Literatura staropolska
Pyt. 2 ogólne.
Kultura umysłowa i literacka średniowiecza. Filozofia scholastyczna, jej nurty i podstawowe fazy rozwoju, relacje do filozofii starożytnej oraz propozycje myślowej analizy rzeczywistości. Wpływ doktryn religijno- społeczno- politycznych na kształtowanie podstaw i wzorów. Geneza średniowiecznych gatunków literackich. Dysproporcje między tematyką religijną i świecką.
Średniowiecze w następnych wiekach było uznawane za epokę barbarzyństwa i obarczano ją odpowiedzialnością za unicestwienie wielkiej tradycji antyku. A tymczasem na terenie dawnego Cesarstwa Zachodniego ukształtowała się kultura mająca znamiona wspólnoty, oparta na dwu nurtach: poantycznym i judeochrześcijańskim, na granice której z czasem uformowały się kultury poszczególnych narodów. Nieobca tej epoce była fascynacja nowo odkrytymi dziełami Platona i Arystotelesa. Można nawet mówić o odrodzeniu antyku, czyli „renesans XII w.” Antyk inspirował wielu chrześcijańskich myślicieli sprzyjając gwałtownemu rozwojowi różnych dziedzin życia umysłowego.
Historii kultury średniowiecza nie można omawiać w oderwaniu od dziejów chrześcijaństwa. Znaczący wpływ miały zakony benedyktynów (VI w), cystersi (XII), franciszkanie (XIII). U progu średniowiecza rozwinięto egzegezę biblijną (teoria interpretacji pisma św.)- św. Ambroży z Mediolanu, św. Augustyn.
DZIEJE CHRZEŚCIJAŃSKIEJ MYŚLI FILOZOFICZNEJ
już w starożytności rozwinęła się myśl chrześcijańska oparta na Piśmie Św. I tradycji filozofii greckiej- nurt platoński i neoplatoński, wywodzący się od Platona.
Św. Augustyn (V w.) („Wyznania”, „O Trójcy świętej”, „O państwie Bożym”); poglądy: dualizm Boga i świata, był najwyższy i największy, stworzył czasoprzestrzenny świat według idealnych prawzorów tkwiących w jego umyśle, akt stwórcy posiada naturę ciągłą, interwencja w bieg zdarzeń ziemskich, człowiek składa się z substancji materialnej (ciała), niematerialnej (dusza)- pierwsza jest zniszczalna i łączy nas z rzeczywistością, druga jest nieśmiertelna i łączy na z rzeczywistością supranaturalną poznanie ludzkie polega na poznaniu prawd wewnątrz własnego umysłu, ludzie którzy dostąpili łaski Bożej, są są dobrzy i predestynowani do zbawienia, tworzą „państwo Boże” zaś nie obdarzeni łaską stanowią „państwo ziemskie”- „augustynizm”.
Mistycyzm zakłada poznanie Boga przez osobiste z nim obcowanie, uzyskiwanie w wyniku przebywania kolejny stopień zbliżenia się do stwórcy, aż po osiągnięcie ekstazy (w XII w.- św. Bernard z Chairraux- myśliciele skupieni przy paryskiej szkole św. Wiktora; XIV w.- Mistrz Eckhart niemiecki dominikanin, który na podłożu mistycyzmu rozwinął myśl ascetyczną).
Św. Tomasz z Akwinu- synteza doktryn Arystotelesa z filozofią chrześcijańską- arystotelizm, który od niego przyjął nazwę „tomizm”; oddzielenie rozumu jako źródła wiedzy od objawienia jako źródła wiary, a tym samym rozdzielenie teologii od filozofii, gradualizm, fakt bycia człowieka jest całością złożoną z niematerialnej i nieśmiertelnej duszy oraz materialnego i śmiertelnego ciała, co wyróżnia gatunek ludzki spośród innych gatunków, ludzkie poznanie ma podłoże zmysłowe, dopiero w umyśle dokonuje się proces umożliwiający uchwycenie istoty przedmiotu.
Tomizm obok augustynizmu XIII w, stał się głównym kierunkiem doktrynalnym „filozofii szkolnej”, czyli scholastyki, uformowane na podłożu nauki szkolnej i dla jej potrzeb, a rozwiniętej głównie na europejskich uniwersytetach. Jej cechą było objaśnianie chrześcijańskich prawd wiary za pomocą racjonalnych metod filozoficznych. Miała charakter ponadnarodowy i uniwersalny. Wykształciła własne formy wypowiedzi- odmiana momentalna i summa (systematyczny wykład wiedzy).
Z głębokiej religijności wypływały ideały średniowieczne, ideał władcy, rycerza (np. Przemysł I „Kronika Wielkopolska”), ideał świętego, ascety (np. św. Stanisław). Ideały te realizowały się oczywiście w literaturze, dzięki nim powstały nowe gatunki literackie. Gatunki średniowieczne to:
1) Rocznik- wywodzi się z tradycji starożytnej, był to ciąg dat rocznych układany w celu utrwalenia i przekazania potomnym informacji o szczególnie ważnych wydarzeniach („Rocznik Jordana”, „Rocznik Rychezy”)
2) hagiografia- wywodzi się z greckich wyr. Hagios (święty) i graphia (pisać) w pierwszych wiekach chrześcijaństwa kult św odbywał się spontanicznie od pierwszej kanonizacji papieskiej (993) został on usankcjonowany; są to utwory, których bohaterem jest święty wcielający w najwyższym stopniu cnoty chrześcijańskie i kultywująca je w swojej działalności (np.. Legenda o św. Aleksym”, „Wszechmogący Panie miły”
3) Kronika- dwa okresy dziejopisarstwa w średniowieczu- około VI w. i w stuleciach XI i XII; tradycja kronik wypływa z tradycji ustnego przekazywania z pokolenia na pokolenie dziejów kraju, rodu; te podania stanęły u podstaw legend etnogenetycznych utrwalanych w kronikach założeniem ideowym kroniki była koncepcja ideowa historii opierająca się na przesłankach epistemologii, zgodnie z którymi wiedze pewną i niezawodną można uzyskać jedynie w wyniku poznania bezpośredniego i poprzez widzenie przedmiotu i odpowiednio- przez uczestnictwo w zdarzeniu lub własną jego obserwację („Kronika” Galla Anonima)
4) Kazanie- nauczanie religijne uprawiane przez apostołów sprzyjało ukształtowaniu się homilii (swobodne objaśnienie wybranego fragmentu pisma św.); w XII w. za sprawą reform papieża Grzegorza VII powstał nowy typ kazania „uczonego” zwanego sermo- jego teoria była skodyfikowana w podręcznikach po IV soborze laterańskim (1215) powstały kazania popularne kierowane do ogółu wiernych, ale w uniwersytetach i szkołach katedralnych nadal dominowały sermo; praktycznymi pomocami dla kaznodziejów stały się zbiory kazań spisywanych po łacinie, a wygłaszanych w językach narodowych; kazanie miało być zbudowane z części: z wstępu a ten z tematu, protematu i modlitwy; następnie z rozwinięcia- podział materii wykładu, argumenty, objaśnienie- sens dosłowny i znaczenie duchowe; dalsze rozwinięcie- przykłady; zakończenie- podsumowanie, często cytat z pisma św. Formuła końcowa z Amen. (np. „Kazania świętokrzyskie”)
5) Hymn- na początku chrześcijaństwa wzorował się prozie psalmicznej, potem na liryce starożytnej, pieśń liryczna ku czci Boga, przeznaczona do śpiewu chóralnego (np. „Gaude, mater Polonia”)
6) Tropy- genetyczny związek z nabożeństwem mszalnym lub poza mszalnym; drobne pieśni liryczne powstałe w wyniku podkładania tekstu pod melodię śpiewu liturgicznego.
7) Sekwencje- wyodrębniona formalnie odmiana tropów liryczne pieśni liturgiczne odśpiewywane w obrębie oficjum mszalnego („Jaśnieje światło na drodze”)
8) Oficja rymowane- wypływały z dziejów hadiograficznych; cykl utworów lirycznych, przeznaczony do odśpiewania w nabożeństwach poza mszalnych; jeden temat często hadiografia.
9) Misteria- wywodzące się z tradycji widowisk liturgicznych, samej akcji ujmowanej w sposób dosłowny (naturalistyczny), kompozycyjnie zbliżały się do form epickich
- miracula- wątki hadiograficzne, apokryficzne, cuda;
- moralitety ukazywały los człowieka (Każdego) który w obliczu zagrożenia śmiercią wyzwalał się z ziemskich pokus i wkraczał na drogę cnoty- na sądzie Bożym uzyskiwał odpuszczenie win; występują także uosobienia (śmierć, sumienie, cnoty), anioły, szatany, osoby boskie.
Dysproporcje między literaturą religijną i świecką oczywiście istniały i wynikały z chrześcijańskiego charakteru epoki. Ośrodki naukowe skupione były wokół zakonów, klasztorów. Tylko osoby wykształcone, a więc przeważnie duchowni potrafili pisać i czytać. Tylko oni znali łacinę. Piśmiennictwo narodowe powstało z potrzeby życia codziennego. Zaczęto zapisywać po polsku modlitwy, wyznanie wiary, przykazania, w końcu pieśni ludowe, wiersze umoralniające i dydaktyczne. Lud miał swoje nie zapisane opowieści, podania, pieśni pogańskie. Twórczość świecka nie była piękna, brakowało jej artyzmu, ale cechowała ją ciekawa obserwacja życia, obyczajów, uczuć, sprawy religijne i społeczne. Bardzo ważne było to że zaczęto tworzyć w języku staropolskim. Rodzaje utworów: wiersze obyczajowe (słota „o zachowaniu się przy stole”), poezja umoralniająca („Rozmowa Mistrza ze śmiercią”), wiersze satyryczne („satyra na leniwych chłopów”), poezja epicka („ Pieśń o Wiklefie” Gałki z Dobczyna), liryka miłosna (listy miłosne).