Nowa norma PN-EN 1838: 2002 (U) określająca wymagania techniczne dla oświetlenia awaryjnego.

Informacje ogólne

W dniu 5 sierpnia 2002 Polski Komitet Normalizacyjny uznał normę europejską EN 1838: 1999 za Polską Normę PN-EN 1838, nr ref. PN-EN 1838:2002 (U). „Oświetlenie awaryjne”. Wykorzystując zapisy art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 12 czerwca 2002r. o normalizacji [1] została ona opublikowana w języku oryginału i do chwili obecnej nie została przetłumaczona na język polski.

Norma ta nie znalazła się w wykazie Polskich Norm przywołanych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [2], ponieważ zgodnie z art. 5 ust 4 ustawy [1] Polskie Normy mogą być przywołane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim. Z posiadanych przez autora informacji wynika, że jeszcze w tym roku norma powinna być przetłumaczona i tym samym znikną przeszkody formalne do umieszczenia jej w wykazie polskich norm, przywołanych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury [2].

Zapisy tej normy stanowią uzupełnienie obowiązujących przepisów:

a) rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002r. [2], które określa jedynie:

• zakres obligatoryjnego stosowania oświetlenia awaryjnego (bezpieczeństwa i ewakuacyjnego) oraz przeszkodowego,

• wymagany czas działania oświetlenia awaryjnego,

• ogólne wymagania dla przewodów i kabli wraz z zamocowaniami stosowanych w systemach zasilania urządzeń przeciwpożarowych.

b) rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 16 czerwca 2003r. [3], w którym zaliczono instalacje oświetlenia ewakuacyjnego do urządzeń przeciwpożarowych i nakazuje dokonywanie przeglądów technicznych oraz czynności konserwacyjnych w sposób zgodny z instrukcją narzuconą przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz w roku.

c) rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z 30 maja 2000r.[4], w którym podano jedynie ogólne wymagania dotyczące doboru rodzaju kabli służących do zasilania oświetlenia awaryjnego oraz sposobu ich prowadzenia.

Norma PN-EN 1838 (U) określa wymagania stawiane instalacjom oświetlenia awaryjnego w obiektach lub miejscach, w których instalacje te są wymagane. Norma jest przeznaczona głównie do stosowania w miejscach publicznych lub miejscach pracy.

Rodzaje oświetlenia awaryjnego

We wprowadzeniu do normy został dokonany podział oświetlenia awaryjnego. Przedstawia go schemat nr 1.

Wymagania wymienione w normie to wymagania minimalne dla celów projektowania i obowiązują w całym okresie stosowania oświetlenia awaryjnego (do przewidzianego w projekcie końca żywotności sprzętu). Przy projektowaniu, dla zapewnienia określonego w normie natężenia oświetlenia, należy pomijać udział w oświetleniu składowej rozproszonej natężenia oświetlenia, powstającej na skutek światła odbitego (w projektowaniu należy przyjmować, że ściany, sufit i podłoga są czarne i nie odbijają światła).

Zgodnie z normą, podstawą funkcją oświetlenia ewakuacyjnego jest zapewnienie warunków do bezpiecznego wyjścia z miejsca przebywania osób w przypadku zaniku oświetlenia podstawowego. Oświetlenie ewakuacyjne powinno umożliwić odnalezienie drogi ewakuacyjnej i właściwego kierunku poruszania się, a także łatwe zlokalizowanie i użycie sprzętu przeciwpożarowego i pierwszej pomocy medycznej.

W dokumencie tym wprowadzone zostały nowe pojęcia, które do tej pory nie występowały w polskich normach. Najważniejszym novum jest wprowadzenie pojęcia oświetlenia strefy otwartej. Jest to rodzaj oświetlenia ewakuacyjnego stosowanego poza drogami ewakuacyjnymi na przestrzeniach otwartych w budynkach, w celu umożliwienia bezpiecznego przemieszczania się w kierunku dróg ewakuacyjnych.

Oświetlenie strefy otwartej (w niektórych krajach nazywane oświetleniem antypanicznym) powinno zmniejszyć prawdopodobieństwo paniki i umożliwić ludziom bezpieczne przejście do najbliższej drogi ewakuacyjnej przez zapewnienie warunków widzenia umożliwiających dotarcie do miejsca, z którego droga ewakuacyjna może być rozpoznana. Zaleca się przy tym, aby drogi ewakuacyjne lub strefy otwarte były oświetlone światłem padającym bezpośrednio na płaszczyznę roboczą; ponadto zaleca się oświetlenie przeszkód występujących na wysokości do 2m powyżej tej płaszczyzny.

Stosowanie oświetlenia strefy wysokiego ryzyka ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa osób biorących udział w potencjalnie niebezpiecznym procesie lub znajdujących się w potencjalnie niebezpiecznej sytuacji, a także umożliwienie właściwego (bezpiecznego) zakończenia tego procesu.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż w normie nie występuje pojęcie oświetlenia bezpieczeństwa, które było zdefiniowane w normie PN-84/E-02033 [5], jako rodzaj oświetlenia awaryjnego, umożliwiającego bezpieczne dokończenie, a w niektórych przypadkach kontynuację wykonywanych czynności. Należy dodać, iż pojęcie to występuje w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002r. [2]. W tej części rozporządzenie to nie jest zgodne z omawianą normą. Z normy tej wynika, że mamy do czynienia jedynie z oświetleniem ewakuacyjnym, w skład którego wchodzi oświetlenie strefy wysokiego ryzyka, a nie równorzędnym do oświetlenia ewakuacyjnego- oświetleniem bezpieczeństwa, jak było w PN z 1984roku. [5].

W normie PN- EN 1838 zwraca się również uwagę na możliwość zastosowania nowych technik oświetlenia dróg ewakuacyjnych, nie objętych co prawda tą normą, ale które po ich zastosowaniu wraz z konwencjonalnymi awaryjnymi oprawami oświetleniowymi mogą wzmacniać skuteczność oświetlenia w przypadku awarii.

Zwraca się również uwagę na różnice zdolności widzenia, wynikające z indywidualnych cech poszczególnych ludzi. Wiążą się one z różną ilością światła niezbędną do sprawnego widzenia, oraz różnym czasem akomodacji soczewki oka u różnych ludzi. Najczęściej ludzie starsi potrzebują więcej światła i więcej czasu, aby przystosować się do niskiego poziomu oświetlenia podczas zagrożenia lub na drodze ewakuacyjnej. Dlatego dzięki właściwemu rozmieszczeniu znaków wskazujących drogę wyjścia z miejsca przebywania można uniknąć strachu i zamieszania. Bardzo ważne jest zatem, aby takie wyjścia miały wyraźne oznakowanie i były widoczne zawsze, gdy w obiekcie znajdują się ludzie.

W punkcie 3 norma przyjmuje następujące definicje, które warto w tym miejscu przytoczyć, gdyż różnią się one zasadniczo od określonych wcześniej w PN-84/E-02033 [5].

• oświetlenie awaryjne: Oświetlenie przeznaczone do stosowania podczas awarii zasilania urządzeń do oświetlenia podstawowego. [IEC 50 - Dział 845]

• droga ewakuacyjna: Droga przeznaczona do ewakuacji w przypadku zagrożenia.

• oświetlenie ewakuacyjne: Część oświetlenia awaryjnego zapewniająca bezpieczne opuszczenie zagrożonego miejsca lub umożliwiająca uprzednie podjęcie próby zakończenia potencjalnie niebezpiecznego procesu.

• oświetlenie drogi ewakuacyjnej: Część oświetlenia ewakuacyjnego mająca na celu zapewnienie, że droga ewakuacyjna będzie jednoznacznie zidentyfikowana i wykorzystana bezpiecznie do ewakuacji.

• oświetlenie strefy otwartej (w pewnych krajach znane jako oświetlenie antypaniczne): Część oświetlenia ewakuacyjnego stosowana w celu uniknięcia paniki oraz umożliwienia dotarcia do miejsca, z którego droga ewakuacyjna może być rozpoznana.

• oświetlenie strefy wysokiego ryzyka: Część oświetlenia ewakuacyjnego stosowana dla bezpieczeństwa osób biorących udział w potencjalnie niebezpiecznym procesie lub znajdujących się w potencjalnie niebezpiecznej sytuacji, a także umożliwiająca właściwe zakończenie działań w sposób bezpieczny dla wszystkich osób w niej przebywających.

• oświetlenie rezerwowe: Część oświetlenia awaryjnego umożliwiająca kontynuację normalnych czynności w sposób niezmieniony. [IEC 50 - Dział 845]

• wyjście awaryjne: Wyjście przewidziane do użytku podczas zagrożenia.

• znak bezpieczeństwa: Znak przekazujący ogólną informację dotyczącą bezpieczeństwa, uzyskaną przez kombinację barwy, kształtu oraz szczegółową informację dotyczącą bezpieczeństwa przez dodanie symbolu graficznego lub tekstu. [ISO 3864:1984]

• znak bezpieczeństwa oświetlony zewnętrznie: Znak oświetlony (gdy jest to wymagane) przez zewnętrzne źródło światła.

• znak bezpieczeństwa oświetlony wewnętrznie: Znak oświetlony (gdy jest to wymagane) przez wewnętrzne źródło światła.

Wymagania dla oświetlenia ewakuacyjnego:

Wymagania ogólne

Aby osiągnąć właściwą widzialność umożliwiającą ewakuację, należy oświetlić przestrzeń drogi ewakuacyjnej, co najmniej do wysokości 2 m nad podłogą.

Znaki przy wszystkich wyjściach awaryjnych i wzdłuż dróg ewakuacyjnych powinny być tak oświetlone, aby jednoznacznie wskazywały kierunek ewakuacji do strefy bezpiecznej.

Jeśli wyjście awaryjne nie jest bezpośrednio widoczne, to powinien być umieszczony, w odpowiednim miejscu, oświetlony znak kierunkowy (lub szereg znaków).

W celu zapewnienia odpowiedniego natężenia oświetlenia, oprawy oświetlenia ewakuacyjnego (odpowiadające normie PN- EN 60 598-2-22 [6]) powinny być usytuowane w pobliżu każdych drzwi wyjściowych oraz tam, gdzie jest to konieczne, aby zwrócić uwagę na potencjalne niebezpieczeństwo lub umieszczony sprzęt bezpieczeństwa. Zatem oprawy powinny być umieszczane:

1. przy każdych drzwiach wyjściowych przeznaczonych do użycia w przypadku zagrożenia,

2. w pobliżu (patrz uwaga) schodów, tak aby każdy stopień był oświetlony bezpośrednio,

3. w pobliżu (patrz uwaga) każdej zmiany poziomu drogi ewakuacyjnej,

4. obowiązkowo przy wyjściach ewakuacyjnych i znakach bezpieczeństwa,

5. przy każdej zmianie kierunku drogi ewakuacyjnej,

6. przy każdym skrzyżowaniu korytarzy,

7. na zewnątrz i w pobliżu każdego wyjścia końcowego (na zewnątrz obiektu lub strefy bezpiecznej),

8. w pobliżu (patrz uwaga) każdego punktu pierwszej pomocy,

9. w pobliżu (patrz uwaga) każdego urządzenia przeciwpożarowego i ręcznego przycisku alarmowego.

UWAGA

1. W sensie tego rozdziału określenie „w pobliżu” to nie dalej niż 2m mierzone w poziomie, od miejsc wyszczególnionych w punktach a...i

2. Miejsca h), i) muszą mieć na poziomie posadzki w ich pobliżu natężenie oświetlenia co najmniej 5 lx

Oświetlenie drogi ewakuacyjnej.

Natężenie oświetlenia na drodze ewakuacyjnej o szerokości do 2m, mierzone w jej osi przy posadzce, musi wynosić co najmniej 1lx. W obszarze środkowym, który jest nie mniejszy niż połowa szerokości tej drogi, natężenie oświetlenia nie może się zmniejszyć o więcej niż 50%.

Uwaga:

• Drogi ewakuacyjne szersze niż 2m mogą być traktowane jako kilka dróg ewakuacyjnych o szerokości 2m albo należy je wyposażyć w oświetlenie jak w strefach otwartych.

• Stosunek wartości maksymalnego do minimalnego natężenia oświetlenia na drodze ewakuacyjnej nie może być większy niż 40:1 (aby wyeliminować zjawisko olśnienia przykrego). UWAGA w normie [5] przez pojęcie „olśnienie przykre” należy rozumieć powstanie niewygody widzenia, niekoniecznie związane z zakłóceniem czynności wzrokowej).

Zdefiniowane zostały również parametry olśnienia przykrego w obszarze twarzy, w przypadku zbyt silnego źródła światła zastosowanego w oprawach na drodze ewakuacyjnej (należy ograniczać światłość opraw w obrębie pola widzenia).

Na poziomych drogach ewakuacyjnych- wewnątrz strefy wyznaczonej kątami od 60^o do 90^o mierzonymi od pionu, co pokazano na rysunkach 1 i 2- wartość światłości nie może przekraczać wartości z tabeli 1, a jeśli droga ewakuacyjna nie jest pozioma, to wartości z tabeli nr 1 nie mogą być przekroczone przy żadnym kącie.

Uwaga:

Największym problemem na drogach ewakuacyjnych jest olśnienie przykre, kiedy oślepiające światło oprawy powoduje utratę zdolności rozpoznawania przeszkód i znaków. Duży kontrast pomiędzy oprawą i jej tłem, na którym jest zamontowana, również może być przyczyną olśnienia.

Wyjaśnienie:

Światłość I to stosunek strumienia świetlnego dΦ (wyrażonego w lumenach) wysyłanego przez punktowe źródło światła w nieskończenie mały kąt bryłowy dΩ (wyrażony w steradianach) do wartości tego kąta:

I = dΦ/dΩ. Jednostką światłości jest kandela [cd].

Tabela 1 Maksymalna światłość przy oświetleniu dróg ewakuacyjnych i stref wysokiego ryzyka w zależności od wysokości umieszczenia opraw

Wysokość (h) umieszczenia opraw nad poziomem podłogi m	Maksymalna światłość Imax przy oświetleniu dróg ewakuacyjnych i stref otwartych (zapobiegającym panice) cd	Maksymalna światłość Imax przy oświetleniu stref wysokiego ryzyka cd
h < 2,5	500	1 000
2,5 ≤ h < 3,0	500	1 800
3,0 ≤ h < 3,5	1 600	3 200
3,5 ≤ h < 4,0	2 500	5 000
4,0 ≤ h < 4,5	3 500	7 000
h ≥ 4,5	5 000	10 000

Instalacja oświetlenia ewakuacyjnego powinna ponadto spełniać następujące, dodatkowe wymagania:

• W celu właściwego rozpoznawania barw bezpieczeństwa, minimalna wartość wskaźnika oddawania barw R_a dla źródeł światła powinna wynosić 40. Oprawa nie powinna istotnie zmieniać wartości tego wskaźnika.

• Minimalny czas stosowania oświetlenia na drodze ewakuacyjnej w celach ewakuacji powinien wynosić 1h.

• Na drodze ewakuacyjnej, 50% wymaganego natężenia oświetlenia powinno być wytworzone w ciągu 5s, a pełny poziom natężenia oświetlenia w ciągu 60s.

Oświetlenie strefy otwartej (zapobiegające panice)

Parametry tego typu oświetlenia właściwie są takie same jak parametry oświetlenia drogi ewakuacyjnej, omówione wyżej; jedyną różnicą jest wielkość natężenia oświetlenia. Natężenie oświetlenia nie powinno być mniejsze niż 0,5 lx na poziomie posadzki, na niezabudowanej powierzchni tej strefy, z wyjątkiem wyodrębnionego na jej obwodzie pasa o szerokości 0,5m, gdzie natężenie oświetlenia może być mniejsze.

Oświetlenie strefy wysokiego ryzyka

• W strefach wysokiego ryzyka natężenie oświetlenia awaryjnego na płaszczyźnie odniesienia nie powinno być mniejsze niż 10% eksploatacyjnego natężenia oświetlenia podstawowego wymaganego dla danych czynności, jednakże nie powinno być mniejsze niż 15 lx. Należy wyeliminować efekt stroboskopowy.

• Równomierność natężenia oświetlenia w strefie wysokiego ryzyka nie powinna być mniejsza niż 0,1.

• Olśnienie przykre powinno być utrzymywane na niskim poziomie przez ograniczenie wartości światłości opraw w polu widzenia. Wartość światłości, w obrębie strefy wyznaczonej kątami 60^o do 90^o , mierzonymi od pionu, nie powinna przekraczać wartości podanych w tabeli 1 w przypadku oświetlenia drogi ewakuacyjnej.

• W celu zapewnienia właściwego rozpoznawania barw bezpieczeństwa, minimalna wartość wskaźnika oddawania barw R_a dla źródeł światła powinna wynosić 40. Oprawa nie powinna istotnie zmieniać wartości tego wskaźnika.

• Minimalny czas działania oświetlenia powinien być wyznaczony czasem, w którym może wystąpić zagrożenie dla ludzi.

• Oświetlenie strefy wysokiego ryzyka powinno zapewniać pełne wymagane natężenie oświetlenia w sposób ciągły lub w przypadku przełączenia na pracę awaryjną w ciągu 0,5 s.

W dziale 5 normy zawarte są następujące wymagania, stawiane znakom ewakuacji i pierwszej pomocy:

• Znaki bezpieczeństwa powinny być oświetlone w taki sposób, aby w ciągu 5s osiągały 50% wymaganej luminancji, a w ciągu 60s- 100%

• Barwy powinny spełniać wymagania ISO 3864 [8]

• Luminancja każdej części barwnej znaku bezpieczeństwa powinna wynosić co najmniej 2cd/m² we wszystkich kierunkach widzenia mających znaczenie dla bezpieczeństwa (jak w załączniku A „Pomiary luminancji i natężenia oświetlenia”)

• Stosunek maksymalnej do minimalnej luminancji, zarówno białych, jak i barwnych części znaków bezpieczeństwa, powinien być nie większy niż 10:1

UWAGA: zalecane jest unikanie dużych różnic luminancji sąsiednich części znaków.

• Stosunek luminancji części białej znaku (L_biel) do luminancji części barwnej znaku (L_barwa) nie powinien być mniejszy niż 5:1 i większy niż 15:1 (załącznik A)

• Znak oświetlony wewnętrznie jest dostrzegany z większej odległości, niż znak o takich samych wymiarach oświetlony zewnętrznie. Maksymalną odległość widzenia należy według poniższego rysunku wyznaczyć z następującego równania opisanego graficznie na rys. 3

d = s · p

gdzie:

d - odległość widzenia

p - wysokość znaku

s - stała o wart. 100 dla znaków

oświetlonych zewnętrznie i 200 dla znaków oświetlonych wewnętrznie

UWAGA: Format tablic ze znakami bezpieczeństwa jest określony w dyrektywie 92/58/EWG z dnia 24 czerwca 1992r.[7],.

Pomiary luminacji i natężenia oświetlenia.

W załączniku A zostały określone zasady pomiaru luminancji znaków i natężenia oświetlenia.

Luminancje mierzy się w kierunku prostopadłym do powierzchni, na polu o średnicy 10mm dla każdej barwnej części znaku. Mierzy się minimalną i maksymalną luminancję pól dla każdej barwy. Przy barwnym tle znaku, z pomiarów jest wyłączony pas o szerokości 10mm, zewnętrzny w stosunku do znaku. Aby określić stosunek luminancji dwóch przyległych barwnych części znaku, zaleca się wykonywanie pomiarów luminancji w odległości 15mm od granicy przylegania każdej ze stron dwóch części barwnych. Należy poszukiwać stosunków minimalnych i maksymalnych luminancji. Jeśli barwne pole jest węższe niż 30 mm, to pole pomiarowe należy zmniejszyć.

W przypadku znaków bezpieczeństwa o najkrótszym wymiarze mniejszym niż 100mm, średnicę pola pomiarowego i szerokość pomijanego granicznego pasa należy zmniejszyć do wartości nie mniejszej niż 10% tego najkrótszego wymiaru znaku. Typowe rozmieszczenie punktów pomiarowych przedstawia poniższy rysunek (Rys.4.)

Rys. 4. Typowy przykład rozmieszczenia punktów pomiarowych luminancji znaków.

W oprawach oświetlenia ewakuacyjnego sposób pomiaru luminancji określa Polska Norma PN-EN 60598-2-22 „ Oprawy oświetleniowe. Część 2: Wymagania szczegółowe. Dział 22: Oprawy oświetlenia awaryjnego.” Pomiar ten jest zbliżony do opisanego powyżej.

Podsumowanie.

Artykuł ma na celu przybliżenie nieznanej szerzej normy PN-EN 1838. Mimo że jest ona ustanowiona w 2002r, do tej pory rzadko stosowana w Polsce przy projektowaniu instalacji oświetlenia awaryjnego w miejsce przestarzałej, nie przystosowanej do wymogów UE, normy z1984r.[5]. Dlatego przy najbliżej nowelizacji Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002r. [2] celowe będzie dokonanie takich zmian w zapisach dotyczących oświetlenia awaryjnego, aby były one zbieżne z omawianą normą. Równocześnie po opublikowaniu przez Polski Komitet Normalizacyjny polskiej wersji językowej celowe będzie włączenie tej normy do wykazu norm przywołanych rozporządzeniu [2].

Od redakcji: mgr inż. Wacław Cholewa jest cenionym specjalistą w zakresie oświetlenia awaryjnego- członek SITP.

Przepisy prawne i normy:

1. Ustawa z 12 czerwca 2002r. o normalizacji (Dz. U. 169 poz. 1396)

2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r., Nr 75, poz. 690, zm.: Dz. U. z 2003 r., Nr 33, poz. 270; Dz. U. z 2004 r., Nr 109, poz. 1156)

3. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16.czerwca.2003 w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów ( Dz. U. nr 121 poz. 1138 ).

4. Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 30 maja 2000 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogowe obiekty inżynierskie i ich usytuowanie ( Dz. U. nr 63 z 2000 r. poz. 735)

5. PN-84/E-0233. „Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym”.

6. PN-EN 60598-2-22 „ Oprawy oświetleniowe. Część 2: Wymagania szczegółowe. Dział 22: Oprawy oświetlenia awaryjnego.”

7. Dyrektywa 92/58/EWG z 26 czerwca 1992r. dot. minimalnych wymagań związanych ze stosowaniem znaków bezpieczeństwa i/lub ochrony zdrowia w miejscach pracy.

8. ISO 3864:1984 “Safety colors and safety signs.“

---