Banki komercyjne na rynku finansowym (pieniężnym i kapitałowym) jako inwestorzy i emitenci.
ROZWÓJ SYSTEMU BANKOWEGO W POLSCE W 2008R.
Krótkoterminowe bankowe papiery dłużne:
Na koniec 2007 r. największym segmentem rynku krótkoterminowych papierów dłużnych był rynek bonów skarbowych (tabela III). W 2008 r. istotnie zmieniła się sytuacja na tym rynku. Wzrost zadłużenia Skarbu Państwa z tytułu bonów skarbowych o 123% w porównaniu z końcem 2007 r. wynikał głównie ze zwiększenia krótkoterminowych potrzeb płatniczych państwa. Wraz ze wzrostem wartości bonów skarbowych w obiegu poprawiła się płynność rynku wtórnego, na którym podobnie jak w poprzednich latach dominowały transakcje warunkowe. W 2008 r. nastąpił spadek wartości bonów pieniężnych w ujęciu średniorocznym, co wynikało ze znacznego ograniczenia nadpłynności sektora bankowego. Nasilenie zaburzeń na krajowym rynku pieniężnym w IV kwartale 2008 r. spowodowało zmianę formy przetargów - od 17 października 2008 r. NBP zaczął przeprowadzać przetargi bez ogłaszania podaży. W 2008 r. nastąpił wzrost zadłużenia przedsiębiorstw z tytułu krótkoterminowych papierów dłużnych. Nowe emisje KPDP były przeprowadzane w trybie oferty niepublicznej. Finansowanie banków za pośrednictwem emisji papierów dłużnych na rynku pieniężnym miało w Polsce nadal marginalne znaczenie.
Tabela III. Zadłużenie na koniec roku z tytułu poszczególnych instrumentów rynku
pieniężnego oraz wartość obrotów na rynku transakcji lokacyjnych w
latach 2005-2008 (w mld zł)
2. Rynek długoterminowych bankowych papierów dłużnych:
Rynek obligacji skarbowych pozostawał największym i najbardziej płynnym segmentem rynku dłużnych papierów wartościowych w Polsce (tabela IV). Spadek tempa wzrostu zadłużenia Skarbu Państwa z tytułu obligacji skarbowych był głównie związany ze zmianą polityki emisyjnej Ministerstwa Finansów i zwiększeniem roli bonów skarbowych w finansowaniu potrzeb pożyczkowych państwa. Po kilkuletnim wzroście obrotów na rynku obligacji skarbowych, w 2008 r. nastąpił ich spadek. Tak jak w 2007 r. główną grupą inwestorów na krajowym rynku obligacji skarbowych były fundusze emerytalne. W 2008 r. obserwowano znaczne zmniejszenie zaangażowania nie rezydentów na krajowym rynku obligacji skarbowych. Rynek poza skarbowych instrumentów dłużnych był nadal słabo rozwinięty. Podstawową barierą rozwoju rynku obligacji komunalnych jest mała wartość pojedynczych emisji, która powoduje brak poważniejszego zainteresowania tego typu papierami wśród nie bankowych instytucji finansowych. Wartość zadłużenia przedsiębiorstw z tytułu emisji długoterminowych papierów dłużnych nieznacznie wzrosła. Nadal dominowały emisje przeprowadzone w trybie oferty niepublicznej, kierowane na rynek nieregulowany. Finansowanie banków w Polsce za pośrednictwem emisji papierów dłużnych na rynku kapitałowym miało nadal niewielkie znaczenie. Zakres tego finansowania był wyraźnie mniejszy niż w krajach strefy euro. Rynek listów zastawnych w Polsce był nadal słabo rozwinięty, a banki hipoteczne odgrywały niewielką rolę w finansowaniu nieruchomości. Na rynku kapitałowym nadal znajdowały się obligacje NBP o wartości 7,8 mld zł.
Tabela IV. Wielkość poszczególnych segmentów rynku kapitałowego w latach 2005-2008 (w mld zł)
2005 2006 2007 2008
3. Krótkoterminowe bankowe papiery dłużne
Krajowy rynek krótkoterminowych bankowych papierów dłużnych (KBPD) obejmuje obligacje oraz bankowe papiery wartościowe (instrumenty emitowane na podstawie ustawy Prawo bankowe, nazywane także certyfikatami depozytowymi) o pierwotnym okresie wykupu do jednego roku, emitowane w Polsce przez banki komercyjne. Podobnie jak w poprzednich latach, na koniec 2008 r. całość zobowiązań sektora bankowego z tytułu krótkoterminowych papierów dłużnych wynikała z emisji kierowanych na rynek krajowy.
Wielkość rynku
Na koniec 2008 r. wartość KBPD pozostających w obiegu była znacznie niższa niż na koniec 2007 r. i wyniosła 2,1 mld zł. (wykres 5.1.11). W ostatnich latach jedynie w 2006 r. zadłużenie banków z tytułu KBPD istotnie wzrosło, co wynikało z przeprowadzenia emisji dziewięciomiesięcznych obligacji przez BGK o wartości 1,1 mld zł. Finansowanie banków za
pośrednictwem emisji papierów dłużnych na rynku pieniężnym miało w Polsce od lat marginalne znaczenie. W 2008 r. wraz ze spadkiem wartości KBPD w obiegu istotnie zmniejszył się (do 24,4%) udział instrumentów krótkoterminowych w zobowiązaniach banków z tytułu emisji papierów dłużnych na rynku krajowym. Spadł także udział zobowiązań z tytułu emisji krótkoterminowych papierów wartościowych w pasywach sektora bankowego z 0,4% na koniec 2007 r. do 0,2% na koniec 2008 r.
Wykres 5.1.11. Zadłużenie banków z tytułu emisji krótkoterminowych papierów dłużnych na rynek krajowy w latach 2005-2008, wg stanu na koniec okresów
W 2008 r. banki przeprowadziły 355 emisji KBPD (w 2007 r. 387). Wartość nowych emisji zmniejszyła się z 14,2 mld zł w 2007 r. do około 10 mld zł w 2008 r. Nowe emisje były często dokonywane w ramach jednego programu i następowały w dniu wykupu instrumentów z poprzedniej emisji. Bankowe papiery wartościowe stanowiły pod względem wartości około 68% wszystkich emisji KBPD przeprowadzonych w 2008 r. Przeważały emisje o małych wartościach (średnia wartość pojedynczej emisji wyniosła około 28 mln zł) i o pierwotnym terminie wykupu do 3 miesięcy. W 2008 r. grupa emitentów krótkoterminowych papierów dłużnych banków nie zmieniła się istotnie. Dołączyły do niej 3 banki, natomiast dwa inne, które emitowały KBPD w poprzednim roku, nie wyemitowały żadnych instrumentów. Podobnie jak w poprzednich latach emitentami były głównie banki specjalizujące się w udzielaniu kredytów konsumpcyjnych i dysponujące niewielką bazą depozytową. Aktywnymi emitentami KBPD były też banki samochodowe. Ich udział w wartości emisji przeprowadzonych w 2008 r. wyniósł 19,1% (w 2007 r. 11,5%). Od kilku lat emisje KBPD przeprowadzał także jeden bank hipoteczny. Emisje krótkoterminowych obligacji służyły mu do bieżącego zaspokajania zapotrzebowania na środki finansowe. Wartość obligacji banku hipotecznego stanowiła 15,8% emisji KBPD przeprowadzonych w 2008 r. Krótkoterminowe obligacje banków były nadal sprzedawane w trybie oferty niepublicznej i nie wprowadzano ich do obrotu na rynku regulowanym. Bankowe papiery wartościowe emitowane na podstawie ustawy Prawo bankowe nie podlegają ustawie o ofercie publicznej. Oznacza to, że banki nie muszą sporządzać prospektu emisyjnego ani uzyskiwać pozwolenia KNF na ich sprzedaż16. W 2008 r. w strukturze terminowej zadłużenia z tytułu KBPD (według pierwotnych terminów wykupu emisji) nastąpił wzrost udziału papierów dłużnych o dłuższych terminach zapadalności, tj. od 3 do 6 miesięcy oraz od 6 miesięcy do 1 roku (tabela 5.1.5). Mogło to być związane z dążeniem niektórych banków do pozyskania bardziej stabilnego finansowania i spełnienia nadzorczych miar płynności oraz ze znacznym spadkiem obrotów na krajowym rynku lokat międzybankowych w IV kwartale 2008 r. (zawierano wówczas prawie wyłącznie transakcje jednodniowe).
Tabela 5.1.5. Struktura terminowa krajowego rynku KPDB w latach 2005-2008
według terminów pierwotnych, stan na koniec okresów (w %)
2005 2006 2007 2008
Rynek wtórny i inwestorzy
KBPD są przedmiotem obrotu na rynku nieregulowanym. NBP nie ma informacji o wartości transakcji dokonywanych tymi instrumentami. Z informacji od banków - organizatorów emisji wynika jednak, że transakcje są zawierane sporadycznie. Zgodnie z art. 89 ust. 2 z Prawa bankowego (tekst jednolity, Dz.U.z 2002 r., nr 72, poz. 665 z późn. zm.) banki były zobowiązane do informowania Prezesa Narodowego Banku Polskiego o zamierzonej emisji papierów wartościowych na 30 dni przed terminem emisji, wskazując warunki i wartość emisji. Bardzo krótki termin zapadalności, inwestorzy utrzymują te instrumenty do terminu wykupu. Struktura inwestorów na rynku KBPD jest zróżnicowana w zależności od formy prawnej tych instrumentów. Na koniec 2008 r. głównymi nabywcami krótkoterminowych bankowych papierów wartościowych były banki, fundusze inwestycyjne i przedsiębiorstwa (wykres 5.1.12). Zwiększenie udziału funduszy inwestycyjnych w strukturze nabywców krótkoterminowych bankowych papierów wartościowych miało głównie charakter statystyczny i wynikało z istotnego spadku zaangażowania przedsiębiorstw oraz banków (na koniec 2007 r. podmioty te posiadały 85% tych papierów dłużnych). W strukturze inwestorów na rynku obligacji bankowych ponownie nastąpił spadek zaangażowania banków, swój udział zwiększyły natomiast przedsiębiorstwa.
Wykres 5.1.12. Inwestorzy na rynku krótkoterminowych papierów dłużnych banków w latach 2006-2008 wg stanu na koniec okresów
4. Długoterminowe bankowe papiery dłużne (DBPD)
Wielkość rynku
W 2008 r. finansowanie banków w Polsce za pośrednictwem emisji papierów dłużnych na rynku kapitałowym miało nadal niewielkie znaczenie. Udział zobowiązań z tytułu emisji DBPD na rynek krajowy w pasywach banków zmniejszył się z 0,8% na koniec 2007 r. do 0,6% na koniec 2008 r. Zakres tego finansowania był wyraźnie mniejszy niż w krajach strefy euro. W strefie euro udział zadłużenia z tytułu emisji długoterminowych papierów dłużnych w sumie bilansowej monetarnych instytucji finansowych wyniósł na koniec 2008 r. 12%, przy czym np. w Niemczech ukształtował się na poziomie 17%, we Włoszech 20%, a w Hiszpanii 9%)60. 59 W dniu 22 stycznia 2009 r. NBP wykupił całość emisji obligacji NBP - Uchwała nr 1/1/OK/2009 Zarządu W 2008 r. tempo wzrostu zobowiązań banków krajowych z tytułu emisji długoterminowych instrumentów dłużnych emitowanych w Polsce było znacznie wolniejsze niż w poprzednim roku (7,1% w porównaniu z 98% w 2007 r.). Na koniec roku wartość tych zobowiązań wyniosła 6,59 mld zł (wykres 5.2.17). Spowolnienie wzrostu zadłużenia banków z tytułu emisji DBPD nie wystąpiło tylko w Polsce. W drugiej połowie 2008 r. wiele banków działających w UE ograniczyło emisje długoterminowych papierów dłużnych. Było to wynikiem spadku zaufania do banków i wzrostu awersji do ryzyka, co z kolei przekładało się na znacznie wyższe koszty takiego finansowania i spadek popytu na bankowe papiery dłużne wśród inwestorów. Jak wynika z badań ECB61, wraz z nasilaniem się kryzysu finansowego w 2008 r. banki w strefie euro preferowały emisje krótkoterminowych papierów dłużnych, ponieważ dla takich instrumentów łatwiej było pozyskać im inwestorów. Emisje te często były kierowane do wybranej grupy nabywców (tzw. book building), z którymi wcześniej negocjowano warunki zakupu.
Wykres 5.2.17. Zobowiązania banków z tytułu emisji długoterminowych papierów
dłużnych na rynek krajowy w latach 2005-2008 (wg stanu na koniec okresów)
Wartość nowych emisji DBPD w 2008 r. wyniosła około 2 mld zł. W 2007 r. wartość ta była znacznie wyższa (około 5,5 mld zł) m.in. ze względu na dużą wartość emisji strukturyzowanych certyfikatów depozytowych przez dwa banki uniwersalne oraz emisje obligacji BGK. W 2008 r. żadna z emisji DBPD nie została przeprowadzona w trybie oferty publicznej. Wśród papierów emitowanych przez banki komercyjne prowadzące działalność w
Polsce dominowały instrumenty w formie bankowych papierów wartościowych (około 62% wartości DBPD wyemitowanych w 2008 r.).
Podobnie jak w poprzednich latach, w 2008 r. emitentami DBPD w Polsce były banki aktywne na rynku kredytów konsumpcyjnych. Emitowały one DBPD głównie w formie bankowych papierów wartościowych. Konkurując o oszczędności sektora nie finansowego niektóre banki uniwersalne oferowały długoterminowe instrumenty dłużne z wbudowanymi instrumentami pochodnymi (najczęściej opcjami na indeksy giełdowe, ceny metali szlachetnych). W ostatnich dwóch latach, w sytuacji utrzymującego się szybszego tempa przyrostu kredytów niż depozytów emisje takich instrumentów stały się dla niektórych banków dodatkowym źródłem finansowania aktywów i pozwalały im na pozyskanie środków
na dłuższe terminy niż w przypadku depozytów. Szacuje się, że w 2008 r. banki sprzedały strukturyzowane instrumenty dłużne o wartości około 0,8 mld zł, podczas gdy w 2007 r. było
to ponad 1,6 mld zł. Tak istotny spadek skali emisji wynikał z mniejszego zainteresowania tymi instrumentami wśród inwestorów. Na skutek bessy na światowych giełdach i wzrostu zmienności na rynkach finansowych wzrosła bowiem ich awersja do ryzyka. W 2008 r. emisje bankowych papierów dłużnych z wbudowanymi instrumentami pochodnymi (strukturyzowanych certyfikatów depozytowych) przeprowadzały dwa banki komercyjne. Certyfikaty te były emitowane zarówno w złotych, jak i w walutach obcych (euro i dolarach amerykańskich). Ponadto jeden bank wyemitował dużą wartość długoterminowych strukturyzowanych instrumentów dłużnych w formie obligacji. W 2008 r. na rynku DBPD aktywny był także jeden bank zrzeszający banki spółdzielcze. W strukturze terminowej wyemitowanych DBPD nie zaszły istotne zmiany. Na koniec 2008 r. wśród instrumentów znajdujących się w obiegu nadal dominowały papiery dłużne o pierwotnym terminie zapadalności do trzech lat, a papiery o terminie zapadalności powyżej lat były rzadkością (tabela 5.2.10). Udział zobowiązań banków z tytułu emisji nominowanych w złotych w ogólnej wartości zobowiązań z tytułu emisji DBPD kierowanych na rynek krajowy wynosił ponad 80%.
Tabela 5.2.10. Struktura terminowa długoterminowych papierów dłużnych emitowanych w Polsce przez banki krajowe w latach 2005-2008 wg pierwotnych terminów wykupu (w %, wg stanu na koniec okresów)
2005 2006 2007 2008
W 2008 r. na rynku krajowym emisje długoterminowych papierów dłużnych przeprowadzały również banki zagraniczne. W KDPW zarejestrowano certyfikaty strukturyzowane Deutsche Bank AG oraz Raiffeisen Centrobank AG, a także obligacji Barclays Bank Plc. W obrocie na polskim rynku znajdowały się nadal obligacje Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Na koniec 2008 r. ich wartość wyniosła 1,5 mld zł. Łącznie na krajowym rynku kapitałowym na koniec 2008 r. w obiegu znajdowały się długoterminowe papiery dłużne instytucji kredytowych o wartości 8,5 mld zł (tabela 5.2.11).
Tabela 5.2.11. Wielkość rynku długoterminowych instrumentów dłużnych banków
w latach 2005-2008 (w mln zł, wg stanu na koniec okresów)
2005 2006 2007 2008
Rynek wtórny i inwestorzy
W 2008 r. obrót wtórny DBPD odbywał się zarówno na rynku regulowanym (GPW), jak i na nieregulowanym rynku OTC62. Na GPW handlowano obligacjami jednego banku krajowego. Do emitentów strukturyzowanych papierów dłużnych notowanych na warszawskiej giełdzie dołączyły trzy banki zagraniczne. Instrumenty te były powiązane m.in. z indeksem WIG20, indeksami innych giełd w Europie Środkowo-Wschodniej oraz Nasdaq i Nikkei 225, a także z cenami metali szlachetnych i towarów, takich jak np. kakao, kawa63. Na GPW były także notowane obligacje EBI, jednak nie przeprowadzono żadnych transakcji tymi instrumentami. W obrocie na rynku nieregulowanym znajdowały się DBPD emitowane w trybie oferty niepublicznej. Niektórzy emitenci strukturyzowanych instrumentów dłużnych tworzyli dla nich rynek wtórny. Inwestorzy mogli sprzedawać takie papiery innym inwestorom za pośrednictwem emitenta w trakcie sesji organizowanych z określoną częstotliwością lub w przypadku braku popytu przedstawić je do wcześniejszego wykupu. Informacje na temat obrotów na rynku nieregulowanym nie są dostępne. Podobnie jak w poprzednich latach struktura inwestorów na rynku DBPD różniła się w zależności od formy prawnej tych instrumentów (wykres 5.2.18). Najważniejszą grupą inwestorów na rynku bankowych papierów wartościowych były nadal gospodarstwa domowe, do których głównie adresowana była oferta strukturyzowanych certyfikatów depozytowych.
W 2008 r. istotnie wzrosło zaangażowanie banków jako nabywców DBPD, natomiast udział funduszy inwestycyjnych w strukturze nabywców tych instrumentów nieznacznie się zmniejszył. Banki miały także duży udział w strukturze nabywców obligacji bankowych (częściowo wynikało to z nabycia w poprzednich latach przez jeden z banków obligacji banku hipotecznego należącego do tej samej grupy kapitałowej).
Wykres 5.2.18. Inwestorzy na rynku długoterminowych instrumentów dłużnych banków w latach 2006-2008. wg typów instrumentów
Emitentami, są ci którzy wystawiają papiery wartościowe na sprzedaż.
Inwestorami, są ci którzy kupują papiery wartościowe by móc dzięki temu inwestować.