GOSPODARKA FOLWAR
CZNO - PAŃSZCZYŹNIA NA :
Funkcjonowanie systemu feudalnego:
Cała ziemia była skupiona w rękach szlachty (feudałów). Część ziemi feudałowie wypuszczali w dzierżawę chłopom. Za możliwość dzierżawienia ziemi chłop musiał świadczyć na rzecz pana :
-w naturze, w pieniądzach lub w odrobku (pańszczyzna).
W XV w. sytuacja chłopów w
Polsce była korzystna. Rozwój gospodarczy w kraju przyczynił się do osiągnięcia dość wysokiej stopy życiowej chłopów, a prawa wydane przez Kazimierza Wielkiego określały okoliczności wychodzenia chłopów ze wsi, ustalały kary za zabójstwo chłopów, oraz ograniczały uprawnienia sądownicze feudałów wobec chłopów.
FOLWARK - duże gospodarstwo rolne lub rolno- hodowlane, nastawione na produkcję żywności na dużą skalę, na zbyt - w celu zwiększenia swoich dochodów; wykorzystujące siłę roboczą - najemników, a przeważnie chłopów pańszczyźnianych.
PAŃSZCZYZNA - bezpłatna, przymusowa praca chłopa na roli na rzecz pana za prawo dzierżawienia ziemi (kilka dni w roku - wymiar pańszczyzny).
Rodzaje pańszczyzny :
piesza (jeżeli chłop stawiał się z gołymi rękoma bez narzędzi),
sprzężajna (jeżeli chłop stawiał się z narzędziami, koniem itd.).
Odkrycia geograficzne powodują podział Europy na wsch. i zach. (dualizm) ⇒ rewolucja cen na produkty rolne ⇒ wzrost zapotrzebowania na towary rolnicze ⇒ produkcja rolnicza staje się opłacalna ⇒ łatwość transportu Wisłą do Gdańska ⇒ łatwy kontakt z Europą zachodnią (odzyskanie Pomorza Gdańskiego - II pokój toruński - 1466 r.).
Szlachcie opłacało się zakładać gospodarstwa rolne:
szlachta nie ponosiła nakładów, nie inwestowała, darmowa siłą robocza, ziemi pod dostatkiem, zapewniony zbyt.
Koncentracja ziemi w rękach szlachty (stałe powiększanie powierzchni folwarków):
karczowanie lasu, osuszanie bagien, zagospodarowanie nieużytków, przenoszenie chłopów na gorsze ziemie, przyłączanie serwitutów (ziemie pozostające we wspólnym użytkowaniu dworu i wsi), odbieranie folwarków sołtysich (statut warecki - 1423 r.), nieopodatkowana ziemia i transport.
POLITYKA SZLACHTY:
- Anty chłopska: • uniemożliwienie im ucieczek ze wsi (1496), do miasta może odejść tylko jeden chłop w roku, a z pośród synów tylko jeden może odejść na naukę (w praktyce oznacza przywiązanie chłopów do rodzinnej wsi), • właściciele ziemscy przejmują sądownictwo nad chłopami, • ciągłe podnoszenie pańszczyzny, • (1518) - państwo zrzeka się ingerencji w stosunki między panem a chłopem, • (1520) - (sejm toruński) ustala obowiązkowy wymiar pańszczyzny (jeden dzień z łana w tygodniu, zakaz kontaktu chłopa z miastem - ograniczenie wyjazdów).
- Anty mieszczańska : • Taksy wojewodzińskie, cenniki na wytwory rzemieślnicze, które umożliwiały szlachcie kontrolę cen, • zabroniono mieszczanom posiadania ziem poza miastem, a posiadane należało odsprzedać szlachcie (1496 - 1538), • mieszczanie muszą płacić cło na towary sprowadzane z zagranicy, • mieszczanie nie mogą piastować wyższych urzędów świeckich ani duchownych.
Stosunek szlachty do mieszczan i chłopów : szlachta pogardza innymi stanami (niższymi), ubożenie chłopstwa, antagonizm szlachty i chłopów (wzajemna niechęć), zróżnicowanie stanu chłopskiego (kmiecie - najbogatsi z chłopów, półkmiecie, zagrodnicy, chałupnicy, komornicy, ludzie wolni), ubożeją miasta i mieszczaństwo, brak zainteresowania państwa polityką handlową czy przemysłową.
Gospodarka folwarczno - pańszczyźniana na przykładzie Polski :
Polska : zyski czerpie szlachta, chłopi nie mają żadnych praw, żadnego głosu, nie mają wolności osobistej, są przywiązani do ziemi, ziemia należy do szlachty, na ziemi pracują chłopi - darmowa praca (pańszczyzna), w Polsce dominuje produkcja cechowa i rzemieślnicza.
Na zachodzie : zyski czerpie magnateria i mieszczaństwo, chłopi posiadają wolność osobistą, prawo posiadania ziemi miał każdy, na ziemi pracowali chłopi dzierżawiąc sobie ziemię, płacąc za to czynsz, a właściciel ziemski do pracy zatrudniał najemników.
PRZYWILEJE SZLACHECKIE
Przywilej koszycki (1374r.) Ludwik Węgierski - ustalenie podatku płaconego przez szlachtę do dwóch groszy z łanu, inne podatki tylko za jej zgodą;
Przywilej czerwiński (1422r.) Władysław Jagiełło - nienaruszalność majątku szlachcica (konfiskata tylko po wyroku sądowym);
Statut warecki (1423r.) Władysław Jagiełło - przymusowy wykup gospodarstw sołtysich ;
Przywilej jedleńsko - krakowski (1430 - 1433r.) - Władysław Jagiełło : nietykalność osobista szlachty (nie można uwięzić szlachcica posesjonaty bez wyroku sądowego);
Przywilej nieszawski (1454r.) Kazimierz Jagiellończyk - król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody szlachty (konkretnie sejmików ziemskich);
Konstytucje piotrkowskie (1496r.) Jan Olbracht - szlachta uzyskuje wyłączne prawo posiadania ziemi, zwolnienie z opłat celnych; wprowadzono taksy wojewodzińskie;
Konstytucja nihil novi (1505r.) Aleksander Jagiellończyk - żadne zmiany w istniejących prawach i przywilejach szlacheckich nie mogą być wprowadzone przez króla bez zgody szlachty (wówczas funkcjonował już w Polsce sejm reprezentujący ogół szlachty w kraju).
Wnioski płynące z przywilejów :
władza królewska słabnie, a szlachecka rośnie w siłę,
wyjątkowa pozycja szlachty w stosunku do mieszkańców i chłopów,
słabość mieszczaństwa (w 1791r. otrzymują jakiekolwiek prawa),
upodlenie stanu chłopskiego.
Szlachta dzieli się na :
posesjonaci - posiadają dobra ziemskie i posesje : magnaci - (magnus - wielki), posiadają prywatne miasta, prywatne wojsko, duże wpływy w państwie, posiadają nawet do kilkudziesięciu wsi (np. Zamojscy, Potoccy, Lubomirscy, Radziwiłłowie), szlachta średnia - posiadali kilkanaście wsi, sama nie pracuje, (najliczniejsza), zagrodnicy - posiadają własne gospodarstwo na którym pracują - (szlachta schłopiana).
nieposesjonaci - nie posiadają nic: chałupnicy - posiadają chałupę ale nie mają własności, komornicy - żyją kątem u szlachty średniej (szlachta zaściankowa) nie posiadają własności, gołota - posiadają tylko tytuł, służą w wojsku, szlachta służebna - wynajmują się i służą u szlachty bardziej zamożnej.
Stan szlachecki był równy (teoretycznie), ale praktycznie składał się z przedstawicieli o różnej zamożności, różnym prestiżu społecznym i różnych wpływach politycznych. W XVI w szlachta stała się dominującym stanem, liczyła od 5-10% ogółu społeczeństwa. Jej pozycja została zagwarantowana prawem - przywileje : nietykalność osobista, nietykalność majątkowa, prawo sprawowania urzędów i godności, ulgi podatkowe i celne, prawo zasiadania w sejmie i na sejmikach, prawo do wyboru króla.
Szlachcicem zostawało się : z urodzenia, szlachectwo można było kupić - trzeba było dowieść, że potomkowie byli szlachtą, szlachectwo można było otrzymać za wybitne zasługi - „ nobilitacja”
(nobitas - wywyższyć kogoś), szlachta posiadała herb, sztandar oraz zawołanie.
SEJM WALNY :
Funkcjonująca nazwa organów przedstawicielskich - parlamentu to Parlamentum generale .
W tradycji polskiej to po prostu Sejm Walny. Za początek powstania Sejmu Walnego przyjmuje się datę (1490 lub 1493). W XV w. istniały już i funkcjonowały zjazdy szlachty z poszczególnych ziem - tzw. sejmiki ziemskie. Równolegle istniały zjazdy możnowładztwa (świeckiego i duchownego) z królem, gdzie poruszano sprawy całego państwa.
Sejm Walny składał się z trzech izb: król, sejm, senat.
Sejm : byli to przedstawiciele szlachty z poszczególnych ziem, wybrani na sejmikach ziemskich, (było ich 170); Poseł reprezentował swoich wyborców, jego mandat był imperatywny (związany).
Senat : była to dawna rada królewska. Senat był dożywotni. W senacie zasiadali - biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, najwyżsi urzędnicy państwowi : (kanclerze, marszałkowie, podskarbiowie). W senacie po 1569r. (unia z Litwą) zasiadało 140 senatorów.
Sejm i senat obradował oddzielnie (tylko w 1 i ostatnim dniu razem). Obradom sejmu przewodniczył marszałek., a obradom senatu przewodniczył król.
Sejm ustalał ustawy (tzw. konstytucje) :
o liczebności wojska, o wysokości podatków, o przychodach i rozchodach państwa, o przymierzach, o wojnach czy pokoju.
Sejm podejmował decyzje większością głosów.
Obrady sejmu trwały 6 tygodni, a sejm zbierał się co dwa lata. W nagłych wypadkach zbierał się na dwu tygodniowe posiedzenie. Sejm nie był zawsze gotowy. Sejm zbierał się w Krakowie, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Lublinie , Grodzie.
RUCH EGZEKUCYJNY SZLACHTY ŚREDNIEJ W XVI wieku :
Rodzaje sejmików :
przedsejmowy (2 połowa XV wieku) - wybierano posłów na sejm, - narzucano instrukcje,
relacyjny (XVI wiek) - wysłuchiwano relacji obrad sejmu,
elekcyjny - wybierano 4 kandydatów na sędziego ziemskiego,
kapturowy - wybierał władzę federacji i sąd kapturowy dla danej ziemi na czas bezkrólewia (od 1572r.),
deputacki (1578r.) - wybierano co rok 1 kandydata do trybunału koronnego.
EGZEKUCJA - wykonanie, wyegzekwowanie, wyrok.
Egzekucja dóbr :
zwrot bezprawnie trzymanych przez magnatów królewszczyzn (majątków król.),
lustracja dóbr i dochodów królewskich - (szczegółowy przegląd,
stworzenie skarbu publicznego - ujednolicenie państwa.
Egzekucja praw :
zakaz łączenia stanowisk,
kodyfikacja prawa (spisanie, ujednolicenie prawa),
reforma sądownictwa,
reforma armii, skarbu, monety i reforma kościoła.
O władzę rywalizowały trzy
obozy :
król + magnateria (obóz królewski) : zachować stan posiadania,
Bona Sfortza (żona Zygmunta I Starego) + wyżsi urzędnicy państwowi + szlachta : wzmocnienie państwa poprzez wzmocnienie władzy królewskiej i uszczuplenie pozycji (władzy) magnaterii ,
szlachta średnia : dąży do nowych przywilejów, chce ograniczyć pozycję magnaterii i króla chce zreformować państwo.
Realizacja programu : (Hieronim Ossoliński, Mikołaj Semicki, Rafał Leszczyński).
Program : stałe dochody państwa, sejm najwyższym organem w państwie, spisać i ujednolicić prawo, ujednolicić podatki, zacieśnić związek Unii z Litwą (zespolić, zintegrować), reforma kościoła, opodatkowanie kościoła, osłabić magnaterię, usprawnić państwo, odzyskanie dóbr królewskich, które zostały przekazane bez zgody sejmu.
Realizacja: spisano dobra królewskie (spis majątku królewskiego), czwarta część dochodów z dóbr królewskich (kwarta) zostanie przeznaczona na utrzymanie stałej armii (wojsko kwarciane), dobra ziemskie monarchy stały się dobrami państwowymi, skodyfikowano prawo- Jan Łaski, zakaz wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów, ujednolicono system miar i wag, odebrano większą część majątków magnaterii, zreformowano podatki, sąd kontrolował majątki królewskie i finanse królewskie, unifikacja, zniwelowanie różnic (zniesienie) pomiędzy Rzeczpospolitą a Prusami Królewskimi, zawarto realną unię pomiędzy Polską a Litwą (1569r.), przystąpienie króla Augusta do realizacji planu.
Do końca XVI wieku w Rzeczpospolitej rozpowszechniło się niekorzystne rozdawanie dóbr kościelnych i świeckich. Gromadzenie wielu urzędów w rękach jednej osoby.
REFORMACJA I KONT- REFORMACJA W POLSCE W XVI wieku.
Przyczyny reformacji : podobne jak na zachodzie, napływ idei reformacyjnych z zachodu (kupcy, dyplomaci, studenci), uprzywilejowana pozycja kościoła w Polsce :
pozycja polityczna - duchowni zasiadali w senacie,
pozycja ekonomiczna - nie płacili podatków na rzecz państwa, co więcej sami pobierali podatki (dziesięcinę),
pozycja sądownicza - mieli własne sądownictwo i wyroki sądów kościelnych musiały być wykonane przez starostę (władza świecka).
Mieszczaństwo było niezadowolone z ideologii kościoła, bo kościół potępiał Litwę.
Luteranizm - mieszczaństwo z zachodniej i północnej części Korony (skupiska ludności niemieckiej), Prusy Książęce i Królewskie.
Kalwinizm - niezwykle popularny wśród szlachty (struktury kościelne zależne od szlacheckich opiekunów, porzucenie uciążliwych opłat na rzecz na rzecz kościoła, skupiał opozycję antykrólewską i egzekucjonistów) - Małopolska i Litwa.
Arianizm - bracia polscy - radykalny odłam kalwinizmu, utworzony w rezultacie podziału wspólnoty kalwińskiej na zbiór większy i mniejszy w 1562r.. Arianie nie uznawali Trójcy świętej, nie mogli brać udziału w wojnach, sprawować urzędów i posiadać poddanych; główny ośrodek arianizmu (gmina i akademia w Rakowie). Członkami byli mieszczanie, chłopi i szlachta ).
Bracia Czescy (4 odłam) - okolice Poznania - Wielkopolska, odłam husytyzmu - uciekli przed prześladowaniem z Czech.
XVI i XVII wieczna Rzeczpospolita nazywana była państwem bez stosów. Panowała tolerancja religii.
(1573r.) - ugoda w Sandomierzu między Katolikami, Kalwinami i Luteranami (ugoda mówiła o współpracy). Arian wykluczono, bo chcieli zburzyć istniejący porządek społeczny.
(1573r.) - konfederacja warszawska - gwarantowała wieczysty pokój między różniącymi się w wierze.
KONTREFORMACJA
(1564r.) - sprowadzenie Jezuitów do Polski, uzyskali olbrzymi wpływ na dwór królewski, (Jezuita Jakub Wujek przetłumaczył biblie na język polski),
wprowadzono reformy Soboru trydenckiego,
próby pozyskania wyznawców : (1596r.) - podporządkowanie kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej papieżowi; powstanie kościoła unickiego czyli greko katolickiego, prawosławnych którzy odmówili przyjęcia unii pozbawiono praw politycznych, cerkiew części majątku.
UNIA POLSKO - LITEWSKA ( 1569 ROK)
Przyczyny unii : szlachta polska zainteresowana jest ekspansją polityczną i ekonomiczną na wschód, litewska szlachta średnia chce zrównania praw i przywilejów ze szlachtą polską, kościół katolicki chce pozyskać nowych wyznawców, lęk Litwy przed ekspansją rosyjską, turecką i tatarską.
Przeciwnikiem unii jest magnateria litewska (traciła wyjątkową pozycję). Unii domaga się ruch egzekucyjny.
Postanowienia unii : Sprawy unii polsko - litewskiej rozpatrzone zostały ostatecznie na sejmie w Lublinie, który trwał od stycznia do lipca 1569 r.. Sejm uchwalił wcielenie południowo - zachodniej części Litwy tj.: (Podlasia, Wołynia, Podola, i Kujawszczyzny do Korony polskiej). Akty unijne zostały wystawione przez Sejm Koronny i litewski 1 lipca, a przez króla Zygmunta 4 lipca 1569 r.. Połączyły one suwerenne i równoprawne państwa i narody w jedno państwo o nazwie Rzeczpospolita obojga narodów. Główne elementy jedności Rzeczpospolitej to : wspólny monarcha (po jego śmierci miała nastąpić wspólna elekcja jego następcy), oraz wspólny sejm, w którym (tak w sejmie jak i w izbie poselskiej) zasiadali razem Polacy i Litwini, wspólne prawa i przywileje łączyły szlachtę polską i litewską w jeden naród szlachecki, wspólna moneta, wspólna polityka zagraniczna.
Odrębne były : centralne urzędy w Polsce i na Litwie, wojsko i skarbowość.
Tak więc powstała wspólna władza ustawodawcza, natomiast władza wykonawcza (poza królem) pozostała oddzielna.
SKUTKI UNI : dodatnie - powiększenie terytorium, starcie się kultur (mieszanie się kultur), wzrost potencjału ekonomicznego i militarny, nowe kierunki ekspansji handlowej, mozaika narodów, religii i kultur wpływała na tolerancję.
Ujemne - wzrosła ilość sąsiadów (wrogów) - Turcja, Rosja, Szwecja, Tatarzy, zbyt długie granice do obrony, wzrost potęgi magnatów, konflikty narodowościowe religijne (np. powstanie Chmielnickiego), polityka polska została zdominowana, podporządkowana w kierunku wschodnim.
KULTURA I SZTUKA POLSKIEGO RENESANSU :
Napływ idei renesansowej do Polski : (dyplomaci, studenci, kupcy). Z Włoch - (Bona Sfortza) - żona Zygmunta. August (rzeźbiarze i malarze).
Rozwój silnego mecenatu królewskiego : Przykład królewski bardzo mocno działał na magnaterię i szlachtę.
Rozwój literatury narodowej : Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki, Stanisław Orzechowski.
Rola Akademii Krakowskiej : Stanowiła centrum nauk Europy środkowej. Paweł Włodkowic - miał między narodowy autorytet (podzielił wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe).
Wkład Polaków w kulturę i naukę europejską: Mikołaj Kopernik (układ heliocentryczny), Maciej z Miechowa (stworzył dzieło „ O dwu Sarmacjach”), Jan Długosz (napisał historię Polski), Andrzej Frycz Modrzewski (napisał „O naprawie Rzeczpospolitej” - po łacinie), głosił równość wszystkich wobec prawa (wszystkich czyli tylko szlachtę), zwolennik reformacji i podporządkowania kościoła państwu.
POLITYKAZ ZAGRANICZNA OSTATNICH JAGIELLONÓW
Panowanie Jagiellonów
Władysław Jagiełło 1386-1434
Wł. Warneńczyk 1434-1444
Kazi. Jagiellończyk 1447-1492
+ Elżbieta Rakuszanka
Jan Olbracht 1492-1501
Aleksander jagiellończyk 1501-1506
Zygmunt I Stary 1506-1548
+ Bona
Zygmunt August 1548-1572
STOSUNKI Z HABSBURGAMI
1526 bitwa pod Mochaczem ginie Ludwig Jagiellończyk, 1530 w celu obrony południowej granicy z turcją Zygmunt I Stary zawiera porozumienie z Turcją, przekształcone później w wieczysty pokój.
STOSUNKI Z KRZYZAKIAMI
1226 - przygarnięcie, 1284 zagarniają Inflanty, 1308 - zagarniają Gdańsk, 1331 - bitwa pod Płowicami, 1335 proces w Wyszyhradzie, 1339 - proces w Warszawie, 1343 - pokój w kaliszu, 1409-1411 walki, 1454-1466 - wojna 13letnia, 1519-1521 - ostatnia wojna z zakonem.
papiestwo i cesarstwo nie udzieliło zakonowi wystarczającego poparcia, ponieważ zajęte były reformacją. Zakon wojnę przegrał, był zrujnowany. Wielki mistrz Albreht hohenzoler dokonał sekularyzacji zakonu. Zakon od tego momentu nazywał się Prusy Książece, a Wielki Mistrz zostawał świeckim księciem. Prusy stawały się lennem Rzeczpospolitej, władze sprawować mieli potomkowie A. Hohenzolera.
KWESTIA INFLANT
udział Rzeczpospolitej w wojnie o Inflanty 1551-1571 miedzy Polską, Rosją, Danią i Szwecją. 1561 nowo wybrany mistrz Gotard Kettler sekularyzował zakon i następnie w wyniku traktatu w Wilnie 1561 został on wcielony do Rzeczpospolitej. Podzielono ziemie: Kurlandia-lenno Rzeczpospolitej. Inflanty Właściwe: wspólna prowincja Polski i Litwy. Rosja zagarneła Doprad, Szwecja - Estonia z portem Revel, wyspy Dago i Ozylia, Dania - wyspy na Bałtyku, Gotlandia.
POLITYKA MORSKA
Podczas wojny o Inflanty Zygmunt Augustpróbuje stworzyć flotę królewską i angażuje tzw. kaprów - kapitanów okrętów, którzy uzyskują pozwolenie na rabunek i niszczenie floty nieprzyjaciela. Miasto Gdańsk posiada własną flotę, koncentruje handel zbożem, prowadzi własną politykę zagran., nie zawsze zgodną z państwem. Zygmunt August chce ograniczyc monopol Gdańska. Powołano w 1568 Komisję Morską. Na czele komisji był Jan Kostka, zadanie komisji było czuwać nad interesami morskimi Polski. 1570 grupa urzędników królewskich na czele z biskupem płockim Stanisławem ogłasza konstytucję karnkowskiego, określały stosunki Gdańska i Polski. Gdańsk w 1577 za wysokie kontrybucje i uznanie Stafana Batorego królem został zwolniony z tej konstytucji.
PIERWSZ WOLNA ELEKCJIA
Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta - ostatniego Jagiellona w lipcu 1572. W państwie powstał spór między magnaterią, a szlachtą średnią kto będzie decydował o wyborze króla. Ostatecznie zadecydowana, że króla będzie wybierał ogół szlachty podczas elekcji virtitin (powszechnej). Po śmierci króla zastępował go prymas - jakub Uchański, zwany „interrex-em”. W czasie bezkrólewia w celu zabezpieczenia wewnętrznego szlachta zawiązała konfederacje, to związek zbrojny szlachty w celu utrzymania porządku, obrony państwa, czy króla. Związek zbrojny szlachty przeciw królowi to rokosz. Działają sądy kapturowe, które wydają wyroki natychmist.
Wybór na króla Henryka Walezego w 1573-1574 ucieczka króla w czerwcu 1574. Zobowiązania które musiał podpisać król.
Artykuły henrykowskie (stałe, niezmienne, miały obowiązywać każdego władcę)
- gwarantowano niezmienność przywilejów szlacheckich
niezmienność ustroju ( demokracja szlachecka )
obowiązek zwoływania sejmu co 2 lata
wybór króla na drodze wolnej elekcji
nad poczynaniami króla będą czuwać rezydencji-senatorzy
sejm będzie kontrolował politykę wew. i zewn.
Pacta conwenta ( osobiste zobowiązania )
ślub z Anną Jagiellonkaspłacić długi Zygmunta Augusta
kształcić młodzież polską w Paryżu
sfinansować budowę floty
wprowadzić flotę francuską na bałtyk
sprowadzić do Polki 4 tyś. piechoty gaskońskiej
PANOWANIE STEFANA BATOREGO
Druga wolna elekcja 1576. Była to podwójna elekcja, Stafan Batory okazał się szybszy i osobiście zjawił się w Krakowie, poślubił Annę Jagiellonkę i koronował się na króla. GDAŃSK nie uznał go za króla 1577 - wojna z gdańskiem, gdzie Polska została pokonana nad jeziorem Lubieszowskim wojnę kończy kompromis : Gdańsk uznaje Batorego królem, płaci kontrybucje, podatki, król zawiesza konstytucje karnkowskiego. Wojna o INFLANTY Po zakończeniu wojny północnej 1570 car rosyjski Ivan IV Groźny zorganizował wyprawę wojenną na szwedzkie i polskie Inflanty (1577). przeciwdziałanie strony polskiej, wzmocnionej dodatkowo nowo stworzoną piechotą wybranicką, bezbośredni atak na tereny rosyjskie (zaplecze Inflant), zdobycie przez wojska rzeczpospolitej Płocka i Wielkich Łóków, rozejm w Jamie Zapolskiej (1582), zawarty przy pośrednictwie posła papieskiego ( rzym liczył na przejście Ivana IV na katolicyzm) Zasady: Rosja utraciła swoje wpływy w Inflantach ( m.in. Doprad) i ziemie płocką na rzecz państwa polsko-litewskiego. REFORMY Stefana B. Sądownicza: w 1578 utworzył trybunał koronny, 1581 utworzono trybunał litewski, najwyższy sąd apelacyjny, założył Akademie w Wilnie 1579. Wojskowa : utworzył piechotę wybraniecką 1578,
ZYGMUNT III WAZA ( 1587-1632 )
Zygmunt III Waza Jan III Waza + Katarzyna Jegiellonka Zygmunt I Stary
Spór Zygmunta III Wazy ze szlachtą
Król : zabiegał o interesy własnej dynastii Wazów, dążył do wzmocnienia swojej władzy, nie chciał uznać konfederacji warszawskiej, ograniczenie roli izby poselskiej, stały skarb i wojsko.
Szlachta: rząda przestrzegania wolności wyznania, zablokowanie działalności najwyższego organu demokracji szlacheckiej, na sejmie w 1606 izba poselska odrzuciała program królewski, porzucenie obrad sejmu, antykrólewski rokosz, niechętna polityce kontreformacyjnej króla i jego jezuickiemu otoczeniu.
Rokosz 1606-1609. król Hotkiewicz, Żółkiewski, szlachta Zebrzydowski, Radziwił. 1607 bitwa pod Guzowem. Kompromis król nie karze rokoszan, nie reformuje sejmu, buntownicy przepraszają króla.
WOJNY ZE SZWECJĄ.
Przyczyny: 1592 śmierć Jana III Wazy, ojca Zygmunta III . Zygmunt III Waza królem Szwecji. 1598 zdetronizowany, tron obejmuje stryj Karol IX Sudermancki. 1600 Zygmunt III przyłancza Estonie do Polski, Szwedzi chcą odzyskać Estonię, Zygmunt będzie chciał odzyskać tron, Szwedzi chcą przekształcić Morze Bałtyckie w swe wewn. jezioro. W Europie toczy się wojna 30letnia Polska w innym obozie niż Szwecja
Skutki:całe inflanty w 1611 powróciły do Polski, 1622 rozejm w Michtawie, Szwedzi zajmują większą część Inflant aż po Dźwinę, Rozejm w 1629 w Altmarku - porty pruskie, inflandzkie bez Gdańska, Pucka i Królewca przechodzą w ręce Szwedów, Szwedzi pobierają cło z Gdańska, W 1635 rozejm w Sztumskiej - Inflanty pozostają szwedzkie, ale postanowienia w Altmarku uniewazniono
WOJNY Z ROSJĄ
Przyczyny: chęć ekspansji szlachty polskiej na wschód, chęć pozyskania nowych wyznawców, w Rosji panował całkowity kryzys tzw. Wielka Smuta, wojna spowodowana powst. Chmielnicekigo.
Skutki: rozejm w 1619 w Dywylinie - do Rzeczpospolitej włączono ziemie smoleńską, czernichowską i siewierską, pokój w Polanowie - Polska otrzymała nabytki terytorialne, a Wł IV zrzekł się tytułu cara Rosji, rozejm w Andruszowie potwierdzony pokojem Grzymułtowskiego (1686) - cała lewobrzeżna część Ukrainy stracona na rzecz Rosji.
POWSTANIE CHMIELNICKIEGO
Przyczyny pośrednie
Właścicielami majątków ziemskich są Polacy, a siłą roboczą chłopi pańszczyźniani. Kozacy walczą i bronią się przed narzuceniem im systemu pańszczyźnianego - nie uznają żadnej zwierzchności nad sobą; magnateria polska to katolicy, chłopi ruscy prawosławni
Przyczyny bezpośrednie
Błędna polityka Rzeczpospolitej wobec kozaków - liczba kozaków rejstrowanych bała mała, króle Wł IV planował wojnę z Turcją lecz ta nie doszła do skutku, osobiste urazy Bohdana Chmielnickiego
Gospodarka
gospodarka folwarczno-pańszczyźniana - Polska spichlerzem Europy
Polityka
wzrost potęgi militarnej i politycznej pokonanie Krzyżaków, dobre stosunki z Habsburgami, dominacja w Europie Środk-Wsch, unia polsko-litewska 1569
Kultura
Sztuka odrodzenia ( renesans ) M. Kopernik, A.F. Modrzewski - sukienniece, kaplica Zygmuntowska, łagodny przebieg reformacji w Polsce panowała tolerancja religijna ( konf. warsz. 1572 )
CO SIĘ ROZWIJA
rozwój demokracji szlacheckiej, wzrost przywilejów szlacheckich, powstanie i funkcjonowanie Sejmu Walnego, program i realizacja ruchu egzekucyjnego
CO OSŁABIŁO
rozwinięte przywileje szlacheckie, zakończenie panowania Jagiellonów, pierwsze wolne elekcje ( art. henrykowskie i pacta conwenta ), władcy elekcyjni realizują własną politykę, wzrost pozycji magnaterii - królewięta kresowii, rokosze, dobrze funkcjonująca demokracja szlachecka, rozpad Sejmu Walnego, zrywanie sejmów i sejmików, wzrost znaczenia sejmików sterowanych przez magnaterię, decentralizacja władzy, wojny
STRATY
ogólne zniszczenie kraju, upadek handlu, spadek zbytu na zboże, agrelizacja miast, zastój zacofanie, 60% ziemi to niełogi, straty ludnościowe, choroby, zarazy, terytorialne Inflanty Szwecja, Prusy usamodzielniły się, lewobrzeżna część Ukrainy Rosja
SKARB wiecznie pusty, szlachta nie chce się opodatkować, psucie monety, państwo wyzbyło się roli monopolistycznej na bicie monety
WOJSKO ciągłe zaleganie z żołdem, zawiązanie konfederacji niepłatnego żołnierza, polscy wojowie służą w obcych armiach