Literatura średniowiecza, renesansu i baroku
28. POSZUKIWANIA NOWEGO MODELU POEZJI. TEORIA TWORZENIA POEZJI M.K.SARBIEWSKIEGO. PRZEJAWY POETYKI MANIERYSTYCZNEJ W TWÓRCZOŚCI D.NABOROWSKIEGO. POŁĄCZENIE ŚRODKÓW WYRAZU LITERATURY I SZTUK PLASTYCZNYCH W „EMBLEMATACH” Z.MORSZTYNA. TWÓRCZOŚĆ S.H.LUBOMIRSKIEGO JAKO PRZYKŁAD SPRZECZNOŚCI BAROKOWEJ ESTETYKI.
Elementem barokowego konceptu jest chęć zadziwienia czytelnika, zaskoczenie. Poeci barokowi poszukiwali zatem nowych środków wyrazu, niespotykanych połączeń, ciekawych środków stylistycznych.
Sarbiewski był bardzo uznany (nawet przez papieża), gruntownie wykształcony (2 doktoraty, ulubionych poetów znał na pamięć). Tworzył w języku łacińskim, co przyczyniło się do tego, że stał się najsławniejszym poetą polskiego baroku poza granicami. W trakcie pracy w polskich kolegiach prezentował własne prace z teorii poezji, opartej na analizie poezji: starożytnej i nowożytnej, a przede wszystkim na poetykach antycznych i nowożytnych (Scaligera i Pontanusa). Najbardziej oryginalne dzieło to traktat „De acuto et arguto” - program literatury barokowego konceptyzmu, w którym autor kładzie nacisk na zadziwienie, niespodziankę jako źródło przeżyć estetycznych, co tłumaczy za pomocą figur geometrycznych doprowadzając do ogólnego poglądu, iż poezja jest syntezą wiedzy. Jego actum (pointa) jest sposobem naśladowania praw ogólnych w odróżnieniu od niespodzianki słownej. W następnym dziele - traktacie o epopei „De perfecta poesi…”, Sarbiewski mówi czym jest poezja i kim jest poeta. Dzieło to poprzedził traktatami o elegii i liryce oraz o eposie, który uważa za „poezję doskonałą” (szczególne uznanie dla Homera). Uznaje „ludzkie rzeczy” za temat naczelny literatury, jest to ogniwo wynikające z czynności przygotowawczych w procesie twórczym. Tworzenie poezji porównuje z procesem tworzenia świata. Poeta jest podobny do Boga, nazywa to, co jest. Poeta-kreator musi spełniać najwyższe wymagania, musi sprostać analogii z Twórcą. Dostrzega typy opowieści mniej ambitnych, ale zaleca je początkującym twórcom (droga doskonalenia warsztatu). Epopeja musi traktować o sprawach niezwykłych, ale możliwych, więc poeta musi być uczony, by jego twórczość spełniała postulat jedności nauki i sztuki. Poeta to dla niego chrześcijanin, bo poezja musi poprawiać ułomności świata. Sarbiewski pisze też o warsztacie poetyckim. Bohater eposu musi być człowiekiem, mężczyzną. Bogowie to tylko czynnik wspierający działania. Do eposu wprowadził wiele norm tragedii. Pozostałym gatunkom pozostawił mniej miejsca. Bronił starożytnych elegii miłosnych, wprowadzał własne śmiałe sądy. Wysoko cenił Kochanowskiego. Poszukuje czystych ekspresji, niezależnych wartości estetycznych. Usiłuje nazywać estetyczne wartości fonemów - „u” wyraża ogrom rzeczy, brzydotę; „e” czyni wiersz słodkim, delikatnym.
Naborowski był gruntownie wykształcony, rokoszanin, oddany Radziwiłłowi. Zasugerowany teorią przemijania, jako najważniejszym doświadczeniem człowieka, unika skrajności. Szuka rozwiązania kolizji w stoickim umiarze. Człowiek nei może przekroczyć granic własnych możliwości, musi respektować własną naturę. Rozsądek i umysł to regulatory. Przyjmuje obiegową metafizykę. Człowiek to okręt na niepewnym morzu. Uważa, że świat należy przyjmować takim, jakim jest. Proponuje postawę spokojną („Marność”). Życie to stała konieczność popadania w błąd i ratowania się poprzez pokutę „Błąd ludzki”. Umiar i stateczny umysł to nadrzędna kategoria jego twórczości, także w sprawach religijnych. Nie unikał krytyki jezuitów („Jezuita”). W przekładach (np. Petrarki) i własnych utworach siega do kunsztownych form jak sonet, buduje kilka utworów opartych na popisie bogactwa skojarzeń („Cień”, „Róża”, „Malina”). Szuka okazji do popisu sprawności, błysku formy wypowiedzi, ale dostrzega też artystyczne walory w zaprzeczeniu kunsztu. Między kunsztem a prostotą ukształtował się właśnie jego indywidualny styl („Tren na śmierć Księcia Radziwiłła, kasztelana wileńskiego” - zestawia strofę saficką, alegorię i wiersz ośmiozgłoskowy, nawiązujący do stylu jarmarcznego? ). U schyłku życia zajmował się również poezją ziemiańską („Votum” nawiązujące do Horacego). Żegnał się ze służbą dworską. Źródłem kształtowania bohatera jest mit ziemianina, któremu Bóg dał wszystko, który nie jest skażony grzechem pierworodnym. W poetyce ziemiańskiej wyrażał stanowe marzenia.
Połączenie literatury i sztuk plastycznych w „Emblematach” Z. Morsztyna wynikało z budowy emblematu jako gatunku. Utwór składa się z 3 części:
obrazu przedstawiającego jakąś scenę nawiązującą do Biblii czy utartych alegorii,
motto zaczerpnięte z Księgi Psalmów (najczęściej z „Pieśni nad Pieśniami”) lub innych źródeł'
rozwinięcie poetyckie nawiązujące do dwóch pierwszych części.
Morsztyn obraz i motto (inskrypcję) zaczerpnął z francuskiego zbioru „Les Emblemes d'amour divin et humain”). Cykl utworów przeznaczony był dla księżny Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowem. Głównym motywem była analiza pobożnej miłości. Morsztyn chciał uświadomić czytelnikom marności życia i zaproponować drogę ku zbawieniu.
Stanisław Herakliusz Lubomirski był wykształcony. Czerpał inspirację z twórczości włoskiej (Marino). W swojej komedii „Ermida albo królewna pasterska” Lubomirski poddaje racjonalnej krytyce zdanie głoszące, że szczęście pierwotnej prostoty płynie stąd, że rygory cywilizacji nie przeszkadzają w realizowaniu naturalnych odruchów i dążeń natury. Postać Amintasa to dowód, że życie w zgodzie z naturą, ale nie poddane rygorom nie przynosi szczęścia. Konflikt tego dramatu miał charakter sporu o filozofię życia i sporu o przydatność w tym filozofowaniu uroczego mitu o kraju arkadyjskiej wolności ludzkiej natury. Lubomirski podjął się również napisania parafrazy Eklezjastyki. Przerabiał tekst Pisma Św. Zrezygnował tu ze stylistyki barokowej. Postanowił napisać „nagimi słowami” bez poszukiwań mocnych ekspresyjnych językowych. W rozterkach Salomona odnalazł analogię do poszukiwań humanistycznych (poszukiwanie szczęścia, harmonii w światowych rozkoszach). Odrzucił rozkosze świata, poskromił potrzeby ciała, by szukać spełnienia potrzeb duszy w mądrości, naukach, w dialogu wewnętrznym, ale ta postawa nie przynosi mu pełnej satysfakcji. Aprobata ziemskiego szczęścia przypomina tu typową motywację szlachecką: żyć i cieszyć się z tego. Ze skrajności wyłania się postawa umiarkowana, bliska stoicyzmem, ale i w tym Salomon nie widział ratunku. Szansa człowieka kryje się nie w filozofii, lecz w naiwnej wierze, że Bóg wszystko dobrze stworzył. Postawa umiaru i zadowolenia z tego, co się ma wokół siebie, choć jest oparta na rezygnacji z osiągania pełni szczęścia, jest postawą najlepszą. Nad całością góruje ton depresji. Ufność i naiwna wiara nie wypływają tu z fascynacji życiem, lecz z nakazu myśli, jako jedyne wyjście. Lubomirski krytykuje makaronizmy, ozdobność mowy, rozwlekłość, cytat podporządkowany ornamentyce. Jest przeciwny barokowym normom stylistyki. Swoje refleksje na temat sztuki poetyckiej zamieszczone w utworze „Rozmowy Artaksesa i Ewandra” rzuca w eter, ale w tym okresie w Polsce nie było akademii literackiej, w której podjęto by dyskusję.