Przemiany gospodarczo - społeczne na ziemiach polskich w XVI w.: gospodarka folwarczno - pańszczyźniana oraz miasta i mieszczaństwo w Polsce XV - XVI w., podr. s. 54 - 60, oprac. RM
Dedykuję ten pasjonujący temat klasie II a (2008) - „per aspera ad astra”!
folwark pańszczyźniany - nastawione na zbyt gospodarstwo rolne lub rolno - hodowlane, którego funkcjonowanie opierało się na przymusowej pracy chłopów (czyli pańszczyźnie) na rzecz właściciela ziemi (czyli pana feudalnego - np. szlachcic, król, biskup)
pańszczyzna (renta odrobkowa) - jeden z trzech rodzajów renty feudalnej (obok renty naturalnej - daniny i renty pieniężnej - czynszu) - przymusowa, bezpłatna praca chłopów w gospodarstwie pana feudalnego (na folwarku szlacheckim), od kilku dni w roku do kilku dni w tygodniu
gospodarka rolna typu ekstensywnego - charakteryzuje się osiąganiem wzrostu produkcji np. poprzez powiększanie areału upraw (np. powiększaniem powierzchni folwarku) i zwiększanie obciążeń chłopów (np. powiększanie wymiaru pańszczyzny), a nie przez zwiększenie wydajności pracy, inwestycje i nowe techniki upraw, jej przeciwieństwem jest gospodarka typu intensywnego, gospodarka folwarczno - pańszczyźniana była gospodarką typu ekstensywnego
królewszczyzny - królewskie dobra ziemskie
latyfundia - wielkie posiadłości ziemskie (w Rzeczpospolitej - np. królewskie, magnackie, biskupie),
zarządzane najczęściej przez dzierżawców
sądownictwo patrymonialne na wsi - władza sądowa pana feudalnego (np. szlachcica) nad chłopami
taksy wojewodzińskie - ustalane co roku przez wojewodów ceny maksymalne na wyroby
rzemieślnicze, zarówno krajowe jak i zagraniczne, ich ustanowienie było niekorzystne dla mieszczaństwa
(czyli producentów wyrobów rzemieślniczych), korzystne zaś dla szlachty (czyli nabywców wyrobów
rzemieślniczych)
1.Gospodarka folwarczno - pańszczyźniana jako cecha gospodarki krajów Europy Środkowo-
Wschodniej (na tle dualizmu w rozwoju gospodarczym nowożytnej Europy, podr., s. 15).
A. Dualizm (dwoistość) w rozwoju gospodarczym nowożytnej Europy: podział XVI- wiecznej Europy
na dwie strefy ekonomiczne: zachodnią i środkowowschodnią, umowną granicą między tymi
strefami była rzeka Łaba), zob. tabelę w podr., s. 15
B. Ważnym przejawem dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy było powstanie w XVI w. dwóch
odmiennych modeli gospodarki rolnej:
▪ rolnictwo wysokorozwinięte w Europie Zachodniej
▪ rolnictwo zacofane (ekstensywne) i folwarczno - pańszczyźniane w Europie Środkowej i
Wschodniej:
szlachta chcąc zwiększyć swoje dochody powiększała wymiar pańszczyzny (robociznę, czyli rentę odrobkową)
chłopów na swoim folwarku (ci nie byli zatem „zainteresowani dobrą pracą na folwarku, ponieważ jej jakość nie miała żadnego
wpływu na ich dochody”), prowadziło to chłopów do ubóstwa („zaczęło im bowiem brakować czasu na właściwe
gospodarowanie na dzierżawionych działkach ziemi”), zaniku wymiany handlowej między miastem a wsią (biedni chłopi
mniej mogli kupować w mieście), a w konsekwencji do zahamowania rozwoju miast i zacofania gospodarczego
Europy Środkowowschodniej, wzrost produkcji rolnej był osiągany poprzez powiększanie areału upraw (np.
powiększanie powierzchni folwarku) i zwiększanie obciążeń chłopów (np. powiększanie wymiaru pańszczyzny), a nie przez
zwiększenie wydajności pracy, inwestycje i nowe techniki upraw
2. Przyczyny wzrostu aktywności gospodarczej szlachty polskiej u schyłku średniowiecza
i w początkach epoki nowożytnej (w XV i w XVI wieku).
zmiany w stylu życia i mentalności szlachty u schyłku średniowiecza i w początkach epoki nowożytnej (etos rycerski ustępuje miejsca wzorcowi szlachcica - ziemianina, źródłem dochodów szlachcica przestała być wojna, a staje się w większym stopniu majątek ziemski)
korzystne położenie geograficzne Polski sprzyjało intensywnym kontaktom handlowym z Europą Zachodnią (zwł. od zakończenia wojny trzynastoletniej i odzyskania w jej wyniku Pomorza Gdańskiego wraz z dostępem bo Bałtyku)
rosnący popyt na zboże w Europie Zachodniej jako skutek zwiększania się liczby ludności i rozwoju tamtejszych miast (procesów urbanizacyjnych w Europie Zachodniej)
rewolucja cen (w wyniku napływu do Europy z kolonii metali szlachetnych, z których bito monetę), wzrost liczby ludności i procesy urbanizacyjne powodowały szybszy wzrost cen artykułów spożywczych niż wyrobów rzemieślniczych, a w związku z tym opłacalność produkcji rolnej
rewolucja cen i wzrost liczby ludności (procesy urbanizacyjne)
↓
szybszy wzrost cen artykułów spożywczych niż wyrobów rzemieślniczych
↓
opłacalność dla szlachty produkcji rolnej
3. Przyczyny zakładania i powiększania przez szlachtę folwarków (a tym samym
przechodzenia z renty pieniężnej - czynszów na rentę odrobkową - pańszczyznę)
- rewolucja cen (wiążąca się z dewaluacja monety) powoduje nieopłacalność renty pieniężnej, dlatego
szlachta często rezygnuje z czynszów, zwiększając za to wymiar pańszczyzny chłopów w
powiększanym folwarku
rewolucja cen
↓
spadek wartości pieniądza (dewaluacja monety)
↓
nieopłacalność czynszów (renty pieniężnej) dla szlachty
↓
spadek dochodów realnych szlachty
↓
wymusza to na szlachcie tworzenie i powiększanie folwarków oraz zastępowanie renty pieniężnej
rentą odrobkową
4. Skutki zakładania i powiększania przez szlachtę folwarków (a tym samym
przechodzenia z renty pieniężnej - czynszów na rzecz renty odrobkowej - pańszczyzny):
- zmniejszenie roli pieniądza w gospodarce w wyniku spadku znaczenia renty pieniężnej, zmniejsza zakres
wymiany towarowo - pieniężnej między wsią a miastem, wpływa więc negatywnie na rozwój miast
- dominacja szlachty w życiu gospodarczym państwa (kosztem mieszczaństwa)
- zwiększanie wymiaru pańszczyzny (tabela w podr. s. 55)
gospodarka rolna w Polsce XVI w. stała się gospodarką typu ekstensywnego
5. Podstawy prawne rozwoju gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej
A. Przywileje ekonomiczne dla szlachty:
- przywilej koszycki z 1374 r.: zmniejszenie szlachcie poradlnego (podatku gruntowego) z 12 do 2
groszy od łana
- przywilej czerwiński z 1422 r.: szlachta uzyskała gwarancję nietykalności majątkowej (nie można
odtąd szlachcicowi skonfiskować majątku bez wyroku sądowego)
- statut warcki z 1423 r.:
▪ szlachcic ma prawo we wsi, której jest właścicielem, usunąć sołtysa, pozbawić go jego majątku ziemskiego
(folwarku), jeśli uzna że jest on krnąbrny i nieużyteczny („o sołtysie krnąbrnym a nieużytecznym” ),
szlachcic przejmujący majątek sołtysa przejmował nie tylko jego folwark (majątek ziemski), ale także
m.in. młyn i karczmę, usunięcie sołtysa oznaczało także utratę przez chłopów samorządu wiejskiego,
statut warcki łamał zatem zasady ustanowione w poprzednich stuleciach trakcie lokacji wsi na prawie
niemieckim zob. tekst źródłowy w podr do średniowiecza, s. 190
▪ ustanowienie taks wojewodzińskich (ustalanych co roku przez wojewodów cen maksymalnych na
wyroby rzemiosła miejskiego), ich ustanowienie było niekorzystne dla mieszczaństwa (czyli producentów
wyrobów rzemieślniczych), korzystne zaś dla szlachty (czyli nabywców wyrobów rzemieślniczych)
▪ oba postanowienia statutu warckiego były zatem przejawem rosnącej pozycji politycznej i majątkowej szlachty
wobec innych stanów społecznych (wobec chłopów w przypadku artykułu „o sołtysie krnąbrnym a
nieużytecznym”, a także wobec mieszczaństwa - w przypadku taks wojewodzińskich)
statut warcki był przejawem zmian w mentalności i stylu życia szlachty polskiej u schyłku
średniowiecza(etos rycerski stopniowo ustępuje miejsca wzorcowi szlachcica - ziemianina, którego
źródłem dochodów przestaje być wojna, a staje się majątek ziemski - folwark)
- przywilej piotrkowski z 1496 r.
▪ postanowienia: narzucenie chłopom poddaństwa osobistego (czyli utracenie przez chłopów wolności
osobistej, oznaczało to, że chłop nie może opuścić wsi bez zgody jej właściciela, którym był najczęściej szlachcic, raz
do roku tylko jedno dziecko chłopskie może opuścić wieś i przenieść się do miasta), zwolnienie szlachty od opłat
celnych na towary eksportowane i importowane przez nią m.in. na potrzeby folwarku (także to
postanowienie było niekorzystne dla mieszczan, ponieważ odtąd sprzedawane przez nich towary były droższe),
zakaz nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich poza miastem (np. folwarku wraz z wsią), zapewnienie
szlachcie wyłącznego dostępu do urzędów państwowych i wyższych godności kościelnych (oznaczało to, że
przedstawiciele stanów chłopskiego i mieszczańskiego utracili dostęp do urzędów państwowych oraz wyższych godności
kościelnych - np. godności biskupa)
▪ znaczenie: przywilej piotrkowski to kolejny z przywilejów szlacheckich (począwszy od koszyckiego z 1374 r.,
czyli pierwszego stanowego przywileju generalnego dla szlachty), który wzmacniał pozycję polityczną szlachty w
państwie oraz jej uprzywilejowanie wobec innych stanów - chłopów i mieszczan, ponadto poszerzał
zakres władzy szlachcica nad chłopem (odbierając temu ostatniemu wolność osobistą), a także
znacznie osłabiał pozycję polityczną oraz status społeczny mieszczaństwa w Polsce.
- konstytucje sejmowe z 1520 r.: przekazanie szlachcie w pełnym zakresie sądownictwa nad chłopami,
było to tzw. sądownictwo patrymonialne, (odtąd „władza królewska nie mogła ingerować w stosunki
między panem a poddanym”), ustalenie w dobrach królewskich minimalnego wymiaru pańszczyzny na 1
dzień w tygodniu z łana chłopskiego
B. Taksy wojewodzińskie (wprowadzone w 1423 oraz w 1496 r.)
C. Sąd referendarski - sąd najwyższej instancji dla chłopów z dóbr królewskich, ustanowiony w
latach 80 - tych XVI wieku
6. Cechy gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej:
- gospodarka folwarczno - pańszczyźniana to gospodarka typu ekstensywnego: charakteryzuje się
osiąganiem wzrostu produkcji np. poprzez powiększanie areału upraw (powiększanie powierzchni folwarku) i zwiększanie
obciążeń chłopów (np. powiększanie wymiaru pańszczyzny), a nie przez zwiększenie wydajności pracy, inwestycje i nowe
techniki upraw, jej przeciwieństwem jest gospodarka typu intensywnego
- powiększanie obszaru folwarków i zwiększanie wymiaru pańszczyzny (jako cechy gospodarki typu
ekstensywnego), zob. tabelę w podr. , s.55
- obliczanie pracy chłopów pańszczyźnianych w dniówkach (opis pod il. w podr., s.54)
- rodzaje pańszczyzny: piesza i sprzężajna (z własnym „sprzężajem”)
- kategorie ludności chłopskiej (warstwy społeczne w obrębie stanu chłopskiego):
• kmiecie - chłopi bogaci, posiadali własne zagrody i użytkowali większe działki ziemi, posiadali własny
sprzężaj (zwierzę pociągowe wraz z pługiem i innymi narzędziami)
• zagrodniczy - chłopi mniej zamożni od kmieci, posiadali własne zagrody i użytkowali mniejsze działki
ziemi
• komornicy - chłopi biedniejsi od zagrodników, nie posiadali własnych zagród ani nie użytkowali działek
ziemi, podstawą ich utrzymania była praca w gospodarstwie bogatego chłopa lub na folwarku szlacheckim
- gospodarcza samowystarczalność folwarku pańszczyźnianego (oprócz ludności zajmującej się
rolnictwem, mieszkali na folwarku także rzemieślnicy, znajdowały się tam browary i gorzelnie), samowystarczalność
gospodarcza folwarku pańszczyźnianego powodowała zmniejszenie zakresu wymiany handlowej (towarowo -
pieniężnej) wsi z miastem, i tym samym była czynnikiem niekorzystnym dla miast
- rodzaje folwarków (ze względu na możliwości zbytu produktów rolnych), podział zaproponowany przez
prof. Jerzego Topolskiego
• folwark autonomiczny - produkował żywność na rynek lokalny i regionalny, znajdował się przeważnie daleko od
szlaków handlowych i spławnych rzek, cechował się równowagą w produkcji zbożowej i zwierzęcej
• folwark ekspansjonistyczny (ekspansywny) - produkował żywność (zboże) na eksport (przeważnie do
krajów Europy Zachodniej), był usytuowany w pobliżu spławnych rzek (zwł. w dorzeczu Wisły) i szlaków
handlowych, dominowała w nim produkcja zboża
- specyfika profilu produkcji dużych folwarków na Wołyniu i Podolu: hodowla wołów... , przeważnie na eksport...
- kwestia opłacalności gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej w II połowie XVI wieku (zob. dwa
wykresy w podr., s.53)
struktura dochodu właściciela ziemskiego (60 % dochodów pochodzi z folwarku; 40% z danin i czynszów)
struktura podziału gruntów właściciela ziemskiego (80% ziemi przypada na gospodarstwa chłopskie, 20% - folwark)
- gospodarka folwarczno - pańszczyźniana powodowała stopniowe ubożenie chłopów, osłabienie
wymiany handlowej wsi z miastem (co było czynnikiem wpływającym na zahamowanie rozwoju miast, ponieważ
biedni chłopi mniej mogli kupować w mieście) oraz w XVII w. kryzys gospodarczy w Rzeczpospolitej („gdy na
początku XVII w. gwałtownie spadły ceny żywności na rynkach światowych”, podr. ,s.56)
7. Zróżnicowanie wielkości majątków szlacheckich:
• latyfundia - wielkie posiadłości ziemskie (np. magnackie, królewskie, biskupie), zarządzane najczęściej
przez dzierżawców
• gospodarstwa średniej szlachty (jeden lub kilka folwarków i wsi)
• gospodarstwa szlachty zagrodowej (szlachta zagrodowa uprawiała ziemię samodzielnie lub przy
pomocy kilku poddanych, poziomem zamożności czasem niewiele różniąc się od bogatych chłopów)
8. Miasta polskie w XVI wieku:
- podział miast w Rzeczpospolitej ze względu na ich status prawny:
• miasta królewskie (np. Kraków, Wilno, Sandomierz, Lublin, Lwów, Poznań, Warszawa, Toruń, Gdańsk)
▪ miasta prywatne (np. Zamość, Leszno, Siewierz)
- stolice: Kraków w Koronie (w Królestwie Polskim), Wilno w Wielkim Księstwie Litewskim, u schyłku
XVI w. król Zygmunt III Waza przeniósł siedzibę królewską z Krakowa do Warszawy, Kraków
jednak zachował nadal niektóre funkcje stolicy (katedra na Wawelu pozostała miejscem koronacji królów
Polski, krypty w jej podziemiach były miejscem pochówku zmarłych królów i ich rodzin
- gospodarcze i polityczne znaczenie Gdańska jako największego miasta Rzeczpospolitej
▪ rola Gdańska w życiu gospodarczym Rzeczpospolitej - zwł. w jej „handlu zbożowym”: „Gdańsk skupiał
80% morskiego handlu Polski” (opis pod il. w podr., s.56)
▪ największe w Rzeczpospolitej w XVI w. miasto pod względem ilości mieszkańców (ok. 50 tys.
mieszkańców)
▪ polityczne funkcje określenia „chłańsk” (szlachta oskarżała mieszczan gdańskich o czerpanie nadmiernych
zysków z pośrednictwa w handlu zbożem: „Gdańsk - chłańsk”, bo „pochłania” to wielkie bogactwo
Rzeczpospolitej, jakim jest eksportowane przez nią zboże, pochodzące ze szlacheckich folwarków)
▪ dążenie Gdańska do uzyskania w państwie specjalnego, uprzywilejowanego statusu (większego zakresu
niezależności od urzędników królewskich) , stąd też konflikty Gdańska z królami Zygmuntem Augustem (1568 -
1570), a następnie ze Stefanem Batorym (Gdańsk uznał Stefana Batorego za króla dopiero po zniesieniu konstytucji
Karnkowskiego)
· tzw. Konstytucje Karnkowskiego (przyjęte przez sejm w 1570 r., kończące konflikt Zygmunta Augusta z
Gdańskiem, był to zbiór zasad ustalających m.in. status Gdańska w Rzeczpospolitej, zasady podległości Gdańska
Rzeczpospolitej, nadzór królewskich urzędników nad portem gdańskim)
- grupy ludności żyjące w mieście i ich status prawny i majątkowy:
• mieszczaństwo, warstwy społeczne wśród mieszczan:
- patrycjat (najbogatsi mieszczanie, np. kupcy, bankierzy, najbogatsi rzemieślnicy)
- pospólstwo (mieszczanie mniej zamożni od patrycjatu, zwłaszcza rzemieślnicy)
•„ludzie luźni” - specyfika grupy społecznej (np. ludzie bez majątku, czeladnicy, służba domowa, żebracy)
• duchowieństwo
• szlachta
• mniejszości etniczne w mieście (jako odrębne, autonomiczne społeczności - zwł. Żydzi, czasem Ormianie)
kahał - autonomiczna gmina żydowska w mieście
- polityczna i gospodarcza rola małych miast w Rzeczpospolitej (miejsce obrad sejmików i sądów
szlacheckich, rynek zbytu dla żywności pochodzącej z okolicznych folwarków, ośrodki wytwórczości
rzemieślniczej dla pobliskich wsi i folwarków, ośrodki handlu o zasięgu lokalnym i regionalnym)
9. Kierunki i najważniejsze ośrodki handlu w Rzeczpospolitej (analiza mapy, źródło w podr.,
s. 58 - 59, zad. nr 6,7 (s. 57)
10. Szlachta wobec miast i mieszczaństwa
- ustanowienie taks wojewodzińskich (w 1423 i w 1496 r.): ustalane co roku przez wojewodów ceny
maksymalne na wyroby rzemieślnicze, zarówno krajowe jak i zagraniczne, ich ustanowienie było
niekorzystne dla mieszczaństwa (czyli producentów wyrobów rzemieślniczych), korzystne zaś dla szlachty
(czyli nabywców wyrobów rzemieślniczych)
- przywilej piotrkowski z 1496 r. w sprawie mieszczaństwa:
▪ zakaz nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich poza miastem (np. folwarku wraz z wsią)
▪ zapewnienie szlachcie wyłącznego dostępu do urzędów państwowych i wyższych godności kościelnych
(oznaczało to, że przedstawiciele stanów chłopskiego i mieszczańskiego utracili dostęp do urzędów państwowych
oraz wyższych godności kościelnych - np. godności biskupa)
▪ zwolnienie szlachty od opłat celnych na towary eksportowane i importowane przez nią m.in. na potrzeby
folwarku (także to postanowienie było niekorzystne dla mieszczan, ponieważ odtąd sprzedawane przez nich
towary były droższe)
▪ przywilej piotrkowski wzmacniał zatem uprzywilejowanie szlachty wobec mieszczan, a także znacznie
osłabiał pozycję polityczną oraz status społeczny mieszczaństwa w Polsce
- konstytucje sejmowe z 1565 r.: zakaz wywozu towarów za granicę przez kupców polskich
(prawo to nie weszło w życie)
- poglądy Stanisława Orzechowskiego jako przejaw szlacheckiej ideologii gospodarczej: zwolennik
dominacji szlachty w życiu politycznym i gospodarczym państwa oraz ograniczenia znaczenia
mieszczaństwa, z jego poglądami polemizował A. F. Modrzewski
11. Poglądy A. F. Modrzewskiego na temat roli stanu mieszczańskiego w Rzeczpospolitej:
był zwolennikiem równouprawnienia mieszczaństwa ze szlachtą w życiu gospodarczym i
politycznym państwa
12. Szlachecka ideologia gospodarcza w Polsce XVI w. i jej krytyka przez A. F. Modrzewskiego
• poglądy Stanisława Orzechowskiego jako przejaw szlacheckiej ideologii gospodarczej (zwolennik dominacji
szlachty w życiu politycznym i gospodarczym państwa oraz ograniczenia znaczenia mieszczaństwa), z jego
poglądami polemizował A. F. Modrzewski (zob. punkt powyżej)
• tzw. „dogmat spichlerza” - przekonanie szlachty polskiej, że Rzeczpospolita to „spichlerz Europy”
opis pod il. w podr.,s.59
13. Społeczeństwo polskie w XVI w.
- 8 mln mieszkańców ( uwzględnia terytorium zarówno Korony jak i WKL, a zatem chodzi o obszar Rzeczpospolitej
Obojga Narodów od unii lubelskiej w 1569 r.)
- struktura społeczna w Koronie (czyli bez WKL) w XV- XVI w.: szlachta (10%), duchowieństwo
(0,5%), mieszczaństwo (20%), chłopi (69,5%), podr. ,s.57
- struktura narodowościowa (uwzględnia terytorium zarówno Korony jak i WKL, a zatem chodzi o obszar Rzeczpospolitej
Obojga Narodów od unii lubelskiej w 1569 r.): Polacy (40%), Rusini (20%), Litwini (13%), Niemcy (10%), Żydzi (5%),
pozostałe 12 % (np. Łotysze, Ormianie , Tatarzy), podr., s. 80
5