8. Humanizm, renesans (odrodzenie), reformacja - zakres znaczeniowy pojęć w skali europejskiej i w warunkach polskich.
Renesans - nazwa jest zapożyczeniem z francuskiego renaissance i oznacza odrodzenie. Jako nazwy epok w dziejach kultury użyto tego terminu dopiero w wieku XVIII we Francji. Oznaczał on początkowo zapożyczenia i wzory włoskie w sztuce francuskiej (głównie w architekturze). Jako termin historyczno-literacki początkowo służył dla określenia czasów panowania Franciszka I (1515-1547), czasów, w których nastąpiło odrodzenie literatury dotąd lekceważonej i odnowienie studiów starożytnych.
W Niemczech termin renesans rozpowszechnił Jakub Burckhard, wedle niego odrodzenie miało być początkiem tzw. ery nowożytnej, przeciwstawionej erze tzw. wieków średnich. Jego zdaniem renesans był odkryciem świata i człowieka, dokonanym dzięki obudzeniu (odrodzeniu) starożytności.
Nie udało się odnaleźć takiej daty, którą można by uznać za początek renesansu, z dwóch powodów:
- renesans dojrzewał w procesie ewolucji
- ideologia i mentalność średniowiecza i renesansu przez długi czas koegzystowały, aż do wieku XVI.
Renesansem nazywamy epoką trwającą we Włoszech od wieku XIV do początku wieku XVI, a w krajach płn. Europy od końca XV wieku do końca XVI w.
Renesans jest rezultatem skomplikowanego procesu historycznego, na który złożyły się czynniki takie jak:
- kryzys papiestwa
- rozluźnienie więzi scalających cesarstwo - papieską Europę
- szybki rozwój miast
- powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego - zjednoczonych państw (np. Hiszpania, Francja, Polska, Szwajcaria).
W kulturze renesansu ogromną rolę odegrało odrodzenie i przyswojenie kultury antycznej. Udział antyku był jednak raczej skutkiem ogólnych procesów społeczno - politycznych, a nie ich przyczyną.
Renesans jest nazwą epoki w której dochodziły do głosu różne prądy umysłowe i religijne. Wśród nich dwa najważniejsze - humanizm i reformacja.
Polska
Renesans przypada w Polsce na stulecie, w którym zjednoczone już państwo, potężne i rozkwitające, kształtuje formy społecznego sposobu istnienia.
Był to złoty wiek kultury polskiej. Przybyli tu prekursorzy nowej epoki. Kallimach (Filip Buonaccorsi) włoski poeta, Konrad Celtis - humanista z Niemiec.
Kultura Polski stała się kulturą narodową, ale nie przestała być kulturą uniwersalną. Polacy brali od Europy religie, język humanistycznej łaciny, koncepcje najlepszego urządzenia państwa i wzorce osobowe. Polacy zarazem dawali Europie rezultaty własnych doświadczeń, np. Modrzewski, który rozważał sposoby naprawy RP i dlatego dzieło jego zdobyło sławę.
Periodyzacja renesansu w Polsce:
Prerenesans (druga połowa XV w. - do drugiej dekady wieku XVI). Ściślej mówiąc od przybycia Kallimacha do Polski (1469-70) do wystąpienia Dantyszka (1510) i Krzyckiego (1512)
Literatura tego okresu to przede wszystkim poezja w języku łacińskim: Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowczyk, A. Kizycki, J. Dantyszek, K. Janicki. Literatura polska, w znacznej części przekładowa: Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek, anonimowy autor przekładu Sowizdrzała. Koniec tego okresu wiąże się z rokiem 1543 (śmierć Janickiego i Kopernika). Okres ten przypada na lata panowania Zygmunta I Starego, nastąpił wtedy rozwój budownictwa renesansowego w Polsce (Wawel).
Szczytowy rozkwit literatury - Rej, Modrzewski, Kochanowski, Szarzyński, Poezja humanistyczna staje się dwujęzyczna. Dzieje społeczno - polityczne rozpadają się na dwa podokresy tzw. sejmy egzekucyjne w latach 1562-63 i 1563-64. Śmierć Kochanowskiego w roku 1584 została odczuta jako początek schyłku.
Schyłek renesansu - epoka wygasała stopniowo, nie ma daty, którą można by uznać za przełomową. Pisarzy pogranicznych np. Szarzyński, nie da się zakwalifikować do którejś z epok. Data śmierci Szymonowica (1629) jest ostatnią możliwą datą renesansu. Od roku 1584 następował schyłek epoki i jednocześnie początek baroku.
Reformacja - najbardziej widoczny przejaw kryzysu papiestwa. Od wieków cesarstwo i papiestwo prowadziło spory. Na przełomie XII i XIII wieku doszło do tego, że papież narzucił zależność wielu państwom europejskim. Z początkiem wieku XVI bunt biedoty miejskiej w Rzymie spowodował przeniesienie stolicy apostolskiej do Awinionu we Francji. Niewola ta trwała od roku 1309 do1377. Był to okres uzależnienia papiestwa od Francji, zapoczątkował też wstrząsy w życiu chrześcijańskim Zach. Europy. Po powrocie papież Ado Rzymu, kler francuski osadził na tronie awiniońskim swojego kandydata, co doprowadziło do powstania tzw. Wielkiej Schizmy Zachodniej. Trwała ona do roku 1417. Podzieliła łaciński świat chrześcijański na zwolenników papieża i antypapieża.
XV wiek - epoka koncyliarystyczna (łac. Concillium - sobór) - w czasie soboru w Konstancji (1414-18 , który doprowadził do likwidacji schizmy zachodniej ), w Bazylei, Ferrarze, i Florencji (1431-45) doszło do sporów o znaczeniu doktrynalnym i praktycznym. Wysunięto tezę wyższości soboru nad papieżem. Niedługo potem idea koncyliarystyczna została odrzucona przez papieża Eugeniusza IV, ale okazała się żywa i dała znaki nawet w XVI wieku np. w programie reform A.F. Modrzewskiego.
XVI wiek - najpoważniejszy wstrząs - w 1517 roku niemiecki zakonnik (augustianin) Marcin Luter na drzwiach katedry w Witenberdze wywiesił 95 tez wymierzonych przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów, celibatowi, uznaniu papieża za głowę Kościoła i różnicy w czynie i słowie księży. Głosił konieczność powrotu do Kościoła jaki miał istnieć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Zasadniczym autorytetem w sprawach wiary czynił Pismo Święte, przekreślając tym samym wagę orzeczeń papieży, uchwały soborów i autorytet ojców kościoła. Uzależniał zbawienie wiernych przede wszystkim od wiary. Zredukował liczbę sakramentów do dwóch: Chrztu i Eucharystii. Głosił likwidację zakonów. Doprowadził do powstania protestantyzmu (nazwa od protestu wobec uchwały podjętej na Sejmie Rzeszy niemieckiej w 1525, zabraniającej szerzenia haseł reformacyjnych). Jan Kalwin - działał w połowie XVI wieku w Szwajcarii, głównie w Genewie. Podstawą jego poglądów była zasada predestynacji - Bóg już przed wiekami podzielił wszystkich ludzi na wybranych i potępionych, a ich postępowanie w życiu doczesnym może być tylko potwierdzeniem tego podziału. Ludzie zostają potępieni nie dlatego że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił. Przejawem łaski bożej miało być prowadzenie cnotliwego życia, na które składa się nieustanna praca i rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności. 1534 rok - powstał Kościół Anglikański, którego głową został król Henryk VIII, odłączając się w ten sposób od Rzymu. Zniesiono zakony oraz skonfiskowano dobra kościelne, zachowano natomiast pozostałą po katolicyzmie hierarchię duchowną. Do obrzędów wprowadzono język angielski, zniesiono celibat.
Jedność wyznaniowa łacińskiej Europy została rozbita. Państwa skandynawskie przyjęły luteranizm. Niderlandy - kalwinizm, który wspomagał ideową walkę narodowo-wyzwoleńczą przeciw panowaniu katolickiej Hiszpanii. W Czechach, gdzie szczególnie żywe były tradycje husytyzmu jako ruchu religijnego i narodowego, powstała Jednota Bracka, której poglądy społeczne miały charakter antyfeudalny. We Włoszech brak było ruchu reformacyjnego na wielką skalę społeczną. Wystąpili tu natomiast radykalni mściciele religijni, którzy łącząc racjonalistyczne tradycje scholastyki z kulturą humanistyczną, drogą samodzielnego formułowania problematyki teologicznej rozwinęli doktrynę antytrynitaryzmu, odrzucającej tajemnicę Trójcy Świętej, jako irracjonalną.
Skutki reformacji: 3/5 Europy oddzieliło się od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska. Kalwinizm upowszechnił się we Francji, na Węgrzech i w Austrii; a luteranizm w Niemczech, Danii i Szwecji.
Humanizm - w okresie wielkiej schizmy zachodniej i niewoli awignońskiej ruch narodowy Włochów z natury rzeczy nie miał nastawiania antypapieskiego. Przeciwnie - Rzym opuszczony przez papieża wydawał się pusty i upadły. Hasło Roma Renata (Rzym odrodzony) miało wówczas zabarwienie wyraźnie antyfrancuskie. Gdy papież wrócił do Rzymu miasto rozbudowało się, wzbogaciło. Humaniści zasiadali na tronie papieskim (Mikołaj V, Pius II), zostawali opiekunami sztuk.
Termin humanizm oznacza prąd poszukujący i rozwijający tradycję starożytnej wiedzy o człowieku zawartej w filozofii i literaturze. Najwcześniej pojawiło się hasło huamnitas - człowieczeństwo, ludzkość w znaczeniu greckiego paideia - wykształcenie i ćwiczenie w sztukach pięknych. Humanitas było określeniem ludzkiej sprawności i zdolności twórczej; Petrarka sądził, że do poznania natury ludzkiej można dojść drogą zrozumienia przeżyć wewnętrznych. W wieku XV rozwinęły się systematyczne studia nad kulturą grecką i rzymską jako odrębna dyscyplina, już autonomiczna i niezależna od teologii.
Humanizm nie zrodził się jako ruch antyreligijny czy antypapieski. Studia humanitas obejmowały różne dziedziny ludzkiej aktywność: sztukę, literaturę, filozofię. Retoryce i gramatyce przypisywano rolę nadrzędną nad filozofią, moralnością, prawem i medycyną. Humanizm był elitarny i egalitarny. Elitarny, bo tworzył wysokie normy wytwórczości językowej, którym niełatwo było sprostać; i egalitarny, bo oceniał ludzi nie wedle urodzenia i stanu, lecz wedle wiedzy i wykształcenia zasługi osobistej. Wzory starożytne traktowano jako niepodważalne normy. Normą najwyższą była praktyka pisarska Cycerona. Pisać i mówić po łacinie jak Cycero było marzeniem humanistów. Odstępstwa były tępione i piętnowane jako wykroczenia przeciw dobremu smakowi. Opozycją przeciw swoistemu terrorowi cyceronistów przyszła z płn. Europy. Jej przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu.
Termin humanizm używany jest przez badaczy w znaczeniach:
- w sensie wąskim, ściśle historycznym oznaczający ruch umysłowy zapoczątkowany w XIV wieku we Włoszech i przejawiający się w studiach nad światem antycznym i uznaniem sztuki antycznej za wzór doskonałości.
- na początku XIX wieku oznaczał filozofię renesansową będącą w opozycji do filozofii średniowiecznej. Głoszono nowy pogląd na świat (Andrzej Frycz Modrzewski, Erazm z Rotterdamu) oparty na autonomii człowieka i jego rozumu oraz potrzebie wszechstronnego rozwoju człowieka.
- teraz nadano nowe znaczenie. Oznacza wrażliwość. Człowiek humanitarny to prawdziwy humanista.
Humanizm renesansowy - postawa intelektualno-moralna, wyrażająca troskę o potrzeby, szczęście, godność, swobodę rozwoju człowieka. Jest prądem filozoficznym i artystycznym. Przeciwstawia się teocentrycznej kulturze średniowiecza. Hasłem wiodącym stało się: Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Terencjusz). Humanista to znawca nauk zajmujący się sztuką i doskonaleniem języka, co zapoczątkował Erazm z Rotterdamu.
Renesans w Polsce
Renesans w Polsce jest zjawiskiem późniejszym i zaczyna się z końcem XV wieku, a trwa przez wiek XVI wkraczając nieraz swą schyłkową fazą w następne stulecie.
Rolę hegemona w procesie przemian politycznych, społecznych i kulturowych w Polsce odegrała średnia szlachta wspierająca suwerenne i zjednoczone dążenia monarchii i z poparcia tego czerpiąca polityczne korzyści. Śledząc genezę renesansu w Polsce na pierwszym miejscu wymieniamy kontakty i stosunki polsko - włoskie, co nie znaczy, że odrodzenie polskie jest reprodukcją włoskiego.
Krzewieniu kultury humanistycznej w Polsce sprzyjały wędrówki humanistów np. Kallimacha, który musiał uciekać z Rzymu przed pościgiem papieskim, a schronienia znalazł na dworze arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka. Niemniej ważne były wyjazdy Polaków do Włoch:
- Jan Długosz - był w Bazylei, miał kontakty z włoskimi humanistami, zbierał dzieła rzymskich historyków we Włoszech.
- Jan z Ludziska - z Włoch przywiózł kult humanistycznej retoryki i odpisy dzieł antycznych.
Szczególnie ważną rolę w kształtowaniu ideowego wizerunku wieku XV przyznajemy koncyliaryzmowi (wyższość soboru and papieżem). Chociaż wyższość soboru została odrzucona to idee soborowe dały początek nowej myśli politycznej.
- Paweł Włodkowic - rektor Akademii Krakowskiej wystąpił na soborze w Konstancji z traktatem „O władzy papieża i cesarza wobec pogan”, w którym podkreślał prawo nawracania wiernych przemocą, bronił interesów Polski przeciw pretensjom i oszczerstwom krzyżaków.
- Jan Ostroróg - polityk, publicysta, popierał ideę prymatu świeckich interesów państwa nad interesami kościoła; doktor uniwersytetu w Bolonii, dyplomata posłujący w imieniu króla do papieży. Był jednym z współtwórców pokoju toruńskiego kończącego zwycięską wojnę 30-letnią. Napisał „Memoriał o naprawie Rzeczypospolitej”, w którym wyłożył koncepcje umocnienia władzy monarszej i uniezależnienia państwa od Kościoła, domagał się niewysyłania świętopietrza do Rzymu, opodatkowania duchowieństwa, zniesienia przywilejów klasztorów.
Gdy w innych krajach Europy monarchia stanowa przekształciła się stopniowo w monarchię absolutną, w Polsce powstała swoista forma tzw. demokracji szlacheckiej. Konflikt szlachty i części możnowładczych rodów z dawną rządzącą oligarchią, przybrał w wieku XVI postać walk o egzekucję praw i dóbr koronnych. Szlachta domagała się zwołania sejmu sprawiedliwości i przyjęcia na nim zasady egzekucji praw i dóbr. Zwolennicy reform w Polsce wystąpili z żądaniami obciążenia duchowieństwa podatkami, przekazania części dóbr kościelnych na obronę państwa, zakazania odbywania sądów duchownych nad świeckimi, niewysyłania opłat do Rzymu.
Coraz ostrzej występowano przeciw uprzywilejowanej sytuacji duchowieństwa i dążono do ograniczenia praw mieszczaństwa. Ruch egzekucyjny osiągnął punkt szczytowy na sejmach: piotrkowskim (1562-63) i warszawskim (1563-64). Senatorowie zaczęli zwracać otrzymane po roku 1504 królewszczyzny. Król zobowiązał się czwartą część (kwartę) dochodu z odzyskanych królewszczyzn przeznaczyć na żołd dla wojsk (zwanego odtąd kwarcowym? Nie mogłem się doczytać)
Ruch egzekucyjny miał liczne powiązania z reformacją, jednakże nie wszyscy „egzekucjoniści” byli innowiercami, i nie wszyscy innowiercy zwolennikami egzekucji.
W roku 1520 wyszły dwa edykty zabraniające przywożenia dzieł Lutra do Polski, następnie groziły nawet stosem i zakazywały wyjazdów na heretyckie uniwersytety. Mimo tych gróźb Polska pozostałą państwem bez stosów. Z pewnością była to zasługa szlachty, która wywalczyła sobie swobodę wiary.
Na Pomorzu i w Prusach Książęcych Luteranizm zyskał wielu zwolenników. Mistrz Zakonu Albrecht I objął władzę książęcą, przyjął luteranizm i stał się gorliwym protektorem nowego wyznania. Królewiec był głównym ośrodkiem propagandy reformacyjnej, skierowanej na ziemie polskie. Tu też znajdowali schronienie polscy luterania np. Jan Seklucjan.
Luteranizm szerzył się raczej wśród mieszczaństwa, szlachcie natomiast bliższy był kalwinizm, ze wzgl. na bardziej demokratyczny ustrój gminy.
Największe nasilenie sporów religijnych przypadło na okres sejmów egzekucyjnych. Zakończył wtedy obrady Sobór Trydencki (1565), który uporządkował system organizacyjny kościoła i ukrócił nadużycia kleru, nie czyniąc żadnych ustępstw dogmatycznych, dał początek kontrreformacji.
Założenie w 1564 roku przez Stanisława Hozjusza Towarzystwo Jezusowego do walki z herezją.
Po sejmach egzekucyjnych, po soborze trydenckim, zaczął się powoli odpływ fali reformacyjnej, coraz częstsze stały się przypadki powrotu na łono Kościoła katolickiego.
W roku 1573 uchwalona została konfederacja warszawska, która gwarantowała pokój i opiekę różnowiercom. W Europie Środkowej jedynie dwa kraje dążyły do wprowadzenia zgody międzywyznaniowej: Austria i Polska!
Rozwój humanizmu i literatury renesansowej w Polsce przypada na koniec wieku XV i wiek XVI, a więc czas kiedy odrodzenie włoskie weszło już w fazę schyłkową. Ren. płn. nie jest reprodukcją włoskiego, ale drugą fazą renesansu europejskiego zw. Erazmiańską.
Erazm miał zwolenników na uniwersytecie i w kręgach mieszczańskich, na dworze i wśród polskich magnatów. Dedykował Polakom swoje dzieła: Justusowi Ludwikowi Decjuszowi, Krzysztofowi Szydłowieckiemu i Piotrowi Pomickiemu? (nie da się rozczytać).
Cenił Erazm również Krzyckiego i Dantyszka. Miał propozycję pracy na odnowionym Uniwersytecie Krakowskim, ale ją odrzucił.
W okresie tym nie nastąpiło jeszcze polaryzacja stanowisk w kwestiach religii. Rej był kalwinistą, Kochanowski odrzucił pokusę innowierstwa. Szarzyński powrócił do katolickiej wiary przodków.
Znaczenie humanistycznych idei w kształtowaniu świadomości narodowej
Druk, podobnie jak wiele odkryć technicznych i naukowych, w momencie narodzin i stosunkowo krótkim okresie początkowego rozwoju powodował zatargi i polaryzacje ideowe. Nie ulega wątpliwości, że porównując możliwości rozchodzenia się po Europie idei Husa i idei Lutra, na druk można spojrzeć jako na sojusznika idei nowych.
- Gutenberg - pierwszy drukarz, Gutenbergowska Biblia tzw. 42-wierszowa (1455)
W roku 1470, mimo protestów zawodowych kopistów z Sorbony, powstała w Paryżu przy Sorbonie drukarnia. Korzyści szerzenia ideologii przy pomocy książki drukowanej były widoczne od razu. Dość powiedzieć, ze cena książki drukowanej wynosiła w pierwszych latach drukarstwa 20% ceny książki rękopiśmiennej.
Mimo neutralności druku jako narzędzia ideowego, narzędzia obosiecznego, przemysł drukarski stawał się sojusznikiem humanizmu, a potem reformacji.
- Kasper Straubeg - Bawarczyk, przyjechał do Polski w 1473 r. z pierwszym wędrownym warsztatem. Przez cztery lata pracował prawdopodobnie na zamówienie bernardynów krakowskich (wydał m.in. kalendarz na rok 1473).
- Szwajpolt Fiol i Jan Turzon - w 1491 r. założyli drukarnię w Krakowie (druki liturgiczne dla kościołów ruskich).
- Florian Ungler - otworzył swoją drukarnię w 1510 r. Drukował u niego Paweł z Krosna, Biernat z Lublina.
- Hieronim Wietor - pierwszy druk wydał w 1518 r., drukarz krakowski. Wietor pracował w latach 1518 - 1546, ale jego oficyna działała nadal prowadzona przez spadkobierców.
- Maciej Szarffenberg - wydał Reja „krótką rozmowę” oraz „Elementale Hebraicum” Filipa N…?