LITERATURA ŚREDNIOWIECZA, RENESANSU I BAROKU
4. Znaczenie dorobku średniowiecznej poezji łacińskiej i zagadnienia jej oryginalności
Poezja średniowieczna łacińska podzielona jest na: kościelną i świecką.
Kościelna poezja to przede wszystkim pieśni liturgiczne Dzielimy je na LITURGIĘ MSZALNĄ, która składała się początkowo z czytań, śpiewów oraz modlitw. Jej podstawą głównie była Biblia, ale czerpano również z Żywotów Świętych, psalmów nieuczonych (głównie w śpiewach). W okresie karolińskim nastąpiła redukcja czytań i modlitw, natomiast znacznie rozwinęły się śpiewy - wzbogacane przez nowe kompozycje poetycko-muzyczne. Oraz na LITURGIĘ BREWIARZOWĄ, która na początku składała się wyłącznie z czytań i śpiewów. Pojawiały się tutaj pieśni kultowe, czy hymny tzw. ambrożańskie. Między IX a X w. pojawiły się cykle poetyckie, opiewające świętych.
Wieki XI-XII stały się okresem najwyższego rozwoju wszystkich gatunków poezji liturgicznej. Pieśni liturgiczne to utwory słowno-muzyczne, które przeznaczone były do wykonania chóralnego. Wyrażały one zbiorowe emocje religijne, a ich zawartość stanowiły prośby kierowane do Boga lub świętych obok licznych pochwał. Pisane były stylem prostym, pozbawionym retorycznej ozdobności. Ich forma była zróżnicowana. Najpierw stosowano retoryczną prozę, a następnie funkcjonowały obok siebie tradycyjny system wierszowy, oparty na antyku i iloczasie oraz nowy, który rezygnuje z iloczasu, który zanikał w łacinie mownej, oparty na ścisłym sylabizmie, regularnych klauzulach i rymach. Nowa forma stała się podłożem do powstawanie nowych miar wiersza, dotąd nie znanych. System wiersza rytmicznego utrwalil się w okresie pokarolińskim. Poezja liturgiczna pozostała anonimowa, wiadomo jednak, że jej twórcami byli głównie zakonnicy oraz duchowni świeccy. Popularny był wtedy akrostych - rozpoczynające wersy litery układają się w całość, który pozwolił na dotarcie do imion niektórych autorów. Powstająca w Polsce poezja liturgiczna rozwinęła się na podłożu twórczości Kościoła Zach. , czerpiąc z niej wzory gatunkowe, stroficzne i stylistyczne. O jej odrębności zadecydowała sfera treściowa, gdyż większość utworów tematycznie wiązało się z świętymi polskimi oraz odbijała realia polityczne i moralne Polski. Łacińską poezję kościelną w Polsce wydała liturgia średniowiecza, a dynamikę jej rozwoju zahamowało w XVI w. przyjęcie postanowień soboru trydenckiego oraz wprowadzenie zreformowanych ksiąg. „ Poezja liturgiczna, powstająca w kraju oraz przejmowana z Zach. i funkcjonująca w Pol. obrzędach kościelnych, zainspirowała z czasem autorów języka narodowego. Powstające sporadycznie przed wiekiem XV, a coraz liczniej w czasach jagiellońskich pieśni religijne In linqva vulagari wzorowały się w treści i formie na utworach łacińskich. Poezja łacińska przyczyniła się do ukształtowania polskiej średniowiecznej liryki chóralnej, podsuwając jej tematy, struktury gatunkowe i stroficzne, wzory stylistyczne, a nade wszystko przyczyniając się do stabilizacji jej systemu sylabicznego.” (T. Michałowska s. 215)
GATUNKI:
Hymn - podniosła pieśń liryczna ku czci Boga, przeznaczona do śpiewu chóralnego (zdaniem św. Augustyna). Kształtował się na wzorach dostarczanych przez prozę psalmiczną. W najwcześniejszych utworach (tych nieuczonych) kościół dopatrywał się herezji i tylko nieliczne przetrwały, np. „Niech się raduje już anielska rzesza”. W IV w. zaczęto układać nowe hymny, wzorowane na liryce starożytnej. Wyróżniamy hymny procesyjne i brewiarzowe. Te pierwsze różniły się przede wszystkim innym zastosowaniem i cechami formalnymi - pozbawione doksologii, po każdej strofie refren.
Tropy - drobne pieśni liturgiczne, które powstawały w wyniku podkładania tekstu pod melodię śpiewu liturgicznego. Ich ścisły związek z nabożeństwem, dzielimy je na mszalne i brewiarzowe. Różne odmiany tropów mszalnych i brewiarzowych otrzymały nazwy wywodzące się od składników nabożeństwa, które dały im początek. Ułożone je w grupy określane jako: tropy do Kyrie, tropy do Gloria, do Regnum, do Sanctus, do Hosanna, do Agnus Dei, do Itse missa est itd. Tropy zaczęły się pojawiać w VII-IX wieku na terenie Galii, n apodłozu liturgii rzymskiej. XII i XII wiek przyniósł ewolucję tropów, jedne wyszły z użycia, inne funkcjonowały samodzielnie. Nie posiadały one jednolitej formy literackiej.
Sekwencje - liryczne pieśni liturgiczne, śpiewane w obrębie oficjum mszalnego. To odmiana tropów, która się usamodzielniła. Ich rozwój przypada na IX i połowę XVI wieku i przebiegał w dwóch fazach. Pierwsza to utwory nie ukształtowane jeszcze w pełni, przypominające prozę. Stopniowo rozwinęły się i osiągnęły szczyt od końca IX w.
Oficja rymowane - przeznaczone do śpiewania podczas nabożeństw pozamszalnych cykle utworów rymowanych, zwane także historią rymowaną, bądź rytmiczną. Cykl utworów łaczy wspólny temat - najczęściej żywot św. Ich forma była urozmaicona - dużo strof o różnej długości i schematach rymowych.
Świecka poezja to przede wszystkim poematy stanowe, czyli utwory przedstawiające spis stanów, do którego dopasowywano powinności poszczególnych stanów oraz typowe dla nich grzechy. Pierwsze ślady wpływu literatury „stanowej” na łacińska twórczość w Polsce średniowiecznej pochodzą z XIII w. Próbę satyrycznego nakreślenia przywarstanu lekarskiego znajdujemy w poemacie Leszka Czarnego - Mikołaja Polaka Pt. „Antipocras”. Pośród poezji świeckiej wymienia się „Pieśń o pewnym wójcie krakowskim Albercie”. Drobne formy poetyckie to np. „Nagrobek Bolesława Chrobrego”, który zapoczątkował serię epitafiów literackich, rozbudowanyh i dbałych o formę wypowiedzi. Pojawiać się zaczęły drobne utwory epigramatyczne o różnej treści umieszczane na marginesach książek. Szczególnie interesującą odmianę tematyczną drobnych utworów wierszowanych stanowią epigramaty poświęcone książce, pisarzowi i wszelkim problemom związanym z pracą twórczą.
Jej oryginalność polegała wg mnie na tym, że przeważała tematyka religijna, a utwory dostępne były tylko dla znających łacinę. Jak widać z opisu świecka poezja jest ograniczona w stosunku do kościelnej i zawiera treści różnorodne. Istniała również poezja okolicznościowa, zainspirowane doniosłymi wydarzeniami politycznymi, dworskimi - np. narodziny księcia itp.. Spotykamy funeralna, czyli epitafia nagrobne, które stopniowo przechodzily w poematy żalowe o charakterze panegirycznym. W drugiej połowie XV w. pojawiły się nowe tendencję w poezji. Odwoływano się do łaciny klasycznej, jej wzoru i nawet samego języka. Wspomne również o poezji żakowskiej, która miała rózne tematy. Obok mnemotechnicznych wierszowanych zapisów regulaminu żakowskiego zachowały się utwory żebracze, służące, bądź do śpiewu. Były one wzorowane na wierszach proszalnych. Pojawiały się utwory opisujące zabawy żakowskie, wiersze erotyczne, pieśń wagnacka - czyli porównywanie różnych narodów, wyliczenie ich wad, satyryczny kontekst.
1