LITERATURA ŚREDNIOWIECZA, RENESANSU I BAROKU
27. Narodziny barokowego romansu. Kryzys tradycyjnego eposu i próby stworzenia nowej formy epickiej.
W procesie kształtowania się form nowożytnego romansu w Polsce wielka rola przypadła wzorom antycznym oraz współczesnym europejskim; wpływ ich można zaobserwować już w końcu XVI w., jednakże w pełni uwidacznia się on dopiero w literaturze barokowej: w XVII i 1 poł. Następnego stulecia. Cechą znamienną polskiego romansu barokowego stało się - analogicznie do noweli - operowanie zarówno wierszem, jak i prozą: historie wierszowane przeważały w XVIIw., prozaicznie dominowały w czasach saskich. W obrębie romansu barokowego można wskazać funkcjonowanie co najmniej czterech wzorców strukturalnych, nierównorzędnych jednak pod względem zakresu oddziaływania: najpowszechniejszy był wzorzec sentymentalno - przygodowy, mniejszą rolę odegrał epicki, marginalnie pojawiały się historyczny oraz hagiograficzno - biograficzny. Osobną grupę romansów o strukturze zbliżonej do konwencji sentymentalno - przygodowych tworzyły barokowe poematy np. Samuela Twardowskiego Nadobna Paskwalina (1655).
Co znamienite dla tego utworu pojawia się tu natura, która niejako współuczestniczy w akcji. Twardowski szczególnie upodobał sobie jeszcze kolor i światło. Przejawia się silna tendencja do tworzenia nagromadzeń środków i motywów, zagęszczeń schlebiających zamiłowaniu do przepychu, mających olśnić niezwykłą okazałością, epatować bogactwem, zaimponować erudycją. Twardowski dopuszcza się przemieszania pierwiastków starożytnych z nowożytnymi.
Dorobek w dziedzinie opowieści romansowych był w Polsce przed dobą baroku skromny. W XVII stuleciu sytuacja w Polsce poczęła się zmieniać opowieści romansowych znacznie przybyło. Twardowski posługiwał się narracją z opisem i z opowiadaniem. Wypowiedzi postaci przytaczał w mowie niezależnej bądź też relacjonował w mowie zależnej. Wprowadził monolog wewnętrzny, nadając mu różną postać, od rojeń i marzeń aż po pasowanie się z nieobecną interlokutorką. Nie omieszkał też posłużyć się listem. Nastawienie na analizę życia wewnętrznego postaci, orientację introwersyjną zawdzięczał Twardowski romansowi pasterskiemu. W Nadobnej Paskwalinie zbiegły się różne tendencje. Ze strony alegorycznej, może odczytać ten utwór jako romanas alegoryczno - moralistyczny. Jest tu też coś z romansu przygodowo - awanturniczego i heroiczno - miłosnego, religijnego i mitologicznego, pseudohistorycznego i fantastycznego, a także romansu grozy. Powstała w ten sposób całość niejednorodna wewnętrznie, zwiastująca sytuację kryzysową w romansie, poprzedzającą narodziny nowożytnej powieści. Nadobnej Paskwalinie należy w Polsce bezspornie przyznać miejsce na szlaku zmierzającym ku powieści, której uformowanie zdaje się ona niejednym swoim elementem czy rozwiązaniem zapowiadać, by nie rzec - przybliżać. Aleksander Bruckner nie zawahał się przyznać temu utworowi najwyższej rangi widząc w niej pierwszy i na wieki jedyny polski romans.