom i apokryfom. Ze szczegółowością narrator opisuje postać Marii i Jezusa. Potem dokładnie opisuje jej dokładną postać i lice: wzrost, oczy , brwi, rzęsy itd. Apokryf wiedział to wszystko doskonale i udzielał czytelnikom lub słuchaczom opisów tych i szczegółów najhojniej, pobudzając ich ciekawość i wyobraźnię. W opisie postaci Marii zwracają uwagę licznie stosowane środki artystyczne, zwłaszcza porównania. Podobnych środków używa autor malując postać Jezusa.
Czytelnik pragnął również wiedzieć, jakie Jezus miał usposobienie, jakie przyzwyczajenia, umiłowania. Wszystko to opisuje Rozmyślanie najdokładniej: Zbawiciel nigdy nie był gnuśny ani leniwy, ale jak człowiek cierpiał głód, wielkie zimno, upał słoneczny. Z nie mniejszym zainteresowaniem słuchano opowieści o cudach Jezusowych.
Jest w Rozmyślaniu wiele jeszcze innych zalet po raz pierwszy w literaturze pojawia się tu w szerszym zakresie przyroda, nie ujęta schematycznie, ale jako tło związane z człowiekiem i sprawami jego w harmonijna całość. Spełnia ona nie tylko rolę środków formalnych, artystycznych, stylistycznych (np., porównania), lecz również występuje jako świadomie wprowadzone tło, powiązane z człowiekiem, jego sprawami i życiem.
W utworze tym widzimy niezwykłą śmiałość traktowania przedmiotu; autor w swej obszernej, nasyconej treścią narracji porusza i opisuje sprawy drażliwe z punktu widzenia dogmatycznego, nie spotykane w oficjalnych pismach religijnych, przeznaczonych dla szerszego ogółu. Należy podkreślić, że rozmyślanie w swej istocie i koncepcji, w swym charakterze całości, w swym stylu i nastroju - to utwór na wskroś średniowieczny, apokryficzny, który stojąc na gruncie dogmatów traktuje tematykę nabożną w sposób zupełnie swoisty, gdyż już w założeniu swym dąży do uzupełnienia pism oficjalnych, ewangelicznych, do ich objaśnienia i interpretacji.
Z punktu widzenia czysto literackiego - to pierwszy polski romans duchowny, to początek dla budzącej się prozy w średniowieczu. To wspaniała w swej bogatej zawartości treściowej oraz kompozycji fikcja literacka: bujna, pełna rozmachu, zwłaszcza w częściach początkowych. Ów żywioł fikcji literackiej, występujący w legendach i apokryfach miał odegrać pierwszorzędną rolę dla późniejszych powieści. Jawi się w Rozmyślaniu w całej pełni jako rzecz w piśmiennictwie naszym niebywała, nowatorska i prekursorska. Dzieło to jako całość - to utwór pod wieloma względami oryginalny, samodzielny, odrębny, różny od całej naszej literatury średniowiecznej. Dlatego Rozmyślanie zajmuje w dziejach piśmiennictwa polskiego, a szczególnie w historii i rozwoju prozy polskiej, stanowisko wyjątkowe, odrębne, i zasługuje na wybitne wyróżnienie ze względu na swą dobrą, czystą, wolną niemal zupełnie od obcych przymieszek polszczyznę, ze względu na styl plastycznego przedstawienia rzeczy.