Wykład pierwszy: Źródła prawa .

Mówiąc o źródłach prawa, mówimy o : Fontes iuris oriundi - źródło powstania prawa, Fontes iuris cognescendi - źródła poznania prawa. Te pierwsze mówią o normach prawnych obwarowanych przymusem państwowym. Może to być usankcjonowany prze organy państwa zwyczaj, umowy międzynarodowe, akty prawa miejscowego, zasady prawne, poglądy doktryny itd.Te drugie zaś dotyczą wszelkich materiałów, z których czerpiemy możliwość poznania prawa. W Polsce przedrozbiorowej mamy cztery okresy rozwoju prawa:

Ad. 1. Okres monarchii wczesnofeudalnej to okres między połową X wieku a rokiem 1138. Dominuje przede wszystkim prawo zwyczajowe. O jego sile świadczy zdarzenie związane z najazdem Brzetysława na Wielkopolskę. Miał on miejsce w 1038 lub 1039 roku, Brzetysław złupił Wielkopolskę i wywiózł jeńców wojennych. Osadził ich później na terenie Czech i pozwolił im rządzić się własnym prawem. Świadczy to o tym jak silne to już było prawo, w pełni ukształtowane i znane. Prawo stanowione- nie mam pewności co do jego istnienia, nie zachowały się żadne źródła pisane. Ale istnieje np. obowiązek stróży - jest to niewątpliwie prawo stanowione przez księcia lub króla. Źródła poznania prawa w tym okresie są bardzo skąpe. Są nimi np. roczniki kapitulne - kalendarze prowadzone przez duchownych.Kroniki np. Galla Anonima, Pietmara, Kosmasa.Opisy podróży - np. Ibrahima ibn Jakuba.

Ad. 2. Okres rozbicia dzielnicowego 1138 do 1320 (koronacja Łokietka).Pojawia się kilka warstw prawa: prawo polskie, prawo niemieckie, prawo kościelne.

Prawo polskie- dominuje nadal zwyczaj. Załamuje się dotychczasowa tendencja do ujednolicenia zwyczaju. Coraz większą rolę przyjmuje prawo stanowione.Przyjmuje ono formę przywilejów- dla konkretnych osób lub całych grup (stan duchowny).

Przywileje były powtarzalne tzn. uciera się pewna praktyka (jednolita), np. lokacja miast i wsi na prawie niemieckim.

Źródła poznania prawa w tym okresie to: księga elbląska - odkryty w XIX wieku najstarszy zwód prawa polskiego (występują różne nazwy - Prawo Polaków). Prawdopodobnie powstał na przełomie XIII i XIV wieku ( na pewno przed rokiem 1320- nie ma w nim wzmianki o koronacji Łokietka). Zawiera przepisy z zakresu ustroju sądów, procedury sądowej i prawa karnego. Spisany w języku staroniemieckim, prawdopodobnie przez urzędnika krzyżackiego. Nie zawiera wpływów prawa rzymskiego. Dzieło urywa się w połowie zdania- nie miało większego wpływu na rozwój prawa polskiego.

Prawo niemieckie- przeszczepione na grunt polski - głownie poprzez lokowanie miast i wsi na prawie niemieckim.

W Polsce funkcjonują dwa zbiory prawa: Zwierciadło Saskie, powstałe w latach 1215- 1235 Weichbild magdeburski.

Pojawiają się ortyle - wzorcowe wyroki sądów miast -matek, dla sądów miast filialnych

(w Polsce lokuje się miasta na prawe magdeburskim, lubeckim).

Prawo kościelne - pojawia się jeszcze w okresie monarchii wczesnofeudalnej - jako efekt przyjęcia chrztu. Przyjęto przepisy prawa kanonicznego. Prawo to przenika powoli, na ogół przywożone przez kanoników włoskich, irlandzkich.

Prawo żydowskie - w formie przywilejów, np. Bolesław Pobożny 1264 r.

Ad. 3. Monarchia stanowa 1320 - 1454

Prawo polskie - głownie prawo ziemskie, które zostało prawem własnym rycerstwa , a potem szlachty.

Przeważa nadal zwyczaj. Istnieje silna tendencja do spisania prawa zwyczajowego.

Pierwszy taki spis to: Statuty Kazimierza Wielkiego 1356-1362. Kazimierz Wielki dostaje państwo jako zlepek dzielnic, główne dzielnice to Wielkopolska i Małopolska - rządzą się innymi prawami zwyczajowymi- ujednolicenie prawa ma być czynnikiem scalającym państwo. Statuty Kazimierza Wielkiego - były próbą spisania prawa zwyczajowego dwóch dzielnic, składały się więc z dwóch części: Statut Wielkopolski- uchwalony na wiecu w Piotrkowie, zawierał 30 artykułów, Statut Małopolski - powstał nieco później na wiecu w Wiślicy i zawierał 60 artykułów. Oba statuty zawierały przepisy dotyczące: ustroju państwa, prawo karne, przepisy regulujące postępowanie sądowe. Statuty były dopełniane później poprzez dodawanie tzw. ekstrawagantów- czyli ustaw uzupełniających (ustaw „błąkających się”). Uzupełniane przez tzw. prejudykaty- wzorcowe wyroki sądowe. Są to wyroki autentycznych spraw sądowych , albo całkowicie hipotetyczne. Uzupełniane również prze tzw. petyta - propozycje uregulowań na przyszłość. (równolegle z akcją spisywani spraw zwyczajowych, król funduje Uniwersytet w Krakowie).

W obrębie prawa ziemskiego pojawia się nowe źródło prawa w postaci statutów wydawanych przez sejm.

Są to np. statut wiślicki, statut piotrkowski (1447)Monarchowie wydają coraz częściej przywileje, przepisy w formie edyktów, dekretów, ordynacji. (edykty dotyczą najczęściej spraw wyznaniowych). Prawo partykularne - lokalne, tworzone prze wiece, a potem sejmiki szlacheckie. Źródła poznania prawa ziemskiego: kroniki, np. Długosza, Janka z Czarnkowa, zbiory prawa zwyczajowego, dokumenty praktyki np. umowy kupna-sprzedaży, metryka koronna- akta prowadzone przez kanclerzy, księgi sądowe.

Źródła poznania prawa miejskiego: Zwierciadło Saskie, Weichbild magdeburski, Wilkierze- czyli ustawy miejskie, Statuty cechowe- czyli statuty korporacji zawodowych w miastach, Jednocześnie wyodrębnia się prawo wiejskie- ale nie stanowi ono jednolitego systemu,

Prawo kanoniczne- trwa ożywiona działalność ustawodawcza (normy wydawane prze synody np. 1357 -synody Jarosława, następne wydane przez kanclerza Mikołaja Trąbę w roku 1420).

Prawo żydowskie- nadal zawarte w przywilejach wydawanych prze monarchów np. w latach 1364-1367.

Ad. 4. Rzeczypospolita szlachecka 1454-1795

Źródła prawa: prawo ziemskie, które jest już teraz prawem własnym szlachty (zwyczaj odgrywa ogromną rolę , aż do upadku I-szej Rzeczypospolitej), działalność prawodawcza Sejmu, który wydaje ustawy sejmowe tzw. konstytucje- o bardzo zróżnicowanym zasięgu).Źródłem poznania ustaw sejmowych- jest seria akt- volumina legum, zawarta w 10 tomach. Osiem z nich ukazało się jeszcze przed rozbiorami.

Następne źródła prawa to: prawodawcza działalność króla, wydaje edykty, dekrety, uniwersały, ordynacje, artykuły wojskowe- hetman sprawował także nad żołnierzami jurysdykcję sądową, artykuły te zwane są także artykułami hetmańskimi, senatus consulta- uchwały senatorów- rezydentów (jest ich 16, z czego 4 ma na stale rezydować koło króla, ich uchwały i zalecenia to właśnie -senatus consulta), artykuły marszałkowskie -wydawane przez marszałków wielkich koronnych, urzędników centralnych. Z czasem ich ranga rośnie i są wpisywane miedzy konstytucje sejmowe, prawo partykularne (lokalne),przybierało formę uchwał sejmików , ordynacje starościńskie - wydawane prze starostów (określają np. wysokość taks w grodzie), ordynacje wojewodzińskie (określają np. ceny na niektóre artykuły).

Kodyfikacje prawa polskiego:

• 1506 - Statut Łaskiego - powstał z inspiracji Sejmu i króla, dokonał tego Jan Łaski- kanclerz koronny.

Statut Łaskiego jest fundamentalnym zbiorem prawa polskiego i obowiązuje do końca I Rzeczypospolitej.

Składał się z 2 części:polskiej ,niemieckiej. Część polska- zawiera bardzo różne akty. Począwszy od zbioru prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej, poprzez ustawy sejmowe, przywileje stanowe itd.

W części polskiej materiał jest ułożony chronologicznie (prawdopodobnie był to tylko wstęp do nowej kodyfikacji).

Część polska otrzymała sankcję króla - czyli została uznana za prawo obowiązujące.

Statut Łaskiego nie jest kodyfikacją prawa w sensie technicznym, to tylko zbiór prawa. Część druga - niemiecka, ważna ze względu na lokacje miast i wsi na prawie niemieckim - nie otrzymuje jednak sankcji królewskiej.

Zawiera np. Weichbild magdeburski, Zwierciadło Saskie, zbiór prawa lubeckiego.

Do części niemieckiej dodano także podręcznik do prawa rzymskiego - summa rajmunda.

Inna kodyfikacja to projekt Macieja Śliwickiego - Sigissmundina.

Maciej Śliwicki, bliski współpracownik Łaskiego, około 1524 opracował całościowy zbiór prawa mający obowiązywać zgodnie z zasadą terytorialności prawa. Swoim zasięgiem miał obowiązywać wszystkie stany.Nie wszedł nigdy w życie.

Formula Processuss - Jedyna kodyfikacja prawa, która udaje się w Polsce prze rozbiorami.

Regulowała ona tylko postępowanie sądowe i egzekucyjne.

Powstaje w 1523 roku- jako dzieło powołanej wcześniej komisji kodyfikacyjnej.

Weszło do niej 111 artykułów, złożona była z 2 części: I - przepisy sądowe, II - wzory czynności procesowych.

Kodyfikacja ta miała ambicje uproszczenia procedury sądowej, usunięcia niezgodności i sprzeczności. Opierała się na prawie polskim, w bardzo niewielkim stopniu recypowała prawo rzymskie i kanoniczne. Nowością było wprowadzenie apelacji w miejsce nagany sędziego.

Korektura Praw - ( lub tzw. korektura Taszyckiego), próba kodyfikacji powstała w 1 połowie lat 30 -tych XVI wieku. Zawierała ponad 900 artykułów, zawartych w 5 księgach, kodyfikowała min. ustrój, prawo prywatne, prawo karne, procedurę sądową.

Była to kodyfikacja bardzo nowatorska, przeprowadzona na bardzo wysokim poziomie. Zawierała w swojej treści pewne akcenty pro-królewskie Odrzucona przez sejm w 1534.

Wobec braku kodyfikacji, lukę zapełniały prywatne zbiory prawa, które były traktowane na równi z ustawą sejmową.

Autorami takich kodyfikacji byli np. Jakub Przyłuski, Tomasz Drezner.

Odrębnym prawem rządziła się Litwa.

Dokonano tam 3 kolejnych kodyfikacji tzn. w roku 1529 1566 i 1588. Statut z 1529 roku- zawierał ponad 280 artykułów, opierał się na prawie ruskim-zwyczajowym. Kodyfikacja ta zawierała pewne wpływy prawa niemieckiego i kanonicznego, drobny wpływ prawa rzymskiego.Drugi Statut, z 1566 roku - duża różnica jakościowa w stosunku do pierwszej kodyfikacji- znacznie bardziej rozbudowany. W komisji zasiadali znawcy prawa rzymskiego i niemieckiego co miało odbicie w bardziej precyzyjnej budowie norm prawnych.

I wreszcie 3 Statut z 1588 roku , zawiera ponad 400 artykułów, opracowany został i przez komisję i przez sejmiki szlacheckie, które go opiniowały , jak również brała w tym udział kancelaria monarsza.Wszystkie statuty wydane zostały w języku ruskim, 3 statut obowiązywała aż do 1840 roku.

W Prusach pojawia się tzw. Korektura Pruska- 1598 rok. Jest to kodyfikacja prawa dla szlachty.

Pojawiają się 3 kodyfikacje prawa miejskiego tzw. rewizje prawa chełmińskiego: lidzbarska, toruńska, nowomiejska.

Prawo miejskie zostaje poszerzone o tzw. wilkierze.

Wśród kodyfikacji prawa miejskiego szczególnie znane są dzieła Bartłomiej Grolickiego : np. artykuły prawa magdeburskiego, tytuły prawa magdeburskiego, obrona wdów i sierot, postępowanie sądowe.

Pojawia się prawo wiejskie- jako wynik działalności sądów referendarskich i praktyki wydawania ordynacji.

W 1578 roku powstaje kodyfikacja prawa kościelnego- tzw. zbiór Karnkowskiego, 1523 zbiór Łaskiego, w 1528 zbiór Jana Wężyka.Prawo żydowskie- nadal zawarte w przywilejach nadawanych prze monarchów,

Pewną nowością są uchwały sejmików żydowskich.Prawo ormiańskie- duże skupiska ludności ormiańskiej- Lwów, Kamieniec- rządzą się własnym prawem. Pierwsza kodyfikacja tzw. Statuty ormiańskie 1519 roku, pisane po łacinie. Prawo wołoskie- to prawo rumuńskich pasterzy osiadłych głównie na Rusi Czerwone

1. Korona Królestwa Polskiego.

Pojęcie konstrukcji korony pojawiło się jako konstrukcja prawnicza w Anglii w XII wieku. Do Polski trafia w XIV wieku.

Do XIII wieku w Polsce istniała monarchia patrymonialna - właścicielem państwa był monarcha.

Piastowie byli uważani za domini naturalis - panów przyrodzonych.

Uważano wtedy , że ziemie nie powinny wychodzić spod panowania tej dynastii.

Miało to pozytywne konsekwencje: integrowało ziemie polskie, zabezpieczało przed agresją sąsiadów.

Istniały także wady takiego stanu rzeczy: zanikała władza centralna (skoro Piast Piastowi równy, to każdemu należy się dzielnica), uznawanie podziałów dynastycznych za rzecz naturalną.

W takim układzie korona królestwa była elementem publicznoprawnym. Korona nie wchodziła w skład patrymonium Piastów. Jej szafarzem był papież i to on dawał ją najsilniejszemu.Cztery kolejne koronacje ugruntowały przekonanie, że Polska jest królestwem.

Korona królestwa polskiego stała się konstrukcją prawniczą: Składniki: insygnia władzy królewskiej ucieleśniają suwerenność państwa i król nie jest ich właścicielem, konstrukcja zakłada, że korona obejmuje wszystkie ziemie tradycyjnie polskie, przekonanie , że państwo jest suwerenne i że król jest cesarzem we własnym państwie ( położenie akcentu na zasadę niepodzielności państwa).

Przyjęcie herbu państwowego - przejaw integralności i niepodzielności państwa ( herb państwa wzorowany na herbie ziemi krakowskiej).

W 1426 roku książęta mazowieccy odmówili złożenia hołdu koronie królestwa polskiego - nie rozumieli fikcyjnej konstrukcji prawniczej.

2. Kształtowanie się stanów w Polsce.

Stan to grupa mająca podobny zakres praw i obowiązków i tym wyróżnia się w społeczeństwie. W europie zachodniej wykształciły się 4 stany: szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopstwo. W Polsce nie istniała klasyczna monarchia stanowa, tylko jeden stan był stanem uprzywilejowanym - była nim szlachta. Szlachta to ogółem około 10% społeczeństwa - tak wysoki procent odbiega od tego co było np. w Anglii ( 1-3%). Kształtowanie się stanów.

stan duchowny Przyjmuje się, że jako pierwszy ukształtował - nastąpiło to na przełomie XII i XIII wieku. Przyczyniło się do tego przede wszystkim importowanie rozwiązań prawnych z Europy zachodniej. Duży wpływ na konsolidację ma reforma kościoła XI i XII wieku (ruch kluniacki). Do tego dochodzi działalność legatów papieskich na ziemiach polskich ( w XIII wieku przebywa ich kilkunastu), silna więź kościoła polskiego z kościołem w Europie zachodniej, ożywiona działalność ustawodawcza kościoła polskiego np. działalność synodów. Duchowieństwo jako osobny stan wyróżniały przywileje zwłaszcza ekonomiczne i w końcu niebagatelny wpływ na kształtowanie się stanu duchownego miało udzielenie zezwolenia na kanoniczny wybór biskupów przez kapituły. Stan duchowny był wstrząsany licznymi antagonizmami. Punktem sporu było np. .pochodzenie - konflikt między duchownymi niemieckimi a duchownymi polskimi, uposażenie poszczególnych duchownych, konflikty przebiegały także między poszczególnymi zakonami. Liczebność stanu duchownego wynosiła w XVIII wieku 1% ogółu ludności. Nomenklatura jaka jest spotykana w aktach na określenie duchownych to: religiosus, honorabilis ( uczciwy), lub czcigodny - przewielebny.

Stan mieszczański. Formuje się około XIII wieku, stworzony w sposób sztuczny - był efektem intensywnej akcji lokowania miast na prawie niemieckim. Upowszechniają się zasady prawa miejskiego. Pierwsze lokacje mają miejsce na Śląsku. 1211 - Złotoryja. Na Mazowszu najpóźniej. Stan mieszczański tworzy się powoli - tworzą go „ludzie różnych klimatów”.

W miastach występują bardzo duże różnice majątkowe. Na samym szczycie są kupcy ( meliores), potem rzemieślnicy na końcu plebs ( w tym robotnicy, czeladnicy, drobni kupcy i tzw. ludzie luźni) - ta grupa stanowi 1/3 do ½ ludności miast. Wszyscy natomiast maja jedną cechę wspólna - wolność osobistą, podlegają tylko prawu miejskiemu. W Polsce w wieku XIII aż do wieku XV obowiązywała zasada, że „powietrze miejskie czyni wolnym” ( wystarczyło przebywać w mieście 1 rok i 1 dzień).

Organy miasta:Po lokacji - na ogół był to wójt i ławnicy skupieni w ławie miejskiej (ława miejska nie była organem reprezentatywnym dla miast).Powstawała Rada Miejska - i tu często dochodziło do konfliktów między nią a wójtem.

Zasiadanie w Radzie Miejskiej wiązało się z określonymi profitami. W XVI wieku zaczęto powoływać tzw. trzeci ordynek.

W miastach istniało nie tylko zróżnicowanie na tle majątkowym, ale także narodowościowym i wyznaniowym. W miastach polskich żyją Szkoci, Ormianie, Węgrzy, Grecy, Żydzi. Miasta były atrakcyjne zwłaszcza dla zbiegłego chłopa i dla drobnej szlachty.

Stan kmiecy. Odrębność tego stanu zaczęto dostrzegać w XIII i XIV wieku. Jeszcze w XIV i XV wieku chłopi mają dość dobrą sytuację - władają samodzielnie ziemią i mogą przekazywać ją w drodze dziedziczenia. Usuwanie chłopa z gruntu należało do nielicznych wyjątków.

W końcu XIV i XV wieku w Europie szaleje dżuma, która wyludni kontynent, wielka koniunktura na polskie zboże doprowadzi w konsekwencji do upowszechnienia pańszczyzny. Pojawia się zjawisko ograniczenia wychodźctwa chłopa ze wsi . Na czele wsi stoi sołtys i to on na ogół lokuje wieś - w zamian dziedziczy duży areał ziemi - na ogół jest to 1/6 gruntów całej wsi. Ziemie które uprawiał wolne były od czynszów i dziesięciny ( to on miał karczmę, młyn lub rzeźnię). Do kieszeni sołtysa trafia 1/3 opłat sądowych i 1/6 czynszów chłopskich.

Wobec pana pozostaje w stosunku lennym - ma obowiązek konnej służby wojskowej. (na Mazowszu zamiast sołtysów występują lemani) Kmiecie stanowią około 85 % składu ludności wsi. Gospodarstwa są jedno lub dwu łanowe. Kmiecie zasiadali w ławie wiejskiej, posiadali prawo wypasu na wspólnych pastwiskach. Najniżej w hierarchii wiejskiej znajdują się chałupnicy i komornicy. Od połowy XV wieku sytuacja na wsi się różnicuje. Spada powierzchnia gospodarstw. W pierwszej połowie XVI wieku następuje wyłączenie sporów pan- chłop spod jurysdykcji monarszej. Podnoszona jest pańszczyzna, najpierw 1 dzień w tygodniu, potem 3 a w dalszej kolejności aż 5. W 1496 roku w przywilejach piotrkowskich pojawia się zakaz opuszczania wsi przez synów chłopskich.

Stan szlachecki. XII wiek - zachodzi zjawisko zlewania się możnowładztwa z elit państwa pierwszych Piastów z wyższym rycerstwem. Tworzy się jednolity stan rycerski. Czynniki konsolidujące: możność posiadania immunitetu sądowego, uprawnienie - tzw. prawo nieodpowiednie- uzyskujący go możny nie podlegał żadnemu innemu sądowi , tylko sądowi monarszemu, dziesięcina swobodna - płacona wybranej instytucji kościelnej, XIII wiek- pojawiają się turnieje rycerskie, kodeksy honorowe, herby.

Rycerstwo przekształca się w szlachtę.Za rycerza uważano osobnika , który dzierży ziemię w zamian za służbę wojskową. Już w XIII wieku mamy zróżnicowanie - w spisie praw zwyczajowych ziemi kujawskiej- inna główszczyzna obowiązuje za rycerza pieszego , inna za rycerza, który dzierży jakiś urząd. W dobie Kazimierza Wielkiego obowiązuje już zasada ,Ze szlachcicem jest ten, który urodził się w rodzinie szlacheckiej ( częste były procesy o tzw. naganę szlachectwa). Szlachectwo można było nabyć także poprzez nobilitację i adopcję do herbu. Stan szlachecki jest niezwykle zróżnicowany, elitę stanowią panowie małopolscy- korzystają na każdej zmianie dynastii.

W końcu XIV wieku wzrasta znaczenie średniej szlachty. W 1374 roku przywilej koszycki nadany przez Ludwika Węgierskiego, zmniejsza im podatki, do 2 groszy z łana ( w zamian zgoda na tron polski dla córki). W XV wieku praktyka odbywania sejmów obozowych spowodowała, że szlachta przed wyruszeniem na wyprawę wojenną, silna i zjednoczona stawiał żądania i na ogół były one realizowane.

Cechą podstawową kultury szlacheckiej była równość ( czysto teoretyczna), panowała mania tytulatury i urzędów, aby tylko wyróżnić się spośród swojego stanu. Możliwość wejścia do stanu szlacheckiego: nobilitacja - początkowo w gestii monarchy, potem sejmu a także hetmana, posiadanie szlachectwa obcego państwa- w momencie otrzymania obywatelstwa polskiego potwierdzane indygentem, bogaty Żyd porzucający swoją religię mógł otrzymać szlachectwo, fałszywy proces o naganę szlachecką.

Utrata szlachectwa: orzeczenie infamii, zajęcie się zawodami miejskimi ( tzw. mierzenie łokciem i wagą), małżeństwo z plebejką, nieprawe pochodzenie.

Urzędy w dawnej Polsce.

Wojewoda - najstarszy urząd w Polsce, znany już na dworze pierwszych Piastów.

Wojewoda zarządza dworem panującego, ściga z urzędu przestępstwa, pomaga sprawować wymiar sprawiedliwości w sądach monarszych ( przyjmuje się , że zakres obowiązków został zaczerpnięty z państwa franków za pośrednictwem niemieckim).

Polska nazwa wskazuje na konotacje wojskowe.W XII wieku wojewodowie stopniowo wyzwalają się spod władzy księcia - urzędnicy danego księstwa zaczynają przewodzić na swoim terenie ( np. sandomierski, krakowski). Po zjednoczeniu państwa działa jako zwierzchnik ziemi. Na przełomie XIII i XIV wieku wojewodowie tracą część swoich uprawnień na rzecz starosty. Jednak urząd wojewody nie został zniesiony , wchodzi do Rady Królewskiej i wraz z nią do senatu. W XV wieku upowszechnia się przekonanie, że tam gdzie istnieje urząd wojewody ziemia jest województwem. W czasach nowożytnych wojewoda jest zwierzchnikiem województwa: ma obowiązek przyprowadzenia pospolitego ruszenia ze swoich ziem do miejsca koncentracji, przewodzi sejmikowi szlacheckiemu, określa ceny na niektóre towary, sprawuje nadzór nad wagami i miarami, uczestniczy w tzw. sądach wiecowych ( w XVI w. przestają się zbierać), posiada jurysdykcję nad żydami ( z czasem tylko w miastach królewskich), wojewodę nominował król, od roku 1775 miała to robić Rada Nieustająca, istniał zakaz łączenia godności wojewody z innymi urzędami (liczne odrębności).

Kasztelanowie- urzędnicy niżsi rangą od wojewody ( z wyjątkiem krakowskiego). Kasztelan jest traktowany jako zastępca wojewody w terenie ( u pierwszych Piastów stali na czele kasztelani czyli okręgów grodowych- wcześniejsza nazwa to komes grodowy - od XII w. kasztelan). Funkcje w dobie pierwszych Piastów: wojskowe- dowódca na terenie kasztelani, administracyjne, skarbowe, pobiera podatki, daniny, odpowiada za bezpieczeństwo, funkcje sądowe- stoi na czele sądu kasztelańskiego.

Utraci gro swoich uprawnień na rzecz starosty, ale tak samo jak urząd wojewody tak i urząd kasztelana nie zostanie zniesiony- wprost przeciwnie ich liczba będzie wzrastać. Urząd kasztelański ustanawiano tam gdzie były sądy grodzkie. Kasztelan wszedł do Rady Królewskiej i wraz z nią do senatu ( tam zaś rozróżniano kasztelanów większych i mniejszych).

W czasach nowożytnych uchodzili za zastępców wojewodów. Przepisy zakazujące łączenia stanowisk były łamane..

Marszałek wielki - pierwsze wzmianki pochodzą z lat 70-tych XIII wieku, jest to wtedy niski urząd dworski - marszałek zarządza dworem księcia.Kazimierz Wielki - za jego czasów jest to najwyższy urząd w otoczeniu króla, sprawuje także obowiązki ogólnopaństwowe. Znaczny wzrost kompetencji. W 1409 r. nastąpi oficjalne uznanie tytułu marszałka, w tym samym roku zostaje ustanowiony pomocnik- marszałek nadworny. Marszałek wielki ( koronny) stale przebywa obok monarchy ( na Litwie od czasów Wł. Jagiełły).

Obowiązki marszałka wielkiego reguluje Statut Koronny Aleksandra z 1504 roku: czuwanie nad bezpieczeństwem króla ( rezydencji i dworu, w związku z tym powołany zostaje sąd marszałkowski- sądzi zamach na bezpieczeństwo króla. Okręg sądowy wynosi 1 milę od pobytu króla- okręg ruchomy- wyrok jest ostateczny, bez możliwości apelacji, marszałek ma do dyspozycji 2 chorągwie jazdy i oddział piechoty). dbał o bezpieczeństwo przeciw- pożarowe, -stan bruków , -w miejscu pobytu króla przejmuje uprawnienia lokalne wojewody, -audiencja u króla- najpierw audiencja u marszałka, -bezpieczeństwo posłów obcych państw, -mistrz ceremonii- organizuje uroczystości, -od 1632 dowodzi gwardią królewską, -zasiada w senacie ( drugie miejsce po prymasie),-dba o bezpieczeństwo posłów i senatorów w czasie elekcji, -urząd nie ustaje podczas bezkrólewia- współdziała z prymasem w organizowaniu następnej elekcji, -obwieszczał funkcjonowanie nowego monarchy po prymasie.Ranga bardzo ważna, zawsze poprzedza króla niosąc laskę marszałkowską. Kareta marszałka zawsze poprzedza karetę króla, gdy król umierał marszałek łamał laskę marszałkowską. Zarówno w Królestwie jak i na Litwie zastępcą marszałka wielkiego koronnego był marszałek nadworny ( nie było między nimi podległości służbowej). Nie ma różnić między kompetencjami w Królestwie i na Litwie ( mieli różne pieczęci, Wielką i Mniejszą).

Kanclerz - raz pełni tę funkcję osoba świecka raz duchowna ( jeśli kanclerz świecki to podkanclerz duchowny i odwrotnie).

Nazywany był okiem i uchem króla - nominowany przez niego na sesji sejmowej. Zawiaduje kancelarią państwa: -polityka zagraniczna państwa, -dzierży pieczęć państwa, -posiada pieczęć symbolizującą godność kanclerza ( po śmierci króla jest kruszona ), -funkcja ustawała na czas bezkrólewia, -miał baczyć aby monarcha przestrzegał pacta conventa, -nadzoruje przestrzeganie praw przez króla -nadzoruje aby król nie snuł planów wojennych bez wiedzy szlachty, -stoi na straży przywilejów szlacheckich, -pilnuje aby nie zachodziły nadużycia przy obsadzaniu urzędów, -przemawia na sejmie w imieniu króla, -przemawia do posłów cudzoziemskich, -pilnuje publikowania ustaw sejmowych -przewodniczy sądowi królewskiemu - asesorskiemu ( najwyższy do spraw miejskich), -jeżeli król jest na terenie Korony to wszystkim tym zajmuje się kanclerz koronny, jeżeli król przebywa na Litwie to kanclerz litewski. Sprawy rosyjskie tradycyjnie spoczywały w ręce kanclerza litewskiego.

Podskarbi - minister finansów, zarządza dochodami i wydatkami państwa.Źródeł tego urzędu należy szukać w XIII wieku- wtedy nazywany jest „skarbny”. -podskarbi wielki, -podskarbi nadworny. Podskarbi wielki - urzędnik centralny, powołany prze króla Kazimierza Wielkiego, który wyniósł do tej godności lokalnego urzędnika podskarbiego krakowskiego. Powołał też urząd podskarbiego nadwornego. Od 1504 roku do obowiązków podskarbiego należy: -pilnowanie korony królewskiej i strzeżenie skarbu publicznego, -zarządzanie finansami państwa, -emituje pieniądze, -ściga fałszerstwa, -wypłaca żołd wojsku, -zarządza nie obsadzonymi królewszczyznami, -rozlicza się ze swojej działalności na sesji sejmowej, -urząd nie ustaje podczas bezkrólewia. W razie nieobecności zastępuje go podskarbi nadworny ( nie ma między nimi zależności służbowej), do kompetencji którego należy:-administrowanie otoczeniem i gospodarstwem króla,-dba o prywatną szkatułę,-o serwisy dworskie,-ozdoby komnat.

Hetman - pojawia się w drugiej połowie XV wieku- przyjęty prawdopodobnie z Czech.Początkowo król mianował go na czas kampanii wojennej.W 1503 roku urząd ten zostaje wprowadzony na stałe, dodając określenie „koronny”.W 1527 roku zostaje uznany za najwyższy urząd wojskowy- określono także zakres władzy.Obsadzany najczęściej przez magnatów- do senatu wchodzi w 1768 roku.W 1581 - urząd hetmański zostaje uznany za dożywotni, oprócz dowództwa wojskowego hetmani mieli prawo do prowadzenia akcji dyplomatycznej z Turcją, Kozakami i Tatarami.Konstytucje sejmowe z 1503 i 1609 roku określają kompetencje hetmana, dodając mu sądownictwo wojskowe.Hetmani polni początkowo dowodzą oddziałami na granicach, od 1539 roku są powoływani na stałe ( Zygmunt III) i zastępują hetmana wielkiego w czasie jego nieobecności.Dodatkowo : -organizują żywność dla wojska, -rozsyłają podjazdy, -rozsyłają czaty wojskowe.Sejm Wielki ( 1788-1792 ) znosi ten urząd.W 1775 roku hetman wielki stał się tylko jednym z członków Rady Nieustającej- i realizuje jej postulaty

Zasadnicze etapy kształtowania się Sejmu w dawnej Polsce..

Powstanie sejmu w Polsce nie jest do końca całkowicie wyjaśnione. Istnieją na ten temat dwie teorie:

Pierwsza mówi, że genezy sejmu polskiego należy szukać w przywilejach koszyckich nadanych przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku. W przywilejach tych, król zwalnia rycerstwo z wszelkich podatków z wyjątkiem 2 groszy od łana , w zamian uzyskuje zgodę na tron dla swojej córki Jadwigi. Według tej teorii jeśli król raz zwrócił się do takiego gremium a w zamian zrzekł się podatku, to musiał to robić za każdym razem. Musiał więc zwracać się do jakiegoś gremium- i to ma być genezą powstania sejmu. Teoria ta ma poważne luki, choćby taką, że w ciągu około 80 lat królowie zwracali się tylko 2 razy z prośbą o uchwalenie podatków- to zbyt mało aby wykształcił się z tego jakiś zwyczaj. Druga teoria mówi, że sejm wywodzi się ze średniowiecznych wieców. Wiec w średniowieczu był zjazdem rycerstwa , możnych i ogółu ludności wolnej. Na takim wiecu monarcha ogłaszał ważne wiadomości, zapowiadał nowe podatki, ogłaszał wojnę, sprawował sądownictwo. Wiec był formą sprawowania władzy. W XIII wieku zachodzą w instytucji wiecu poważne zmiany: -wiec zaczyna być zwoływany cyklicznie, pojawiają się wiece ogólnopaństwowe, z instrumentu władzy staje się ośrodkiem sprawowania władzy- już nie tylko książę sprawuje władzę, Uchwały wiecu zaczynają się od słów: „My Książę wraz z panami i baronami świeckimi...” Wiece XIII wieczne uważa się za zgromadzenia praparlamentarne. W XV wieku w koronie polskiej funkcjonowały 3 rodzaje zgromadzeń stanowych: sejm walny, sejmy prowincjonalne, sejmiki szlacheckie.

Sejm walny- to zjazd całego rycerstwa z całego królestwa- jest zaczątkiem Rady Królewskiej- ośrodkiem , który podejmuje decyzje. ( w przyszłości to Rada Królewska będzie centrum decyzyjnym). Sejm generalny (prowincjonalny), to zjazd rycerstwa w obrębie dzielnicy ( Wielkopolska i Małopolska). Funkcjonuje alternatywnie z sejmem walnym, który wkrótce zacznie się zbierać co roku. Sejmiki - małe zgromadzenia, na którym spotyka się lokalne rycerstwo ( pierwsze wzmianki o takich sejmikach pochodzą z raportów szpiegów krzyżackich).

W 1493 roku po raz pierwszy obraduje sejm , który ma specyficzną budowę.Zasiadają w nim przedstawiciele rycerstwa w postaci posłów (comitatus). Wcześniej obowiązywała zasada, ze w sejmie zasiadali urzędnicy z danego terytorium. W 1501 roku, magnaci wymusili na królu Aleksandrze, aby punkt ciężkości władzy i decyzji przenieść z Izby Poselskiej do Senatu ( to tu zasiada sama magnateria).

W 1505 roku - konstytucja radomska- nihil novi. Nic nowego bez wspólnej zgody Izby Poselskiej , Senatu i władcy. ( w tym momencie mamy 3 stany - Izba Poselska czyli średnia szlachta, Senat- magnateria i władca). 1573 rok- artykuły henrykowskie- akt o charakterze konstytucji- tworzy i definiuje podstawy ustrojowe państwa. Określa pozycję Sejmu i Senatu, wpływ sejmu na politykę zagraniczną państwa. Potrzebę zwoływania sejmu co najmniej co 2 lata. Na wzrost znaczenia polskiego sejmu ma wpływ elekcyjność tronu w obrębie dynastii Jagiellońskiej. proszę pamiętać, że Senat to dawna Rada królewska, która ulega przekształceniu w XV wieku).

DZIAŁALNOŚC POLSKIEGO SEJMU

Praca sejmu zaczyna się na sejmikach. Król poprzez swoich legatów zawiadamia sejmiki szlacheckie w jakim terminie , gdzie i w jakiej sprawie zbierze się sejm walny.Legaci informują również jaka jest opinia króla w sprawie , która będzie przedmiotem obrad.

Sejmiki przystępują do wyboru posłów na sejm walny. Król jest oczywiście zainteresowany tym , aby posłami byli tacy przedstawiciele szlachty, którzy poprą jego zamiary. W tym celu wysyła setki listów do co znaczniejszych rodzin, przekonując ich do swoich racji.

Wybory posłów odbywały się zgodnie z panującym zwyczajem- nie było przepisów, które to regulowały. Województwa górne np. sandomierskie, krakowskie wybierają po 6 posłów, pozostałe (dolne) od 2 do 4.Wybrany poseł otrzymuje plena potestas, rodzaj pełnomocnictwa, na razie bardzo elastycznego, które pozwala mu działać w imieniu swoich wyborców . Potem będzie to już rodzaj zaprzysiężonej instrukcji.W wyznaczonym czasie i miejscu (często to okolice Piotrkowa), zbiera się sejm walny. Czekano tylko na przyjazd co znaczniejszych posłów i senatorów.Obrady sejmu zaczynały się mszą świętą, potem wybierano marszałka sejmu nazywanego często dyrektorem izby.Głosowano sejmikami lub głosami posłów.Marszałkiem Izby zostaje z reguły zwolennik króla, jest to funkcja całkowicie pozbawiona jakichkolwiek kompetencji. Marszałek tylko reprezentuje Izbę.Potem następują tzw. rugi poselskie czyli sprawdzanie mandatów poselskich (posłom stawiano zarzuty , że np. jest uwikłany w proces kryminalny).Potem następowało witanie monarchy- posłowie w tym celu wybierali przedstawiciela, który w krótkiej , kurtuazyjnej mowie witał króla. W imieniu króla odpowiadał kanclerz.Po ceremonii powitanie izby rozchodziły się. Izba Poselska obraduje pod przewodnictwem marszałka, Senat pod przewodnictwem króla. Izba Poselska zaczyna prace nad projektem konstytucji (ustawy), projekt ten musi być aprobowany przez wszystkich ( w wieku XVI consensus oznaczał, ze nie wszyscy muszą być za, ale nikt nie może być przeciw).Niestety ewolucja szła w kierunku liberum veto. Często posługiwano się instytucją

Sisto activitatem - zawieszam czynność obrad (pierwotnie służyło to uzyskaniu porozumienia na nieformalnych spotkaniach w nieformalny sposób). Tylko poseł , który zawieszał czynność obrad mógł je odwiesić.

Jeżeli Izba Poselska wypracowała projekt konstytucji , to „szła na górę”, czyli do Senatu.

Senat - to dawna Rada Królewska, skupiająca biskupów, urzędników centralnych ( np. marszałek kanclerz, podskarbi), obraduje ale nie głosuje , jest organem doradczym - opiniującym. W Senacie król miał znakomity instrument - nominował biskupów, urzędników centralnych, wojewodów i kasztelanów, więc zawsze mógł liczyć na większość .Do niego należała konkluzja tzn. ustami kanclerza podsumowywał dyskusję senatorów ( ten zaś zawsze mówił po myśli króla).

Izba Poselska idzie na górę i łączy się z Senatem. Marszałek Izby przedstawia projekt, w którym Senat może nanieść poprawki lub go całkowicie storpedować.jeżeli trzy stany były zgodne - prawo było uchwalane.Kancelaria monarsza miała za zadanie zredagowanie konstytucji, ponieważ były ze strony kancelarii nadużycia, później powoływano komisję sejmową, która spisywała ustawy. Kanclerz odczytywał konstytucję publicznie i pytał czy jest zgoda - jeśli tak , przykładał pieczęć.Tak przygotowane konstytucje rozsyłano w teren do starostów. Do 1543 roku były pisane po łacinie , później już po polsku.Do kompetencji ówczesnego sejmu należały decyzje o zwoływaniu pospolitego ruszenia, podatki, wojna, nobilitacje, wytyczanie ogólnej linii polityki państwa, sejm miał również kompetencje sądowe.

Wiek XVIII przyniósł kryzys dla działalności sejmu. Cała seria wyniszczających wojen, liberum veto, spowodowały całkowity bezwład na sejmie walnymJeśli się nie zbierał, zastępowały go sejmiki - prowadziło to do decentralizacji państwa.

W Polsce wykształciły się: sejm konwokacyjny, sejm elekcyjny, sejm obozowy.

Sejm obozowy - zwoływany już w XV wieku. Zgromadzona na nim szlachta czuła się silna i chętnie debatowała na tematy polityczne. Zanim wyruszyła na wojnę niejednokrotnie stawiała żądania .( Czerwińsk- 1422, Cerekwica 1454- przywilej nieszawski).

Sejm konwokacyjny - zaczyna się zbierać po roku 1572 (umiera Zygmunt August). Państwo staje w obliczu kryzysu- brak następcy tronu. Szlachta organizuje tzw. konfederację kapturową.Prymas (interrex) zwołuje zgromadzenie szlacheckie - konwokację, która ma te same uprawnienia co sejm ( nie wolno tylko rozdawać domeny monarszej i nadawać urzędów).

Szlachta odkrywa, ze sejm obok monarchy jest suwerenem ( może okresowo nie być monarchy , sejm musi być).

Sejm elekcyjny- zwoływany w celu wybrania króla. Ma bardzo specyficzną, trójelementową budowę: -Senat - który obraduje w centrum pola elekcyjnego - najczęściej jest to drewniany budynek, -wokół niego krąg poselski - na sejm elekcyjny wybierano posłów w podwójnej ilości, -następny krąg to ogół szlachty , przybyłej na pole elekcyjne- rozmieszczeni ziemiami lub województwami.

Po głosowaniu Senat podliczał głosy, jeśli był wybór- ogłaszał go prymas. Jeżeli nie dokonano wyboru, niejednokrotnie decydowała szybkość kandydata- królem zostawał ten, który jako pierwszy zdążył się koronować.

SĄDY W DAWNEJ POLSCE

W monarchii wczesnofeudalnej mamy dwa sądy: sąd monarszy, sąd kasztelański. Sąd monarszy - ma dwie formy- jedna to jako sąd nadworny, druga - na wiecu. Monarcha sądzie w otoczeniu wielmoży, których sobie dowolnie dobiera. Właściwości sądu monarszego: -pełne, -wyłączne. Właściwość pełna oznacza, że król mógł wywołać każdą sprawę przed swój sąd.

Właściwość wyłączna - polega na tym, ze tylko sąd monarszy mógł rozpatrywać niektóre sprawy, były to sprawy o ziemię, o status osoby, wszystkie sprawy dotyczące osób duchownych ( biskupów), potem również możnych i rycerstwa.

Sąd kasztelański ( tzw. sąd komesa grodowego), jest to sąd, który rozpatruje sprawy cywilne i karne. W jego skład wchodzi kasztelan , asesor i komornik.Jego pewną formą był sąd targowy, gdzie w zastępstwie kasztelana sądził sędzia targowy.

Sądy kasztelańskie zanikają w wieku XV.

Monarchia stanowa. W monarchii stanowej debiutują sądy szlacheckie.To sądy ziemiańskie, grodzkie, podkomorskie.

Sąd ziemiański - to sąd podstawowy dla szlachty osiadłej. Rozpatruje zarówno sprawy cywilne jak i karne.

Skład sądu to: sędzia , podsędek i pisarz ( jest to tzw. styl Małopolski).Wybierani są przez sejmiki ziemskie - po 4 kandydatów na każde stanowisko - król nominuje jednego ( z reguły pierwszego na liście).Sąd ziemski prowadzi księgi sądowe- utraci to uprawnienie w wieku XVII

Sądy grodzkie - wywodzą się z uprawnień sądowych starostów.W jego składzie zasiada starosta- a najczęściej w jego imieniu podstarosta i kilku asesorów - wybranych dowolnie.Sąd grodzki to podstawowy sąd dla szlachty nie osiadłej- rozpatruje zarówno sprawy cywilne jak i karne.Wyjątkowo , jeśli chodzi o tzw. 4 artykuły grodzkie- sądzi szlachtę osiadłą i nie osiadłą.Te sprawy to: przestępstwo zgwałcenia, przestępstwo podpalenia, napad na drodze publicznej, napad na dom szlachcica. Sąd ten zabezpiecza także egzekucję sądową innych sądów.

Sąd podkomorski- w XIV wieku powstaje w Małopolsce, w XV wieku w Wielkopolsce.(na wzór czeski). Zajmuje się rozgraniczeniami między dobrami prywatnymi.Na Sejmie Wielkim te 3 sądy zostały skupione w jeden - sąd ziemiański.

Sąd wiecowy- jego tradycja wywodzi się z sądów średniowiecznych.

W Wielkopolsce w jego skład wchodzą: starosta, wojewoda, kasztelan - jako asesorzy, sędzia , podsędek i pisarz. W Małopolsce- skład jest taki sam , nie ma tylko starosty. Jest to sąd właściwy dla rozpatrywania spraw: -możnych, -spraw o dobra szlacheckie, -bardziej skomplikowanych spraw z sądu ziemskiego. W wieku XV sądy te przechodzą wyraźny kryzys i drugiej połowie wieku XV zanikają.

Sądy królewskie: referendarski, asesorski, relacyjny, sejmowy (wszystkie powstają w XV wieku).

Sąd referendarski - jednostkowy, w jego skład wchodzi tylko osoba referendarza sądowego. Jest to sąd dominialny króla i sadzi chłopów z dóbr królewskich. Działa zarówno w Koronie jak i na Litwie. Ma prostą procedurę, może sądzić w języku polskim , niemieckim, ruskim. Posiada własny aparat egzekucyjny ( komisarzy). Nazywany sądem zadwornym , był tam gdzie aktualnie przebywał król. Mógł wydać upomnienie, list żelazny dla wsi itd.

Sąd asesorski - jest to sąd , który wykształcił się za panowania Zygmunta Augusta. Sądzi w składzie : kanclerz, asesorzy, pisarz i sekretarz, wydaje wyroki w ostatniej, najwyższej instancji. Rozpatruje sprawy miejskie, również sprawy o dobra i dochody króla.

(uchodzi za jedyny nieprzekupny i fachowy sąd). Sąd relacyjny - tu król zasiada własną osobą. Rozpatruje sprawy miejskie (sprawa z sądu asesorskiego mogła być przekazana właśnie do niego), sprawy o przywileje królewskie.Sąd relacyjny jest sądem apelacyjnym dla spraw przychodzących z lenn Rzeczpospolitej ( Kurlandia, Inflanty). Jest także sądem apelacyjnym dla orzeczeń z sadów biskupów prawosławnych.

Sądzi sprawy unitów i prawosławnych o zabór dóbr oraz cerkwi. Sąd sejmowy - ukształtował się za panowania Zygmunta I Starego. Jest to sąd królewski, który sądzi podczas sesji sejmowej. Na jego powstanie naciska szlachta , która chce roztoczyć kontrolę nad sądownictwem królewskim.Początkowo do lat 80-tych XVI wieku w jego skład wchodzą tylko senatorowie oraz król, potem

W 1585 roku dokoptowano 8 deputatów z Izby Poselskiej.Jego właściwości nigdy nie zostały określone ustawowo ( opisuje je natomiast Jan Swoszowski w dziele „ Postępek prawny skrócony”, który dzieli przestępstwa na 2 rodzaje: 1 zbrodnie publiczne- crimen lease meiestatis, zdradę stanu, zamach na osobę króla itd. 2 Zbrodnie prywatne- zabójstwo, krzywoprzysięstwo, porwanie kobiety, uzurpowanie tytułu lub herbu.)

Trybunał Koronny - sąd nie królewski!

Powołany do życia w 1578 roku jako wyraz dążenia szlachty do ograniczenia sądownictwa monarchy nad stanem szlacheckim.

Jest to sąd najwyższej instancji. Sędziów wybierają sejmiki deputackie. Jego skład: 27 przedstawicieli szlachty (deputaci) i 6 duchownych. Na jego czele stoi marszałek Trybunału, który ma bardzo silną władzę policyjną. Przed rozpoczęciem urzędowania składa 2 razy przysięgę, raz na sejmiku, potem przed sesją. Sesje odbywają się jedna w Piotrkowie - dla Wielkopolski, druga w Lublinie dla Małopolski Sądził apelacje z sądów grodzkich, ziemskich, pokomorskich, wiecowych, komisarskich. Trybunał miał jedną bardzo istotną wadę -mógł kasować orzeczenia poprzedniego składu . W XVII wieku pracuje jeszcze dobrze, z czasem następuje kryzys. Trybunał jest przekupny. Na jego wzór powstaje w 1581 roku Trybunał Litewski, który ma w składzie 46 deputatów. Przejściowo powstają takie trybunały w Lucku na Wołyniu- który rozstrzyga sprawy szlachty ukraińskiej (sądzi według II statutu litewskiego).Wśród wielu innych sądów w dawnej Polsce wspomnieć należy jeszcze o sądach polubownych- jest to sąd arbitralny, wyłaniany przez strony sporu.Sądy kapturowe- które szlachta powołuje podczas bezkrólewia- rozpatruje sprawy kryminalne, cywilne tylko wtedy gdy grozi strata. Sądy konfederackie- które kwestionują sądownictwo królewskie.Trybunał radomski- sąd skarbowy , który działa w XVII- XVIII wieku.Sądy miejski- wójt i ława miejska.

Dominialne- w dobrach szlacheckich, lub dominialne w wielkich latyfundiach ( np. sąd zamojskich).

1. Reformy wieku XVIII

Wśród historyków dominuje pogląd, że obraz czasów saskich w Rzeczpospolitej szlacheckiej jest jednoznacznie czarny.

W świetle ostatnich badań powoli dokonuje się zmiana oceny tamtych czasów.Obszar ówczesnej Polski to około 735 tyś. km2, ludność - około 10mln. Polska jest państwem wielonarodowym, szacuje się, że zamieszkiwało ją około 45% Polaków, 40% to Rusini i Litwini, 10% Żydzi, pozostałe nacje to min. Szkoci , Anglicy, Ormianie.Przełom XVII i XVIII wieku to dynamiczny rozwój demograficzny, np. Warszawa z małego prowincjonalnego miasta zamieszkałego przez 40 tyś. mieszkańców, przeobraża się w krótkim czasie w 120 tyś. miasto.W tym właśnie okresie podejmowane są reformy w dobrach królewskich, wielkich latyfundiach np. oczynszowanie chłopów. Zakładane są manufaktury, w dobrach królewskich zaszczepiono ideę kameralizmu, gdzie kładziono nacisk na ideę pełnego zatrudnienia, rodzi się statystyka, nowoczesna ekonomia.Jednocześnie funkcjonuje bardzo anachroniczny zarząd państwa, zarówno Korona jak i Wielkie Księstwo Litewskie podzielone są na województwa i powiaty, gdzie każdy z tych organizmów żyje własnym życiem.Wobec z całkowitego kryzysu sejmu, ciężar zarządu państwem przejmują sejmiki.Dość powiedzieć, że sejm walny w latach 1700 - 1740 został zerwany 25 razy, w latach 1740 - 1760 zerwano wszystkie sejmy. Daje do całkowity i kompletny paraliż ustawodawczy państwa. Do tego dochodzi dożywotniość urzędów i nieusuwalność urzędników.Negatywnym zjawiskiem jest także bardzo silna pozycja hetmana, który często używa wojsk do własnych prywatnych rozgrywek.

Na tle tej sytuacji pojawiły się pierwsze głosy rozsądku - najpierw odezwali się publicyści. Pojawiły się dzieła poświęcone reformom sejmu, zniesieniu liberum veto.Wśród wielu publicystów należy wymienić choćby Jakuba Fleminga, Stanisława Konarskiego, Stanisława Leszczyńskiego.Pierwsze reformy zostają przeprowadzone na Sejmie Niemym w 1717 roku.

Uchwalono stałe podatki na wojsko- 24 tyś, tzw. porcji co pozwalało na utrzymanie 18 tyś. żołnierzy.

Zakazano limitowania się sejmików. Dokonano tzw. opisania urzędu hetmańskiego , czyli określono szczegółowo zakres kompetencji dla tej funkcji. wyłączono hetmana od spraw skarbowych i administrowaniem funduszami na wojsko, zakazano hetmanowi stosowania nacisków na sejmy, sejmiki i trybunały ( z wykorzystaniem wojska), zakazano samowolnych zmian w organizacji wojska, uznano, że buławę hetmańską będzie się rozdawać na sejmie. Następne reformy związane są z sejmem konwokacyjnym z 1764 roku (wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego). Sejm ten uchwalił 180 ustaw. Utworzona na nim także 2 Komisje Wielkie: Komisję wojskową, Komisję skarbu. Osobne dla Litwy i dla Korony są organami kolegialnymi - w stylu oświeconego absolutyzmu. Obie komisje ponoszą odpowiedzialność przed sejmem.

Komisja skarbowa - kierowana jest przez podskarbiego wielkiego, w jej skład wchodzi pierwotnie 26 potem 12 komisarzy wybieranych przez sejm ( wybór na 2 lata, większością głosów).

Miała zająć się funkcjami fiskalnymi: uporządkowaniem skarbu, powiększeniem dochodów państwa, zarządzaniem dochodami państwa, administrowaniem skarbu, rozwojem przemysłu, handlu i komunikacji, wyszukiwaniem źródeł solnych, sądownictwem w sprawach handlu i sprawach skarbowych. Komisja szybko doczekała się własnego aparatu skarbowego ( 700 oficjalistów).

Komisja wojskowa - kierowana przez hetmana wielkiego ( jego zastępcą był hetman polny), w składzie miała także 12 komisarzy.

Do jej kompetencji należała: organizacja armii, zaopatrzenie armii, wyszkolenie armii. Kilka lat później komisja została zniesiona i na jej miejsce powołano odpowiedni departament w Radzie Nieustającej. Następne reformy związane są z tzw. sejmem rozbiorowym z 1773 roku. Powołano Komisję Edukacji Narodowej. Na jej czele stanął prymas i 8 członków, wybieranych przez sejm na 6 lat. Komisja była niezależna, nie podlegała ani ówczesnemu rządowi ani sejmowi. Podlegała bezpośrednio królowi. Do jej kompetencji należało: administrowanie oświatą, min. redagowała i wydawała książki, miała wprowadzić jedność zarządu we wszystkich szkołach w państwie, ujednolicenie programu nauczania, zreformowanie 2 szkół wyższych - Akademii Wileńskiej i Uniwersytetu w Krakowie, ponadto była ona sądem w sprawach dóbr pojezuickich ( po kasacie zakonu). Przyjmuje się ,że komisja była pierwszym w Europie ministerstwem oświaty. W 1765 roku powołano Szkołę Rycerską, która miała kształcić młodzież szlachecką.

W 1775 roku powołano Radę Nieustającą, która była pomysłem ambasadora rosyjskiego w Warszawie. Miała ona pozbawić króla części kompetencji i jeszcze bardziej go ubezwłasnowolnić.W jej skład wchodzili: król , jako przewodniczący marszałek rady, którym był poseł, 36 członków, w połowie posłów, w połowie senatorów ( wybierani prze sejm na 2 lata).Wewnętrznie dzieliła się na 5 departamentów: departament interesów cudzoziemskich, departament wojny, departament sprawiedliwości, departament skarbu, departament policji.Zajmowała się: kierowaniem administracji w państwie, posiadała inicjatywę ustawodawczą, prawo do wysyłania i zaopatrywania posłów w instrukcje ( wyznaczonych przez króla i sejm i wysyłanych za granicę), miała prawo wystawiania po 3 kandydatów na urzędy, prawo wykładni ustaw, posiadała kontrolę nad urzędami centralnymi.

Rada była zorganizowana w sposób kolegialny, decyzje zapadły większością głosów.

Miało to dwie szczególne cechy: -umożliwiało wzajemną kontrolę ( utrudniając korupcję), -pozwalało stronnictwom na obsadę stanowisk w danym organie.Te dwie cechy połączone z pewną specyfiką polską tzn: kształtowaniem organów państwa w drodze wyborów, kontrolą sejmu wobec organów państ stanowiło w całości model zastosowany w owym czasie tylko w Polsce.

Dalsze reformy lat 60-tych i 70-tych: od roku 1765 zaczęły powstawać komisje boni ordinis - dla Warszawy i większych miast królewskich. Powoływał je sejm. W ich skład wchodzili senator, starosta i kilku lub kilkunastu przedstawicieli szlachty. Miały one za zadanie: porządkowanie gospodarki finansowej miasta, sprawy związane z higieną, zabezpieczenie przeciw pożarowe, tworzenie planów przestrzennych. W 1775 roku powstała Komisja Nad Szpitalami - miała ona reorganizować szpitale istniejące i powoływać nowe, powoływać korpus lekarzy, powoływać korpus aptekarzy i akuszerek, zwalczać żebractwo. Zniesiono tortury i karę śmierci za czary (1776) ( i od tej pory jesteśmy bezkarne!). Ułożono ordynację wyborczą dla sądów sejmowych. Dokonano reformy dóbr królewskich. W latach 1776-1780 prowadzono prace nad zbiorem praw sądowych Andrzeja Zamojskiego.

Geneza Sejmu Wielkiego.

W 1787 roku wybucha wojna rosyjsko-turecka. Solidarność państw rozbiorowych zostaje złamana. W jednym obozie znajdą się Austria i Rosja w drugim Prusy wraz ze swoimi sojusznikami.Na tle tej sytuacji Stanisław August Poniatowski zaproponował Katarzynie II sojusz wojskowy przeciwko Turcji.Oto Rzeczpospolita wystawi korpus posiłkowy przeciwko Turcji, w zamian za to Rosja zgodzi się na pewne reformy i odstąpi pewne nabytki terytorialne kosztem Turcji.Propozycja zostanie odrzucona na spotkaniu w Kaniowie.

Zebrany w październiku 1788 roku Sejm, zwany później Wielkim ( będzie obradował do 1792 roku), decyduje o powiększeniu wojska do 100 tysięcy ( decyzja pozostaje tylko na papierze).Bardzo szybko zaczęto atakować Radą Nieustającą, którą kojarzono z interwencją ambasadora rosyjskiego i sejmem rozbiorowym. * Na wystawienie armii uchwalono podatek 10 -go grosza.* W marcu tego samego roku zażądano wycofania z terenu Rzeczpospolitej magazynów rosyjskich.* Zawarto przymierze z Prusami, które liczą na pozyskanie Gdańska i Torunia ( Rosja dość szybko kończy wojnę z Turcją, tymczasem Sejm zakazuje alienacji jakichkolwiek dóbr- Prusy wiedzą więc , że nie dostaną ani Torunia ani Gdańska).* W 1791 roku uchwalono prawo o sejmikach , w którym odsuwa się od udziału w sejmikach szlachtę nie posesjonatów, stawia wymóg ukończenia 18-tego roku życia, wymaga wpisu do ksiąg ziemiańskich.

W kwietniu 1791 roku uchwala prawo o miastach królewskich: przywilej nietykalności osobistej, wyłączenie miast spod władzy starosty, nadano mieszczanom prawo nabywania dóbr ziemskich, zapewniała dostęp dla mieszczan do stanowisk wojskowych ( oprócz kawalerii narodowej) zapewniała mieszczanom dostęp do adwokatury i godności duchownych, tworzyła tzw. wydziały miejskie, pozwala wybierać delegatów miast do np. komisji policji, komisji skarbu, komisji porządku cywilno-wojskowego, ułatwiała nobilitację mieszczan - działała na rzecz zlania się stanu szlacheckiego i mieszczańskiego. I wreszcie 3 maja 1791 roku Sejm uchwalił Konstytucję. Była to tzw. ustawa rządowa, która regulowała skład i funkcjonowanie podstawowych organów państwa i zawierała jego podstawy ustrojowe. Konstytucja 3 maja została uchwalona w atmosferze swoistego „zamachu stanu”.Zamek królewski został otoczona wojskami, sesję rozpoczęto 2 dni wcześniej niż planowano. Departament Interesów Zagranicznych wystąpił z opinią, że dla Rzeczpospolitej jest to doskonały moment na dalsze działania.W takiej atmosferze król odczytał projekt Konstytucji, po tym nastąpiło kilka dramatycznych wystąpień. Wnoszono, że Konstytucja jest sprzeczna z artykułami henrykowskimi (1673) lub że nie dano posłom czasu do deliberacji. Po siedmiu godzinach król zaprzysiągł Konstytucję. 5 maja została wpisana do ksiąg sądowych. Konstytucja 3-go Maja była pierwszą konstytucją europejską. Została w Europie przyjęta bardzo pozytywnie. W celach propagandowych uruchomiono machinę „reklamową”- dość szybko została przetłumaczona na 14 języków a całkowity jej nakład przekroczył 30 tyś. egzemplarzy. Opierała się na najnowszych zdobyczach myśli politycznej, typu umowa społeczna, trójpodział władzy.

Konstytucja 3-go maja miała być jedną z 3 zamierzonych konstytucji. Planowano wydanie jeszcze tzw. konstytucji moralnej i konstytucji ekonomicznej. Po 3 maja konstytucja została otoczona licznymi ustawami, precyzującymi jej założenia (nie zawsze zgodnie z pierwowzorem). Jeszcze w maju 1791 roku została wydana ustawa o: sejmie, o sądach sejmowych, o sejmie konstytucyjnym, czerwiec 1791: o Straży Praw, o komisji policji, o komisji skarbowej, o sądzie asesorskim, sądzie ziemiańskim, sądzie trybunalskim.

Ustrój społeczny.

Konstytucja gwarantowała szlachcie wszelkie wolności- potwierdzając jej pozycję. O mieszczanach- włączono in extensio ustawę o miastach królewskich. O chłopach-zapisano, że pozostają pod opieką rządu i prawa.

Ustrój polityczny.

Konstytucja całkowicie pominęła problem konfederacji z Wielkim Księstwem Litewskim, dając tym samym powód do dość swobodnej interpretacji stanu prawnego obu państw (niektórzy interpretowali to jako fakt istnienia jednego państwa).

Organy państwowe: Sejm - dwuizbowy, wybierany na 2 -letnią kadencję. Przewidziano sesję zwykłą , trwającą 70 dni i sesją nadzwyczajną, którą mógł zwoływać król lub marszałek sejmu ( wojna, klęska głodu, śmierć króla).

Izba poselska miała liczyć 204 posłów ( 68 posłów z każdej prowincji + 24 plenipotentów miast). Posłowie byli reprezentantami całego narodu. Kompetencje Sejmu: rewizja konstytucji co 25 lat, funkcje ustrojodawcze (prawo cywilne, karne, podatki, zaciąganie pożyczek, rozkładanie podatków, akty nobilitacji).

Senat - 102 senatorów - wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i biskupi oraz 16 ministrów. Król nominował senatorów i także przewodniczył obradom senatu. Kompetencje senatu -veto zawieszające (tylko poważniejsze sprawy, przy sprawach mniejszej wagi obie izby obradują wspólnie).

Król - tron Polski mam być elekcyjny w obrębie rodu. Na następcę Stanisława Augusta Poniatowskiego wskazano Fryderyka Augusta - dynastia Saska, jego męscy potomkowie mieli być linią panującą.

Konstytucja powołuje nowy organ - Straż Praw- organ władzy wykonawczej. W jej skład wchodzą: król, prymas, minister pieczęci- kanclerz, minister pieczęci d/s. Zagranicznych , minister policji- marszałek, minister wojny -hetman, minister skarbu - podskarbi.

Oprócz nich w obradach bierze udział marszałek sejmu, który zapewnia łączność miedzy sejmem a Strażą Praw, oraz następca tronu- ale bez prawa głosu. Ministrowie byli powoływani przez sejm na 2 lata, ich odwołania mógł dokonać król. Ministrowie objęci byli odpowiedzialnością konstytucyjną i mogli być odwołani zwykłą większością głosów. Mieli także odpowiedzialność polityczną ( po raz pierwszy na świecie), i mogli być odwołani przez 2/3 głosów połączonych izb ( stosowano obowiązkowy balotaż - polegał on na stawianiu kresek przy nazwiskach posłów, ten który otrzymał ich najwięcej został odwołany przez króla).

Dwaj ministrowie, minister pieczęci i minister pieczęci d/s. zagranicznych posiadali własny aparat wykonawczy, pozostali ministrowie kierowali swoje raporty do tzw. Komisji Wielkich. Administracją terytorialną zajmowała się komisja porządkowa cywilno-wojskowa ( od 1779r.), czasami takie komisje powoływano dla województw, czasami dla powiatów, a czasami dla ziem ( powstało ich ponad 70).

W skład takiej komisji wchodzili: Przewodniczący, kilkunastu komisarzy wybieranych przez sejmiki, kilku komisarzy duchownych, z czasem komisarze miejscy. Komisje miały za zadanie: organizowanie administracji lokalnej, pobór do wojska, zabezpieczenie kwater dla wojska, statystyka, podatki, szpitale i przytułki, zabezpieczenie przeciw- pożarowe.

Komisje posiadały także uprawnienia sądowe- rozstrzygały w wykroczeniach. Ustrój ten został zniesiony przez Rosję z udziałem konfederacjo targowickiej. W 1792 roku wojska rosyjskie przekroczyły granicę, po kilkumiesięcznej kampanii nastąpiła przegrana wojsk polskich.

Ustrój Księstwa Warszawskiego. Konstytucja 22 lipca 1807 r.

Po kolejnych rozbiorach , kiedy Polska jako państwo przestała istnieć, rozgorzała dyskusja jak dojść do niepodległości.

Powstało na ten temat wiele koncepcji. Jedni drogę do niepodległości widzieli w związaniu się z rewolucyjną Francją - i na tle tych haseł doszło do utworzenia Legionów Polskich we Włoszech (1897). Inni twierdzili , że dążenia do niepodległości należy wiązać z państwami rozbiorowymi. Tymczasem w latach 1806-1807 doszło do tzw. pierwszej wojny polskiej (nazwanej tak przez Napoleona).

Po klęsce wojsk pruskich, Napoleon wkracza do Wielkopolski, gdzie wybucha powstanie. Zaczęto tworzyć natychmiast polską administrację i wojsko, organizowano zaopatrzenie dla armii francuskiej. Częściowo zachowano aparat pruski, w części powoływano nowych polskich urzędników. W Poznaniu utworzono Komisję Obywatelską.Kampania napoleońska przedłuża się , wojska przesuwają się na północ i wschód.W styczniu 1807 roku Napoleon dekretem powołuje Komisję Rządzącą jako tymczasowy rząd polski z uprawnieniami ustawodawczo-administracyjno-rządowymi.Na jej czele staje Stanisław Małachowski wraz z siedmioma innymi osobami.Działanie wojenne trwają dalej, w lutym 1807 roku dochodzi do rzezi iławskiej (Francja -Rosja). Rosja ustępuje ale bitwa pozostaje nie rozstrzygnięta.W czerwcu 1807 bitwa pod Frydlandem - zwycięstwo Francji. Na rokowaniach pokojowych w Tylży, Napoleon dąży do całkowitego pogrzebania Prus, Rosja robi wszystko aby powstrzymać Napoleona i nie dopuścić do wskrzeszenia Polski. Z ziem zaboru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie -utworzono wolne miasto Gdańsk, zdecydowano, ze monarchą Księstwa Warszawskiego będzie król saski Fryderyk August, -zapowiedziano nadanie księstwu konstytucji. Księstwo Warszawskie obejmowało niespełna 100 tyś. km2 i miało trochę ponad 2 mln. mieszkańców. Rozpoczyna się dyskusja nad przyszłym ustrojem państwa. Padają różne propozycje - może wskrzesić konstytucję 3 maja, może ją modyfikować, może przyjąć ustawodawstwo francuskie. Komisja Rządząca opracowuje garść założeń do konstytucji i w lipcu 1807 roku jedzie do Drezna na spotkanie z Napoleonem (komisja jedzie tam kompletnie nieprzygotowana).

Do audiencji dochodzi 19 lipca 1807 roku i wobec braku zdecydowania ze strony członków komisji, Napoleon de facto dyktuje konstytucję. 22 lipca 1807 roku Napoleon podpisuje jako pierwszy konstytucję potem podpisuje ją komisja. Najpierw zostaje ogłoszona w Monitorze francuskim, potem dopiero w pierwszym dzienniku praw księstwa warszawskiego ( w dwóch wersjach językowych - francuska jako oryginał i polska jako tłumaczenie).Konstytucja opierała się na konstytucjach francuskich ( z lat 1799, 1802, 1804).Była typową konstytucją okresu napoleońskiego, krótka i lapidarna, zbudowana z 12 tytułów i 89 artykułów.

Dekretem Napoleona w październiku 1807 roku zniesiono Komisję Rządzącą.Powołanie na tron Fryderyka Augusta stworzyło nową sytuację na scenie politycznej. Powstała unia personalna, która opierała się na osobie wspólnego monarchy.Księstwo Warszawskie ograniczone w swojej podmiotowości w sferze polityki zagranicznej, miało zupełnie inne stosunki wewnętrzne.

Konstytucja mówiła o polskim charakterze państwa: akta rządowe i administracyjne były prowadzone w języku polskim, w sądach posługiwano się językiem polskim, konstytucja mówiła o obywatelach Księstwa Warszawskiego. Słowo `Polska” pojawia się w art. 85 w znaczeniu geograficznym.

Pozycja monarchy w konstytucji. Artykuł 6 konstytucji mówił, że do króla należy rząd- król spełnia ogół funkcji państwowych. Wszystkie organy są organami królewskimi z wyjątkiem sejmu i sądów. Do króla należała: pełnia władzy wykonawczej, wyłączna inicjatywa ustawodawcza ( w imieniu króla spełnia ją Rada Stanu) , miał prawo dopełniania konstytucji i jej tłumaczenia (korzysta z tego bardzo oględnie), miał prawo do wydawanie dekretów , które: uzupełniały konstytucję i miały moc konstytucji, opisywały organizację organów państwa- z mocą ustawy, miał wreszcie prawo do wydawania dekretów do dekretów. Ponadto król: sprawował dowództwo wojsk- w rzeczywistości robił to marszałek francuski ( część uprawnień cedował na księcia J.Poniatowskiego), monarcha był końcem procesu legislacyjnego ( zarządzał ogłoszenie w Dzienniku Praw), posiadał prawo łaski, był szafarzem orderów i odznaczeń, jego apanaże - to 7 mln zł polskich ( z których większość wydawał na dozbrojenie armii) oraz prawo do pałacu saskiego i zamku królewskiego w Warszawie.

Organizacja administracji państwowej.

Na czele poszczególnych działów administracji stali ministrowie: wojny, policji, spraw wewnętrznych, przychodów fiskalnych, sprawiedliwości. Utworzono stanowisko prezesa rady ministrów, którym został Stanisław Małachowski. Pod jego przewodnictwem ministrowie spotykali się w sprawach przekraczających kompetencje jednego ministerstwa O radzie ministrów mówiło się, że „ nie stanowi i nie wotuje”. Dopiero po bitwie pod Raszynem Napoleon podejmuje decyzję, że w księstwie musi być jakiś silny organ, który rządzi. W 1810 r. rada ministrów dostaje takie uprawnienia.

Rada Stanu.

organ doradczy monarchy, partycypuje w inicjatywie ustawodawczej, opracowuje projekty dekretów, decyduje o postawieniu urzędników w stan oskarżenia, sprawuje funkcję sądu kompetencyjnego między organami administracji a sądami, była sądem administracyjnym II instancji, sądem kasacyjnym ( pogwałcenie procedury lub prawa materialnego).

Sejm.Sejm Główny dwuizbowy - król traci pozycję odrębnego stanu sejmującego.

Senat w całości nominowany przez króla ma początkowo 18 potem 30 osób.

Izba poselska- posłowie wybierani na sejmikach szlacheckich, deputowani wybierani na zgromadzeniach gminnych ( sejmików szlacheckich 60 po roku 1809 - 100, zgromadzeń gminnych 40 potem jeszcze 26 , w sumie 66).

Przewidziano mechanizm przewagi posłów szlacheckich ( zgromadzenia gminne wybierają ze względu na cenzus majątkowy i wykształcenie).

Senat:Czuwał nad przestrzeganiem wolności publikacji i nadzór nad prawidłowością zgromadzeń.

Kompetencje sejmu: Zajmuje się 3 sferami: skarbowości, prawa cywilnego, prawa karnego. Marszałek sejmu ma zupełnie inną pozycję - może arbitralnie zamknąć dyskusję w sejmie. Posłowie nie mają prawa do dyskusji, mogą akt prawny przyjąć lub odrzucić, nie mogą nanosić poprawek. W sejmie obradują tylko trzy komisje - niejawnie. W sejmie mieli prawo zasiadać członkowie Rady Stanu i lobbować na rzecz ustaw wnoszonych do sejmu przez króla.

Podział terytorialny. departamenty ( rozwiązanie przyjęte z zaboru pruskiego), na ich czele stoją prefekci. Prefekt nie miał tylko prawa ingerować w sprawy wojskowe i wymiar sprawiedliwości. Departamenty dzielą się na powiaty - podprefekci- mniej więcej takie same kompetencje jak prefekci, Gminy wiejskie - wójtowie, Gminy miejskie- burmistrzowie Natomiast w większych ośrodkach powstały tzw.municypalności, na ich czele stał prezydent. W departamentach powstawała Rada Prefekturalna - jako organ doradczy. Była ona także I- szą instancją sądów administracyjnych. Księstwo Warszawskie przestało istnieć decyzją Kongresu Wiedeńskiego.

Jego decyzją powstało Królestwo Polskie z cesarzem rosyjskim jako wspólnym monarchą i konstytucją nadaną przez cara Aleksandra.

Temat : Wolne miasto Gdańsk.

Klęska pod Frydlandem przesądziła o losach kampanii lat 1806 - 1807. W czasie rokowań pokojowych w Tylży zdecydowano nie tylko o powstaniu Księstwa Warszawskiego, ale także na mocy traktatu pokojowego z lipca 1807 roku powołano Wolne miasto Gdańsk.

Pierwotnie , zgodnie z rozkazem Napoleona zakładano, ze Gdańsk będzie miał bliskie więzi z Polską. Tak się jednak nie stało. Prawdopodobnie duży wpływ w czasie rokowań wywarł car Aleksander I, który się temu sprzeciwiał.Ostatecznie uzgodniono, ze wolne Miasto Gdańsk będzie funkcjonowało pod protektoratem Saksonii i Prus.Monarcha saski i zarazem Książę Warszawski otrzymuje w Gdańsku rezydencję i prawo powołania konsula. W lipcu 1807 roku podpisano porozumienie na mocy którego, władze Gdańska przejmują zarząd nad miastem i utrzymują go prawie do schyłku Rzeczpospolitej.Nigdy nie ujawniono protokołów porozumienia francusko-gdańskiego, które to protokoły miały zawierać elementy zbliżenia Gdańska do Polski.Francja zachowuje wpływy w Gdańsku- stacjonuje tam francuski garnizon wojskowy. W ten sposób Francja blokuje morze, monitoruje Prusy i Rosję. Układ przewidywał także funkcję gubernatora francuskiego w mieście. Niestety układ ten nigdy nie został ratyfikowany przez Napoleona, a dawał Gdańskowi pewne elementy niezawisłości, zapowiadał związki z Polską i przywrócenie urzędów z czasów związków Gdańska z Polską.Mieszczanie dobrowolnie przekazali Napoleonowi 1 mln guldenów - w zamian za gwarancje pewnej niezawisłości i przywrócenia instytucji ustrojowych. Zmiana znaczenia Gdańska na mapie Europy:

Gdańsk otrzymał nowe terytorium, nowa rola polityczna Gdańska, silne więzy Gdańska z Francją, Gdańsk stał się silnym ośrodkiem militarnym, został uwikłany w bardzo rozległe stosunki dyplomatyczne (Saksonia, Francja, Prusy).

Organy miejskie: senat liczący 18 osób ława miejska jako II izba tzw. trzeci ordynek - organ doradczy liczący ponad 100 osób.

Pojawia się kwestia uchwalenia konstytucji - do tego dążył także Napoleon ( miała to być konstytucja na miarę systemu państw napoleońskich).Do Francji wyjeżdża delegacja z Gdańska, która ma prowadzić rokowania w sprawie konstytucji.

W końcu do Gdańska zostaje sprowadzony profesor prawa- Niemiec, który siada i pisze konstytucję. Nie zostaje ona jednak nigdy przyjęta.Po kilku latach wpływów francuskich w Gdańsku zostaje Senat, który jednak zostaje zreformowany, zmienia się ława miejska, która staję się sądem miejskim. Wzrasta znaczenie tzw. trzeciego ordynku- i jako organ przedstawicielski otrzymuje inicjatywę ustawodawczą. Gdańsk zyskał także Centralną Komisję Finansów, zbudowano organ wykonawczy- Kolegium Deputatów Mieszczańskich, w roku 1810 powołano Trybunał Apelacyjny.W końcu wprowadzono Kodeks Napoleona.

Temat: Królestwo Polskie 1815

Zostaje powołane do życia decyzją Kongresu Wiedeńskiego i w Wiedniu zostaje zredagowana konstytucja, która potem zostaje podpisana w Warszawie w listopadzie 1815 roku przez cara Aleksandra I. Jest to konstytucja oktrojowana ( narzucona), jest uznawana za przeróbkę konstytucji z 1807 roku. Redagowana w okresie obowiązywania liberalnych doktryn politycznych , modnych w ówczesnej Europie, nabiera innego, nieco bardziej liberalnego i demokratycznego charakteru ( car Aleksander I - uznawany za jej głównego architekta , z jednej strony był liberałem, z drugiej wyrastał ze stosunków rosyjskich).

Kształt konstytucji był efektem oddziaływania kilku elementów: stosunki miejscowe- dążenie kół konserwatywnych, skupionych wokół obozu Czartoryskich, pewien wpływ magnaterii litewskiej, decydującym elementem był sam car Aleksander I. Konstytucja była aktem bardzo lakonicznym- zostawiała wiele niedomówień - było to furtką do ewentualnego despotyzmu. Sprawiała wrażenie bardzo liberalnej, z czasem praktyka liberalna, obliczona na zjednanie sobie Polaków zanikała . Jednak pierwszym aktem cara nie była konstytucja a „ Zasady konstytucji Królestwa Polskiego”- ogłoszone w maju 1815 roku w Wiedniu. Zawierały 30 artykułów i miały być podstawą przyszłej ustawy zasadniczej i miały regulować ustrój ziem polskich. Warunki do powstania konstytucji powstają po podpisaniu traktatu ( Austria-Prusy-Rosja), na jego mocy Polska przechodzi pod panowanie cara na wsze czasy. Traktat mówił także ,że car uzyskuje prawo nadawania (konstytucji) rozszerzeń takich jakie uzna ze stosowne. Konstytucja weszła w życie w grudniu 1815 roku ( podpisana i opublikowana w listopadzie 1815), zawiera 7 tytułów i 165 artykułów. Tekst oryginalny w języku francuskim, urzędowe tłumaczenie pojawia się w Dzienniku Praw Królestwa Polskiego w języku polskim. Konstytucja w swojej treści nie określa trybu jej nowelizacji - wszelkie zmiany i rozszerzenia należą do cara. W praktyce monarcha zmieniał i dopełniał konstytucję np. 1825 roku - Aleksander I dodał tzw. artykuł dodatkowy wprowadzający niejawność obrad sejmowych- określono to jako poprawkę o charakterze porządkowym. Konstytucję 1815 roku uważano za bardziej narodową niż konstytucję z 1807, ale mniej demokratyczną:

zastrzegała język polski jako język urzędowy, zastrzegała urzędy polskie ( obsadzane przez Polaków), wyraźnie zastrzegała suwerenność monarchy. Art. 4 konstytucji mówił „ Ustawa konstytucyjna oznacza sposób i prawidłowe sprawowanie władzy najwyższej” - tzn. ,że źródło władzy jest poza konstytucją a suwerenem jest monarcha.

Ustrój społeczny: było to państwo feudalne z elementami burżuazyjnymi, równość w korzystaniu z praw, podkreśla uprzywilejowanie szlachty, zastrzega stanowiska dla właścicieli gruntowych, nic nie mówi o samorządzie miast, nie wspomina o chłopach.

Ustrój polityczny określa charakter związku między państwami („na zawsze połączone z cesarstwem”), -wspólna polityka zagraniczna ( art.1),-królestwo nie było automatycznie stroną traktatów międzynarodowych zawieranyc przez cesarstwo -możliwość wprowadzenia wojska królestwa do cesarstwa i odwrotnie- wojsko pozostaje na utrzymaniu macierzystego kraju -wojska polskie nie mogą być użyte poza granicami Europy.

Poza tymi założeniami zdawało się , że nic te państwa ze sobą już nie łączy. Kontaktują się ze sobą za pośrednictwem ministra- sekretarz stanu.W praktyce trudno było obronić niezależność ( dysproporcje w wielkości terytorium, oktrojowana konstytucja, dysproporcje militarne).W kręgach rządowych Rosji funkcjonuje opinia, że Królestwo Polskie to taka część cesarstwa, która na mocy kaprysu monarchy otrzymała tymczasowo trochę autonomii. Faktycznie Królestwo było państwem ograniczonym w swojej suwerenności, pozostawało w nierównej unii realnej z cesarstwem.

Pozytywem konstytucji nadanej Królestwu było to, że formułowała szeroko prawa obywatelskie: swoboda wyznania, wolność prasy , gwarancje nietykalności osobistej, nietykalność własności ( wywłaszczenie tylko za ustawą), zniesiono konfiskatę, kary więzienia odbywano tylko w Królestwie. Tytuł III Konstytucji : Rząd -oznaczał sprawowanie podstawowej władzy w państwie; rząd w osobie króla, obok 2 aspekty władzy: wykonawcza i administracyjna „ Wszelka władza wykonawcza i administracyjna pochodzi od monarchy”.Władza wykonawcza to król- w praktyce wykonywana częściowo przez namiestnika.Powołano 5 kolegialnych ministerstw - tzw. Komisje Rządowe.Władza administracyjna - wykonywana jest przez KomisjeWojewódzkie ( do czasu powstania listopadowego zachowuje się podział na województwa, urzędy municypalne i wójtowie).

Monarcha: Określono bardzo szeroko zakres jego kompetencji: wypowiedzenie wojny z zawarcie pokoju ( „wyłączny kierunek siły zbrojnej”), rozporządzanie dochodami państw zgodnie z budżetem, obsadzanie urzędów państwowych, prawo łaski, prawo nadawania odznaczeń, wyłączna inicjatywa ustawodawcza, powoływanie namiestnika, zwoływanie sejmu i sejmików, zgromadzeń gminnych, mianowanie senatorów Król nie odpowiada za swoje akty, wymagają one kontrasygnaty właściwego ministra i to on posiada odpowiedzialność konstytucyjną.

Namiestnik:zastępuje króla na czas jego nieobecności, obowiązkowo rezyduje w kraju, prezydował w Radzie Stanu ( miał tzw. głos stanowczy), przedstawiał monarsze po 2 kandydatów na urzędy, jego władza ustawała z chwilą przekroczenia granicy Królestwa przez cara ( w 1818 roku wydano pełnomocnictwa dla namiestnika i nawet gdy car był w kraju to on zachowywał większość swoich uprawnień), jego decyzje wymagają kontrasygnaty właściwego ministra, namiestnik funkcjonuje do 1826 roku po śmierci generała Zajączka nie został już nikt powołany.

Organy rządowe: Rada Stanu podzielona na: Radę administracyjną, Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu. Rada administracyjna, czasami porównywana jest z Radą Ministrów Księstwa Warszawskiego, w jej skład wchodzili: namiestnik, ministrowie, osoby powoływane przez króla - w radzie decyduje głos namiestnika ( pozostali mieli de facto głos doradczy). Po śmierci gen. Zajączka w 1826 roku przelano na nią kompetencje namiestnika. Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu- był to organ , w skład którego wchodziło kilkadziesiąt osób- król (namiestnik), 5 ministrów, radcy stanu, referendarze i osoby powołane przez króla.

Kompetencje: działalność legislacyjna w dziedzinie ustaw ( opracowanie projektów), przygotowanie sprawozdań dla monarchy o nadużyciach, ogólnie raport o stanie państwa.

Powołano jeszcze 3 komisje rządowe , w skład których weszli ministrowie i radcy stanu.

Tytuł IV konstytucji: Reprezentacja Narodowa: -podlega jej władza prawodawcza, sejm odbywa się co 2 lata, na sesjach 30-dniowych, zwoływanych przez monarchę. Kadencja sejmu to 6 lat. Określono zasady biernego i czynnego prawa wyborczego.

Kompetencje sejmu są szersze niż w Księstwie Warszawskim, a mianowicie: mógł dokonywać zmian w statutach organicznych, zajmował się prawem karnym i administracyjnym (projekty), sprawuje kompetencje kontrolne- np. przyjmuje raport od Rady Stanu, przyjmuje petycje od obywateli, realizuje odpowiedzialność konstytucyjną ministrów (oskarża izba poselska, sądzi senat),

Senat: stanowi o ważności wyborów, sądzi jako sąd sejmowy, zatwierdza księgi obywateli - czyli spisy uprawnionych do głosowania na sejmikach (np.).Skład senatu -wojewodowie, -kasztelan -biskup -rosyjscy książęta krwi - mieli głos stanowczy (po ukończeniu 18 roku życia). Senator to funkcja dożywotnia, ogranicza cenzus majątkowy.

Izba poselska: posłowie wybrani przez sejmiki (liczebna przewaga), deputowani wybrani przez zgromadzenia gminne.

Administracja terytorialna: województwa ( zniesione w 1837- powstały gubernie) - zarządzają nimi komisje wojewódzkie z prezesem na czele , powołanym przez króla, dbały o porządek publiczny, oświatę, gospodarkę wodną, województwo dzieli się na obwody zarządzane przez komisarzy obwodowych, mianowanych przez króla, powiaty- tylko dla celów wyborczych i sądowych.

Sądownictwo - miało być niepodległe, wykluczono wpływy na wolność i wyrażanie zdania przez sędziego.

Struktura: sądy pokoju (szczebel pojedynczy, obligatoryjnie), trybunały apelacyjne ( karny i cywilny), trybunał najwyższy.

Wojsko: składa się z czynnej armii i milicji jako rezerwy w stosunku do wojska, kolory i ubiór zgodne z wymogami narodowymi, pozostaje w wyłącznej gestii cesarza

Temat: Wolne Miasto Kraków Oficjalna nazwa to: Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków z Okręgiem.

Utworzone na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku, przetrwa do roku 1846. Powstaje jako wynik kompromisu miedzy Rosją, Austrią i Prusami. To quasi-państewko zajmowało powierzchnię 1100 km2 i liczyło około 88 tyś. ludności.Miało aż 3 konstytucje , nadane kolejno w 1815, 1818, 1833 roku. Status Wolnego Miasta Krakowa określał dodatkowy traktat z 3 maja 1815 roku i do niego dodano pierwszą konstytucję ( jej autorzy to car Aleksander I i prawdopodobnie ks. Adam Czartoryski) , która przetrwała do 1818 roku. Miała charakter konstytucji tymczasowej i napisana była w języku francuskim. Powołano Komisję Organizacyjną, która miała tworzyć zręby państwowości. Nie było to państwo samodzielne, ale było kontrolowane przez trzy kraje.W Krakowie na stałe przebywali rezydenci państw opiekuńczych a przy Uniwersytecie zasiadają tzw. konserwatorzy.Jednym z powołanych organów jest tzw. Komisja Włościańska - powołana do przeprowadzenia reform- obsadzona przez państwa ościenne, miała prawo wydawania poleceń rządowi.

Władze naczelne: Rządem był senat, który składał się z prezesa i 12 senatorów, z których część pełniła tą funkcję dożywotnio, część czasowo. Senat powoływany był przez Zgromadzenie Reprezentantów i Kapitułę Krakowska.1-szy skład nominowany był przez Komisję Organizacyjną. Uprawnienia -mianowanie i odwoływanie urzędników administracji, inicjatywa ustawodawcza -prawo łask -rozstrzyga spory między sądami a administracją. Zgromadzenie Reprezentantów: władza ustawodawcza, kontrola rachunków państwa, budżet, wybór sędziów, wybór części senatorów, ewentualne oskarżenia urzędników o nadużycia. Sejm jest jednoizbowy, skład - 41 członków wybieranych przez senat, kapitułę uniwersytetu a część wybierana w gminach. Na jego czele stoi marszałek. Sejm spotyka się corocznie na 4-tygodniowe sesje.Podział terytorialny: gminy wiejskie, gminy miejskie. Łącznie jest ich 28, w samym Krakowie 9. Nigdy nie został powołany dla Krakowa samorząd miejski. W 1818 roku rozszerzono pierwszą konstytucję, została z niej połowa artykułów, sam proces uzupełnienia odbywał się pod auspicjami Komisji Organizacyjnej. Wprowadziła ona min, cenzurę.Została przyjęta we wrześniu 1818 r..Władza wykonawcza- senat, administracja terytorialna - tak jak w pierwszej konstytucji, Zgromadzenie Reprezentantów- zmienia minimalnie skład- dochodzi jeszcze 6 sędziów pokoju.Nie określała roli rezydentów państw ościennych, przetrwała do 1833 roku - oktrojowano wtedy 3-cią konstytucję, która miała być instrumentem do ograniczenia niezależności Krakowa. Nowa konstytucja: określa na czym polega niepodległość Krakowa, ogranicza liczbę senatorów - do 8( wybór prezesa musi być zatwierdzony przez 3 mocarstwa), Izba Reprezentantów liczy 40 - 30 osób, sesje co 3 lata, budżet jest uchwalany co 3 lata, rezydenci 3 mocarstw rozstrzygają spory między rządem a izbą rep. Uchwalono 2 statuty organiczne dla sejmu.Przejściowo w latach 1836-41 wojska austriackie okupują wolne miasto pod pretekstem, że uciekinierzy z Królestwa osiedlają się w Krakowie.Dochodzi do ostrego konfliktu między Uniwersytetem a Senatem ( ten pierwszy przegrywa) , zawieszono statut Uniwersytetu, wyrzucono rektora. Od tej chwili następuje okres wyraźnych dążeń do likwidacji niezależności Rzeczpospolitej Krakowskiej.Powstanie krakowskie powoduje anulowanie traktatu, który powoływał Wolne Miasto Kraków i zostaje ono wcielone do Austrii jako Wielkie Księstwo Krakowskie.Oceniając dokonanie wolnego miasta trzeba powiedzieć, że w pierwszym etapie funkcjonowania tego quasi-państwa,KomisjaWłościańska przeprowadziła reformę rolną, zamieniając pańszczyznę na oczynszowanie chłopów. Objęło to około 5500 gospodarstw.Dużą autonomią cieszył się uniwersytet, który ok. 1818 roku nosi nazwę „Jagielloński””. zwierzchnictwo nad szkolnictwem, opozycyjne nastawienie do rządu W pierwszym okresie dużą rolę odgrywa także senat, szczególną rolę odgrywa Komisja Organizacyjna.

Temat: Wielkie Księstwo Poznańskie

Powstaje na mocy decyzji traktatu wiedeńskiego, w jego skład wchodzą: departament poznański, bydgoski, część kaliskiego ( dawnego Księstwa Warszawskiego). Obejmuje obszar 29 tyś. km2. liczy około 770 tyś. ludności. Wielkie Księstwo Poznańskie nie było odrębnym państwem, miało charakter autonomii, będąc integralną częścią Królestwa Prus. Odrębności w stosunku do Pru -odrębna nazw -przyjęcie herb -przewidziano instytucję namiestnika królewskieg -wprowadzono tzw. sejm prowincjonalny postulatowy ( od 1824 r.) - można zgłaszać do niego postulaty i skargi do tron -aż po rok 1867 Wielkie Księstwo Poznańskie wyłączone jest z terytorium Związku Niemieckiego. Na dworze pruskim księstwo traktowane jest jak lenno domu panującego - monarcha przybiera tytuł Wielkiego Księcia Poznańskiego. Początkowo kurs Prus jest dość liberalny.

Pierwszym niepokojącym sygnałem jest wprowadzenie granicy celnej między księstwem a Królestwem Polskim, której w myśl traktatu wiedeńskiego miało nie być Zaczęto likwidować szkoły, w 1832 roku wprowadzono język niemiecki do administracji ( potem do sądownictwa i notariatu). Praktycznie do roku 1850 zlikwidowano oznaki niezależności księstwa, potem używa się już nazwy „ prowincja poznańska”.

Sytuacja w Królestwie Polskim w dobie powstania listopadowego.

Przyczyny wybuchu powstania:przyczyny gospodarcze, złe zbiory, drożyzna, afery gospodarcze, afery korupcyjne, łamanie konstytucji przez rząd carski Przyczyny zewnętrzne: Rosja szykuje się do interwencji na zachodzie Europy (rew. Francuska, Belgowie powstają przeciwko Holendrom), miały być w tym celu wykorzystane wojska polskie, aresztowania w organizacji spiskowej.

W nocy 29 listopada 1830 roku powstanie wybucha. W Warszawie stacjonuje około 6500 wojska polskiego i 10000 rosyjskiego. Wojska rosyjskie pod wodzą księcia Konstantego opuszczają Warszawę. W nocy Rada Organizacyjne zbiera się , działając w zastępstwie króla- rozszerza swój skład min. o Niemcewicza, Chłopickiego, Czartoryskiego. Po krytycznej nocy Rada Administracyjna odmówi uznania powstania, zanim jednak zaprzestanie działalności powoła do życia Rząd Tymczasowy. Ten wysyła do Petersburga oficjalnych negocjatorów ( Lubecki, Jezierski), nie chciano zrywać więzi z Rosją, ale żądano : poszanowania konstytucji, zachowania monarchii, zachowania rządu, przestrzegania konstytucji, której ustrój miał być rozciągnięty ma Litwę, Wołyń i Podole.Rząd Tymczasowy zwołuje Sejm i ten uznaje powstanie za narodowe. Dyktatorem zostaje Chłopicki. Fiasko misji w Petersburgu oznacza wojnę!. Tymczasem Sejm podejmuje serię uchwał: np. o władzy naczelnego wodza, 25 stycznia ogłasza detronizację króla Mikołaja, uchwałę o rządzie, o przysiędze. Zastanawiano się wreszcie co z konstytucją i podjęto uchwały: o wyrzuceniu rosyjskich książąt krwi z senatu, wyrzucono cały pierwszy rozdział konstytucji dotyczący związków z Rosją, przyznano obu izbom inicjatywę ustawodawczą, na naczelnego wodza scedowano „ wyłączny kierunek sił zbrojnych”, przelano na rząd uprawnienia króla ( z wyjątkiem tych, które przeszły na sejm), zawieszono rozdziały o namiestniku , regencji i Radzie Stanu.

Klęska powstania listopadowego zapoczątkowała likwidację odrębności ustrojowych Królestwa Polskiego.

W 1832 roku car Mikołaj I ogłosił statut organiczny, który inkorporował Królestwo do Cesarstwa Rosyjskiego jako prowincję.

KRÓLESTWO POLSKIE OD 1832 ROKU

Po klęsce powstania listopadowego car Mikołaj I ( panuje w latach 1825-1855) uznał, że dalsza odrębność Królestwa Polskiego służyłaby tylko rewolucji w Europie.Mikołaj w przeciwieństwie do swojego brata Aleksandra, nigdy nie był propolski- wprost przeciwnie, w swoich działaniach był otwarcie antypolski, uważał, że podejmując decyzję o likwidacji odrębności królestwa naprawia błędy brata.Nie mógł zrealizować wszystkich swoich zamiarów - na straży postanowień Traktatu Wersalskiego stały nadal inne mocarstwa.Francja i Anglia otwarcie żądają realizacji porozumienia z Wiednia, Austria i Prusy chcą tworzenia podobnych instytucji narodowych jak w Wielkopolsce i Galicji.W wrześniu 1831 roku car powołuje Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego, na czele którego stawia głównodowodzącego armią, generał-gubernatora księcia Iwana Paskiewicza, do tego powołano jeszcze prezesa i 4 przewodniczących wydziałów.Kompetencje tego rządu są bardzo podobne do kompetencji Rady Administracyjnej, z tą różnicą, że rząd w całości podporządkowany jest Paskiewiczowi, a jego celem jest przywrócenie porządku.Powołano także komitet ds. Królestwa Polskiego , złożony w całości ze współpracowników cara. Jego celem jest opracowanie ostatecznej formy Królestwa Polskiego i jego konstytucji.W październiku 1831 roku zostaje ogłoszony Statut Organiczny oparty na wzorach samorządu funkcjonującego w dzielnicach austriackich i rosyjskich oraz ziem rdzennie rosyjskich.Podpisany w lutym 1832 r , wydany w języku polskim i rosyjskim, zostaje ogłoszony w marcu 1832 roku na Zamku Królewskim w Warszawie.Ogłoszenie Statutu Organicznego jest faktem, który dyskryminuje Królestwo, do tej pory oparte ono było o konstytucję, statut jest aktem niższego rzędu.Statut Organiczny precyzuje całość ustroju Królestwa, zawiera 69 artykułów zebranych w 5 rozdziałach.Nakreśla on zupełnie nowy stosunek cesarstwa do królestwa.Przede wszystkim, zgodnie z postanowieniami statutu , królestwo nie jest już odrębnym państwem w stosunku do cesarstwa. Jest jedną z jego prowincji „Królestwo Polskie jest na zawsze przyłączone do cesarstwa”. Statut Organiczny: znosi odrębną koronację cara na króla polski, znosi odrębną regencję, znosi przysięgę konstytucji , cesarzy rosyjskich występujących jako królowie polscy, znosi milcząco Sejm, łączy wojsko polskie z rosyjskim, dopuszcza wysłanie delegacji polskiej na koronację cara. Jednocześnie Statut Organiczny: potwierdzał istnienie Banku Polskiego i Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, uznawał narodowy statut sądownictwa, uznawał język polski w administracji, uznawał dotychczasowy stan prawa cywilnego i karnego, pozostawiał instytucję Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego z ministrem stanu na czele jako pośrednikiem, powołał osobny departament interesów Królestwa Polskiego w łonie rosyjskiej rady państwa, który miał przygotowywać projekty ustaw dla królestwa, stosunki handlowe miały być układane zgodnie z dobrem całego państwa. Jak widać regulacje Statutu Organicznego zredukowały Królestwo Polskie do rangi jednej z prowincji państwa. Największym zaś ciosem było uchylenie konstytucji.

Wśród pozytywów należy wymienić: wolność wyznania, szczególną opiekę nad religią rzymsko-katolicką, nietykalność własności, swobodę przenoszenia. Nie gwarantowano odbywania kary na terenie królestwa, wprowadzono cenzurę prewencyjną.

Władze i rząd królestwa. Reaktywowano Radę Administracyjną - jako główny zarząd królestwa, Rozwiązano Tymczasowy Rząd ( z września 1831 roku), Rada Administracyjna zaczyna prace pod kierunkiem namiestnika generał-gubernatora Paskiewicza, ma ten sam skład co w latach 1826-30, przestaje jednak być organem państwowym a funkcjonuje jako organ szczególnego zarządu miejscowego. Jej przewodniczącym jest namiestnik ( który przewodniczy także Radzie Stanu). Namiestnik występuje także jako naczelny dowódca wojskowy - od 1832 r. Rada Stanu - kompetencje okrojono- jest tylko organem opiniodawczym, Rada utraciła kompetencje projektodawcze i budżetowe. powołano Komisje Rządowe- trzy, na czele których stoją dyrektorzy, pozostaje Najwyższa Izba Obrachunkowa, pozostaje Prokuratoria Generalna Królestwa Polskiego. Zachowano podział administracyjny na województwa , obwody, powiaty, okręgi i gminy. Organy przedstawicielskie w Statucie:. znosił milcząco Sejm proponował powołanie Zgromadzenia Stanów Prowincjonalnych (miały zastąpić Sejm), kompetencja tylko doradcze - bardzo słaba pozycja - Statut nie określał składu ani atrybutów tego ciała, przewidywał powołanie ciał samorządowych - rad wojewódzkich i zgromadzeń szlacheckich- te ostatnie w powiatach i gminach - były to jednak organy pozbawione kompetencji. Miały być ściśle kontrolowane przez organy administracji. Realizacja Statutu Organicznego w praktyce ograniczona została trzema czynnikami: realizacja rosyjskiej racji stanu, rozwój sytuacji międzynarodowej, wola cara. Realizacja Statutu prowadziła do: likwidacji odrębnej administracji polskiej, utrzymaniu okupacji Królestwa Polskiego ( 100 tyś. armia rosyjska), dominacja aparatu policji i wojska, nie powołano Zgromadzeń Stanów Prowincjonalnych, nie powołano Zgromadzeń szlacheckich, w 1833 roku wprowadzono stan wojenny - co stawiało realizację swobód obywatelskich pod znakiem zapytania.

Wśród pozytywów, wyróżnia się fakt, ze pozwolono na działalność Banku Polskiego i Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, które często ratowały majątki szlacheckie od bankructwa.Od 1833 roku następuje powolna i konsekwentna reorganizacja władz centralnych.Od 1835 roku - podejmowane są już otwarcie działania, które mają znieść całkowicie autonomię królestwa.-zmiany w aparacie policyjnym i wojskowym,-październik 1835- ukaz o donacjach, 16 dygnitarzy rosyjskich otrzymuje poważne nadania ziemskie na terenie Królestwa,marzec 1836- prawo o małżeństwach - dotyczy głównie spraw małżeństw mieszanych- preferencje dla wyznania prawosławnego ( w kompetencji sądów duchownych),czerwiec 1836 - ustawa o szlachectwie- powołuje 2 kategorie szlachectwa: dziedziczną i osobistą ( ta nie podlegadziedziczeniu). Ustawa ta dążyła do ograniczenia liczby szlachty - powoływała tzw. heroldię- która miała uznawać dowody szlachectwa i wprowadzała tzw. marszałków gubernialnych szlachty.

W latach 30-tych następuje cały szereg działań, które mają na celu upodabnianie kadr urzędniczych do cesarstwa:

• 1836 - klasyfikacja urzędów cywilnych wg. klasyfikacji obowiązującej w cesarstwie ( obejmowało to nawet krój munduru),

• 1836 - obowiązek znajomości języka rosyjskiego- przy przyjmowaniu do pracy w administracji,

• 1837- przemianowano województwa na gubernie,

• 1844- w miejsce 8 guberni wprowadzono 5.

• Lata 40-te to kolejny etap rusyfikacji królestwa np.

• 1839- stworzono osobny okręg naukowy- warszawski, którym kierował kurator podległy bezpośrednio urzędnikom cesarskim,

• 1841 nowa ustawa szkolna,

• 1841 - zlikwidowano Radę Stanu- zwykłym ukazem carskim,

• 1847 ( marzec) - wprowadzono nowy Kodeks Królestwa ( kodeks kar głównych i poprawczych),

• 1841- ukazem , wprowadzono rosyjski system monetarny,

• 1849- wprowadzono rosyjski system miar i wag,

• 1851- zniesiono linię celną między cesarstwem a królestwem,

• 1851- nowe prawo o gildiach kupieckich.

Sytuacja w Królestwie Polskim tuż przed powstaniem styczniowym

Kolejne lata przynoszą pewną odwilż w stosunkach w królestwie. Decydują o tym :

-- czynniki zewnętrzne- przegrana wojna krymska (1853-56 , sama wojna to wynik sprzeczności interesów Rosji i Turcji.( Turcja odmawia podpisania konwencji chroniących prawosławnych w Palestynie ). Wojna ta ujawnia słabość cesarstwa.

--1855 roku umiera car Mikołaj I, rok później Iwan Paskiewicz

--car Aleksander II - przeprowadza reformy w cesarstwie i królestwie : -ogłasza amnestię (1856, 1857),w jej wyniku powraca do domu wielu zesłańców- następuje zwrot majątków i przywrócenie szlachectwa, -wstrzymano pobór do wojska na 3 lata ( a służba trwała 20 lat), -zawieszono stan wojenny, -osłabiono cenzurę, -zniesiono opłaty paszportowe, -ustanowiono Akademię Medyczno-Chirurgiczną, -powołano Towarzystwo Rolnicze, -utworzono Akademię Muzyczną.

Nowym namiestnikiem zostaje książę Michał Gorczakow. Od 1861 roku wydawane są ukazy (7) i dekrety, które mają przywrócić literę Statutu Organicznego. Tak więc: przywrócono Radę Stanu, zniesiono heroldię, zlikwidowano urząd marszałka szlachty w guberniach, ustalono ustawową pozycję prawną namiestnika w Królestwie (przewodniczy w Radzie Stany, Radzie Administracyjnej, wydaje rozporządzenia, sporządza raporty), powołano naczelnika rządu cywilnego, którym zostaje Aleksander Wielopolski- jako kierownik służby cywilnej, powołano ciała samorządowe- zapowiadane przez Statut Organiczny- rady powiatowe, gubernialne i miejskie, maj 1862 wydano ustawę o wychowaniu publicznym- zwiększającą liczbę szkół, powołano Instytut Politechniczny i rolniczy w Puławach, powstaje Szkoła Główna w Warszawie, Akademia Sztuk Pięknych. Przełom lat 1861/62 w Warszawie, to istnienie dwóch obozów politycznych. 1 obóz radykalno-demokratyczny ( czerwonych), który parł do powstania, 2 obóz konserwatywny ( białych), skłonny czekać na dogodną sytuację międzynarodową. Jesienią 1862 roku następuje bardzo dynamiczna rozbudowa obozu czerwonych- powstaje tzw. Komitet Centralny. Uważa się on za podziemny rząd Polski. W końcu 1862 roku rozwija strukturę organizacji min: regularnie zbiera podatek narodowy ( anonimowi poborcy- w prasie podziemnej drukowano numery kwitów), organizacja podziemna buduje wpływy na kolei i policji, w każdym województwie powstaje komitet powstańczy. Na Ukrainie są to komitety pochodzące z wyboru (!), w Królestwie z nominacji. Komitety powstańcze powstają także w zaborze pruskim Na jesieni 1962 roku następuje masowy akces duchownych do organizacji powstańczych. Przy całym zaangażowaniu zaniedbano organizację wojskową ( liczono na masowy zryw). myślano, ze armię regularną da się zorganizować w kilka tygodni, czekano na dostawy broni z zachodu, planowano wybuch powstania na wiosnę, planowano uruchomić 2 korpusy zbrojne, jeden na linii Ostrołęka , Łomża- miał odciąć połączenia komunikacyjne, drugi od Częstochowy miał iść na Warszawę.

POWSTANIE STYCZNIOWE

Zaczęło się na skutek branki do wojska. Pobór miał objąć 12 tyś. ludzi z czego z samej Warszawy 2500. Powstanie wybucha w nocy z 22/23 stycznia 1863 roku - Komitet Centralny opublikował manifest, w którym przedstawił się jako Tymczasowy Rząd Narodowy i przedstawił program reform: uwłaszczenie chłopów ( bezrolni mają dostać po 3 morgi), nominował naczelników wojskowych w województwach ( min. Langiewicz, Lewandowski, Padlewski). W pierwszym okresie - bardzo skromne sukcesy militarne, organizacja powstańcza liczy około 20 tyś ludzi. W pierwszym miesiącu powstaniem z Warszawy kieruje Stefan Bobrowski. wydaje dyrektywy dla wojska, publikuje dekret uwłaszczeniowy, zajmuje się zaopatrzeniem armii. ezwany z zagranicy Ludwik Mierosławski zostaje pierwszym dyktatorem - już po pierwszym tygodniu dyktatura upada. kces do powstania zgłaszają biali - kolejnym dyktatorem zostaje Marian Langiewicz - pułkownik armii pruskiej , po kilku dniach ponosi klęskę pod Grochowiskami i dyktatura upada. W tym czasie Bobrowski rozplakatuje Warszawę odezwą „ Rząd Narodowy dział, powstanie trwa” 0 maja 1863 roku Rząd Narodowy wydaje odezwę: powołuje się na ideę uwłaszczenia, nawołuje do ruchu narodowowyzwoleńczego, powołuje się na wszystkie rdzennie polskie ziemie ( Litwa, Ruś), nominuje przedstawiciela dyplomacji - książę Władysław Czartoryski akredytowany we Francji, Anglii, Włoszech, Szwecji, Turcji. Czerwiec 1863 roku - rząd wstrząsany jest przewrotami wewnętrznymi. Jest ciałem kolegialnym- spotyka się codziennie w okupowanej Warszawie , ma stałą łączność z terenem, Powstaje policja powstańcza, Służba kobiet, Sierpień 1863 roku- wydana zostaje ustawa administracyjna- powołuje 5 szczebli urzędników z nominacji, Działają organy prasowe, Słano korespondencję z pola walki min. do krakowskiego „ Czasu”. ząd dobrze radzi sobie ze stroną finansową. Finanse oparte ą na : darowiznach, podatkach, rozpisano pożyczkę narodową. We Francji wydrukowano banknoty powstańcze, rekwizycje- na niekorzyść rządu carskiego. październiku 1863 roku następuje seria wsyp w organizacji warszawskiej - władzę na pewien czas przejmuje Romuald Traugutt- pułkownik armii carskiej- nigdy sam siebie nie nazywa dyktatorem, ale rządem jednoosobowym

W 1864 roku następują aresztowania w Komitecie i to w zasadzie koniec powstania.

AUTONOMIA GALICJI

W 1772 roku w wyniku 1 rozbioru Polski, tzw. Królestwo Galicji i Lodomerii przypadło Austrii. bejmowało ono obszar 82 tyś km2 i liczyło około 2,5 mil ludności. Austria rozbiór i aneksję tych ziem nazwała rewindykacją powołując się na fakt, że w XIII wieku część tych terenów należała do królestwa Węgier. Powłączeniu Galicji do Austrii zniesiono wszystkie Polskie instytucje ustrojowe i wprowadzono Austriackie wraz z językiem niemieckim. Nastąpił duży ucisk fiskalny. Polska szlachta - wyższa , bardzo często kolaboruje z władzami austriackimi.

Pierwsze próby autonomii występują już w latach 1788-1792. ,leży pamiętać , że do roku 1848 Austria jest monarchą absolutną, zarządem poszczególnymi krajami zajmują się tzw. kancelarie ( była również kancelaria ds. Galicji). dministracja terytorialna leżała w rękach gubernatora, nominowanego prze cesarza. latach 1773 - 1775 Austria wprowadza nowy podział administracyjny- 2 stopniowy: cyrkułów, 9 dystryktów.Generalnie aparat urzędniczy jest bardzo nieudolny, stale zasilany urzędnikami niemieckimi.

W Galicji jeszcze w wieku XVIII działał sejm stanowy ( we Lwowie), jego organem wykonawczym był Wydział Stanowy . Sesje sejmu odbywały się dość regularnie, sejm zlikwidowano po roku 1790.Reaktywowany jako sejm postulatowy w roku 1817 - działa do roku 1845.Liczy od 50-70 osób.Ma bardzo nikłe kompetencje, głównie zajmuje się podatkami, ma prawo przedstawiania próśb i postulatów monarsze.W marcu 1848 roku wybucha w Wiedniu rewolucja. Pojawiają się postulaty określenia pozycji Galicji. Oktrojowano nową konstytucję- marzec 1848 roku ( tzw. ołomuniecka) dla cesarstwa.Pojawia się tam sformułowanie o 13 krajach w ramach monarchii. Konstytucja ta rozwinięta została jeszcze w osobnych statutach w 1848 i 1850 roku. W 1851 roku Franciszek znosi konstytucję i statuty i na okres 9 lat następuje powrót do rządów absolutnych, w czasie których próbowano stworzyć państwo jednolite. W 1859 roku Austria ponosi klęskę w wojnie z Francją i Piemontem, zaczyna się kolejny etap reform.W październiku 1860 roku ogłoszony zostaje tzw. dyplom październikowy - cedował część władzy ustawodawczej na sejmy krajowe, które zostały powołane przez tzw. narody historyczne ( własne państwo, własna warstwa panująca: Niemcy, Czesi, Węgrzy, Polacy, Chorwaci).Monarchia przyjmuje ustrój federalistyczny.W 1861 roku wydano patent (zwany lutowym), który dawał statut krajowy i ordynację wyborczą. ( generalnie mówił o kompetencjach sejmów krajowych).W ślad za dyplomem październikowym i patentem lutowym Galicja otrzymała Statut Krajowy dla Galicji, który był podstawą prawną dla autonomii Galicji. Ustrój Galicji. Struktura administracyjna Galicji składa się z 2 pionów: administracji rządowej, administracji samorządowej. Obie te struktury są ze sobą słabo związane. Organem władzy rządowej był namiestnik- mianowany przez cesarza- zazwyczaj był to Polak. Był on także kierownikiem administracji: spraw wewnętrznych, rolnictwa, częściowo obrony kraju. Nie podlegały mu sprawy zagraniczne, które były realizowane poprzez urząd namiestnika.

Administrację rządową niższego szczebla sprawowali starostowie ( na poziomie powiatu).

Sukcesem było rozbicie administracji samorządowej na: samorząd gminny, samorząd powiatowy, samorząd miejski.

Samorząd gminny. -opisany przez ustawę z 1862 roku -nakładała na każdego obowiązek przynależności do gminy tzw. „swojszczyznę”-

było to prawo, które było dziedziczne. Przynależność do gminy dawała: uprawnienie do pobytu stałego, udzielenie pomocy w wypadku zubożenia, nie przynależny mógł być wysiedlony do swojej gminy ( szupas), każda wieś była gminą. Gmina wykonywała zadania własne i poruczone, dysponowała dochodami własnymi i środkami państwowymi.

Samorząd powiatowy. Rada Powiatowa, Wydział powiatowy- wykonawczy.Wydział krajowy jako organ wykonawczy Sejmu Krajowego. Sprawuje funkcje nadzorcze pod względem celowości i legalności.

Samorząd miejski.

Na mocy ustawy z 1889 roku powołano samorząd dla 30 największych miast Galicji, w 1896 roku wydano osobną ustawę dla 130 mniejszych miast.Samorząd miejski stanowiła obieralna Rada Miejska.

W największych 30 miastach istniał magistrat, w mniejszych powoływano naczelników w postaci burmistrzów i prezydentów.

Lwów i Kraków rządziły się odrębnymi Statutami.I wreszcie samorząd oświatowy- kilkustopniowy: kraj - Rada Szkolna Krajowa powiaty- Rada Szkolna Okręgowa, gminy - Rada Szkolna Miejscowa. Lawinowo rosną nakłady na szkolnictwo. Od początku lat 70-tych język polski jest językiem wykładowym na uczelniach. W 1873 r. powstaje Krakowska Akademia Sztuk Pięknych,

W 1896 Akademia Weterynarii we Lwowie, powstaje Towarzystwo popierania nauki polskiej.

ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO

XIX i XX wieku przynosi na arenie międzynarodowej zmianę aliansów politycznych.

W latach 1890-1910 dotychczasowi sojusznicy a nasi zaborcy stanę w przeciwnych obozach.

Na ziemiach polskich żyje pokolenie , które bezpośrednio nie pamięta klęski powstań. Na początku 20 wieku obecne są 2 orientacje polityczne: orientacja narodowa, orientacja powstańcza. W 1908 roku powstaje Związek Walki Czynnej Kazimierza Sosnkowskiego,1910 Związek Strzelecki.

Organizuje się Narodowa Demokracja. U progu wojny w zaborach przeważa lojalizm.

Po wybuchu wojny, strony tego konfliktu pośpieszyły do Polaków z odezwami, chcąc przeciągnąć ich na swoją stronę.

Królestwo Polskie nie stanęło w opozycji do Rosji. Powodów takiego zachowania było kilka: źle przyjęto ostrzelanie Kalisza przez Niemców, obawiano się utraty rynków zbytu, cały czas żywe były tradycje profrancuskie. Już 3 srpnia 1914 roku powstaje w Warszawie Komitet Obywatelski na czele, którego staje książę Zdzisław Lubomirski. Jego głównym zadaniem było dostarczanie żywności i pomocy sanitarnej dla uchodźców. Rosjanie ewakuują się pośpiesznie, do Warszawy wkraczają Niemcy ( i pozostają).

Organizuje się : straż obywatelska, polskie sądy pokoju ( Niemcy szybki to likwidują).

Pozwalają otworzyć Uniwersytet i Politechnikę, znoszą Komitet Obywatelski. Pozwalają na wprowadzenie samorządu miejskiego.

Lipiec 1916 roku Rada miejska- deklaruje swój pierwszy krok do niepodległości Państwa Polskiego.

Tymczasem koniec roku 1916 przynosi ogromny kryzys gospodarczy, odczuwa się brak mężczyzn do zatrudnienia w przemyśle.

Po bitwie pod Verdun sztaby gwałtownie szukają rekruta.Niemcy wyliczają, że z terenów Królestwa Polskiego mogą zebrać około 1 mln rekruta ( takie mają założenia), 5 listopada 1916 roku zostaje ogłoszona tzw. deklaracja 2 cesarzy ( Austria, Niemcy).Generał-gubernatorzy w deklaracji obiecują utworzenie samodzielnego państwa polskiego jako monarchii konstytucyjnej. Dokument jest bardzo lakoniczny , nie precyzuje niczego szczegółowo. Główną intencją jest pobór rekruta, który usiłuje zrealizować generał-gubernator Hans von BeselerRosja gwałtownie protestuje - prawo międzynarodowe nie pozwala na jakiekolwiek stałe zmiany terytorialne na terenach okupowanych. W grudniu 1916 roku powołano Tymczasową Radę Stanu w składzie 25 członków: 15 z okupacji niemieckiej i 10 z austriackiej (poda się do dymisji w sierpniu 1917 roku).W kwietniu 1918 roku następuje kryzys - cesarz oddaje Polski Korpus Posiłkowy pod komendę generał-gubernatora Beselera- z nakazem złożenia przysięgi na wierność. Większość odmawia i zostaje internowana. Piłsudski i Sosnkowsi zostają aresztowani i wywiezieni. Wrzesień 1917 - powołano Radę Regencyjną, która w grudniu powołała pierwszy rząd.

Październik 1918 Rada Regencyjna spróbowała uniezależnić się od państw centralnych i ogłosiła odezwę do Narodu Polskiego w której: -zapowiadała powołanie nowego rządu, -rząd miał opracować ordynację wyborczą do sejmu, -postanowiła zlikwidować dowództwo Beselera i przejąć zwierzchnictwo wojskowe.

Dnia 11 listopada 1918 roku regenci przekazali naczelne dowództwo wojskowe przybyłemu z internowania Józefowi Piłsudskiemu.

Temat : Pierwsze akty II Rzeczypospolitej

Późną jesienią 1918 roku na ziemiach polskich mamy kilka ośrodków władzy: Rada Regencyjna , powołana we wrześniu 1917r. - 3 osoby , wykonujące władzę wykonawczą wraz z Radą Stanu, Polski Komitet Likwidacyjny, powstaje w październiku 1918 z Wincentym Witosem, jako przewodniczącym, Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego- październik 1918, Tymczasowy Rząd Ludowy Rzeczpospolitej Polskiej -wrzesień 1918 (tzw. lubelski), Tymczasowy Komitet Rządzący - Lwów , 2 połowa listopada 1918.

10 listopada 1918 roku Józef Piłsudski wraca z Magdeburga do Warszawy.Pierwotnie chciał jechać do Lublina - potem ewentualnie do Krakowa - aby stamtąd działać przeciwko okupantom.W nocy z 10 na 11 listopada delegacja niemieckiej rady żołnierskiej składa Mu wizytę i proponuje rozmowy na temat opuszczenia przez wojska niemieckie ziem Królestwa Polskiego. 11 listopada Rada Regencyjna przekazuje Mu dowództwo sił zbrojnych , 14 listopada rozwiązuje się i przekazuje Piłsudskiemu pełnię władzy. Także 14 listopada Piłsudski mianuje prezydenta gabinetu - Ignacego Daszyńskiego , który przez kilka dni rokuje z endecją - rząd nie zyskuje jednak ich aprobaty i upada 17 listopada. Nowa misja tworzenia rządu przypada Jędrzejowi Moraczewskiemu (był do zaakceptowania przez endecję) i następnego dnia Piłsudski mianuje rząd Moraczewskiego , sam pełni w nim obowiązki ministra spraw wojskowych i Naczelnego Wodza. Powstaje pilna konieczność uregulowania ustroju Polski.

22listopada 1918 roku Piłsudski wydaje akt: „Dekret o najwyższej władzy reprezentującej Rzeczypospolitą Polską”.Najważniejsze postanowienia tego dekretu:Piłsudski obejmuje władzę jako Tymczasowy Naczelnik Państwa - do chwili zwołanie sejmu ustawodawczego, Piłsudski miał prawo do mianowania rządu RP, który był przed nim odpowiedzialny, Rada Ministrów uchwalała projekty ustaw zatwierdzane przez Naczelnika Państwa, Kontrasygnata aktów rządowych przez prezydenta, Akt mówił także o nominacji urzędników przez Tymczasowego Naczelnika Państwa, Krótka wzmianka o budżecie.

W praktyce Piłsudski: -kierował nadal armią, -miał kontrolę nad polityką zagraniczną.

Rząd Moraczewskiego bardzo szybka zaczął wydawać dekrety, które realizowały kwestie społeczne: -8 godzinny dzień pracy, -pośrednictwo pracy, -płace minimalne, -ubezpieczenia na wypadek choroby.

Najpilniejszą sprawą były jednak wybory do sejmu ustawodawczego. Istniał już zarys ordynacji wyborczej, który był opracowany już w listopadzie 1918 roku. 28 listopada 1918 roku wydano ustawę : „O ordynacji wyborczej do sejmu ustawodawczego”.

W ogólnym zarysie przewidywała ona: -sejm 1-izbowy, -czynne prawo wyborcze od 21 lat, -przyznano prawo wyborcze kobietom, -pozbawiono czynnego prawa wyborczego żołnierzy ( „milczące bagnety”).

W styczniu 1919 roku powstaje nowy gabinet Ignacego Paderewskiego.

26sttycznia 1919 roku odbywają się wybory do sejmu ustawodawczego - frekwencja jest ogromna, miejscami sięga 90 %. -sejm miał uchwalić konstytucję, -kadencja nie była uregulowana, -liczył 524 posłów, miano głosować w 71 okręgach wyborczych - w praktyce wybory odbywają się na Śląsku cieszyńskim, Galicji zachodniej, ziemiach królestwa ( pozostałe ziemie były dołączane sukcesywnie). - Problem pozostałych ziem rozwiązano w ten sposób, ze do sejmu weszli posłowie reprezentujący Galicję wschodnią w parlamencie ogólnokrajowym - austriackim, oraz posłowie z parlamentu niemieckiego.

Wybory dały sytuację patową. Głosy rozłożyły się mniej więcej po 1/3 na prawicę, centrum i lewicę.

Otwarcie sejmu ustawodawczego nastąpiło w lutym 1919 (Piłsudski).

Na 3 posiedzeniu sejmu Piłsudski oświadczył, ze składa na ręce marszałka sejmu funkcję Naczelnika Państwa.

Jeszcze tego samego dnia zapadła uchwała sejmu i dalszym powierzeniu funkcji Naczelnika Państwa Piłsudskiemu ( miało to być na 4 tygodnie, w praktyce trwało do końca 1922 roku).

Sejm uchwala tzw. Małą Konstytucję ( w formie uchwały), która mówiła, że: -władzą suwerenną i ustawodawczą jest sejm ustawodawczy, -ustawy ogłasza marszałek z kontrasygnatą premiera i właściwego ministra, -Naczelnik państwa powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z sejmem, -Naczelnik państwa i rząd odpowiadają przed sejmem, -Każdy akt Marszałka ma mieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra, Naczelnik Państwa jest przedstawicielem państwa i najwyższym wykonawcą uchwał sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych.

W tzw. Małej Konstytucji nie było nic na temat : -veta Naczelnika Państwa, -nic na temat rozwiązania sejmu, -nie ma też nic na temat inicjatywy ustawodawczej .

Mała Konstytucja : -wprowadza system rządów „ komitetowych”, -odrzuca 3- podział władzy, -wprowadza zasadę suwerenności - reprezentantem narodu jest sejm ustawodawczy, podkreśla silną pozycję sejmu ( fakt ten wzmacnia jeszcze to, że sejm obraduje stale).

KONSTYTUCJA MARCOWA 1921

Prace nad konstytucją rozpoczęły się już w 1917 roku - Tymczasowa Rada Stanu powołuje w tym celu Komisję Królestwa.

Po odzyskaniu niepodległości z inicjatywy Moraczewskiego powstaje Biuro Prac Konstytucyjnych przy prezesie Rady Ministrów.

Powstają 3 projekty konstytucji:

• 1-szy tzw. amerykański- państwo polskie jako luźna federacja 70 ziem, każda ma swoją konstytucję,

• 2-gi tzw. ludowy - zawiera elementy demokracji bezpośredniej: inicjatywa ustawodawcza 100 tyś. obywateli, rozwiązanie parlamentu 500 tyś. obywateli, autonomia dla ziem z przewagą mniejszości narodowych,

• 3-ci tzw. francuski - autorstwa Wł. Wróblewskiego.

Paderewski powołuje odrębną komisję , nazwaną Ankietą Dla Oceny Konstytucji ( żeby nie drażnić sejmu).

Ostatecznie do sejmu wpływa 5 projektów konstytucji i zostają przekazane do Komisji Konstytucyjnej.

Główne kontrowersje przy ocenach konstytucji: -Senat- prawice jest za jego utrzymaniem, lewica za likwidacją, -Bierne prawo wyborcze do sejmu, -Różne opcje wyboru prezydenta RP, -Stosunek kościoła do państwa, -Relacje szkoła - kościół.

Kompromis osiągnięto i 17 marca 1921 roku przyjęto konstytucję.

Sejm wydał uchwałę o zbudowaniu votum w postaci Świątyni Opatrzności Bożej.

Analiza Konstytucji Zasady konstytucji: -stanęła na gruncie zasady ciągłości państwa polskiego - odniesienie do konstytucji 3-go maja, -wyrażała w art. 1 republikańską formę ustroju, : „Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą” -głosiła zasadę zwierzchności narodu - art.2 „ Władza zwierzchnia RP należy do Narodu” (rozumiała Naród jako wszystkich obywateli państwa, a nie jako naród- etnicznie), -przyjęto formę demokracji przedstawicielskiej, -odrzucała instytucję referendum ( którą próbowała popierać lewica), -stwierdzała, że organem ustawodawczym jest Sejm i Senat, wykonawczym Prezydent i RM, -sprawowanie wymiaru sprawiedliwości należy do niezawisłych sądów, -wyrażała zasadę rządów parlamentarno- gabinetowych, -głosiła zasadę państwa liberalnego.

Na gruncie konstytucji z 21 roku, powstał ustrój z silną przewagą parlamentu.

Organy władzy.

Władza Ustawodawcza - Sejm, Senat.Kadencja 5-cio letnia, wybierano 444 posłów i 111 senatorów. Konstytucja zabraniała wiązania posłów i senatorów instrukcjami. Posłowie i senatorowie objęci byli bardzo szerokim immunitetem. Sejm przyjął sesyjny tryb pracy. Sesje zwoływał i odraczał Prezydent RP W praktyce Sejm do 1926 roku obraduje ciągle ( zwiększa to jego i tak już silną pozycję).

Posiedzenia Sejmu są jawne. Uchwały zapadają zwykłą większością głosów 1/3 ustawowej liczby posłów. Kwestie szczególnie ważne rozstrzygano kwalifikowaną większością przy wyższym quorum. Prezydent nie miał prawa samodzielnie rozwiązywać Parlamentu - tylko za zgodą 3/5 ustawowej liczby członków Senatu ( proszę pamiętać, że rozwiązanie Sejmu to automatyczne rozwiązanie Senatu).

Kompetencje Parlamentu. -ustawodawcze, -ustrojodawcze, kontrolne, -elekcyjne.

Sejm ma inicjatywę ustawodawczą ( 15 posłów), inicjatywę ma także Rada Ministrów, nie ma jej Senat i Prezydent.

Tryb legislacyjny. Projekt uchwalony przez Sejm wędruje do Senatu, ten ma 30 dni na zgłoszenie zastrzeżeń, jeśli są , to Senat ma dalszych 30 dni na wprowadzenie zmian lub poprawek. Sejm może je odrzucić 11/20 ustawowej liczby głosów.

Konstytucje deklarowała, że żadna ustawa nie może stać w sprzeczności z zapisami konstytucji- ale jednocześnie nie wskazywała żadnego organu, który mógł to badać.

Art. 81- „ sądy nie mają prawa badać ważności ustaw”.

Kompetencje ustrojodawcze. Sejm ma prawo zmiany konstytucji w 2 trybach: tryb zwykły - wprowadzenie poprawek wymaga zgody 2/3 posłów przy quorum ½ ustawowej liczby posłów, tryb rewizyjny - co 25 lat Zgromadzenie Narodowe dokonuje rewizji zapisów konstytucji ( jak w konstytucji 3-go maja).

Kompetencje kontrolne. -Zgłaszanie interpelacji, -Dyskusje nad oświadczeniami rządu i ministrów -Votum nieufności (tylko Sejm), -Komisje nadzwyczajne - z prawem przesłuchiwania.

Władza wykonawcza.

art.2 „władzę wykonawczą sprawuje prezydent łącznie z odpowiednimi ministrami.” (prawica forsowała wybór prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe, lewica - przez wybory powszechne). -wybór Prezydenta regulowała ustawa z lipca 1922 roku, -wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, -kandydatów mogło zgłaszać 50 członków zgromadzenia, -co do kandydatury ustawa nie stawiała żadnych wymagań, - po wyborze musiał złożyć przysięgę ( w formie wyznaniowej), -kadencja trwała 7 lat, - w razie niezdolności do sprawowania urzędu zastępował go marszałek sejmu.

Kompetencje Prezydenta.

-sprawowała władzę wykonawczą wraz z odpowiedzialnymi ministrami, -każdy akt wymagał kontrasygnaty premiera RM i właściwego ministra, - nie był odpowiedzialny za czynności urzędowe przed parlamentem, -mógł odpowiadać przed Trybunałem Stanu za: zdradę kraju, złamanie konstytucji, przestępstwo karne.

W stan odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu mógł zostać postawiony przez 3/5 z ½ ustawowej liczby posłów (mówimy o Sejmie!) . -po zakończeniu trybu legislacyjnego zarządza ogłoszenie ustawy, -ma prawo wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw, -mianuje prezesa RM, -na wniosek premiera mianuje ministrów, =na wniosek RM obsadza urzędy cywilne i wojskowe ( zastrzeżone w ustawie), -jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych ( nie może sprawować dowództwa w czasie wojny), - ma prawo łaski, -zawiera umowy z innymi państwami i podaje je do wiadomości Sejmu, -prezydent może wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój za uprzednią zgodą Sejmu.

Prezydent nie ma veta ustawodawczego, nie może wydawać dekretów z mocą ustawy.

W praktyce pozycja prawna prezydenta była nieco silniejsza.Dwukrotnie w ciągu 1924 roku pojawiają się rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta- o naprawie skarbu państwa.

Rada Ministrów. -Prezesa RM mianuje i odwołuje prezydent, -na wniosek premiera mianuje ( prezydent) ministrów, -posiada inicjatywę ustawodawczą, -kieruje wnioski do prezydenta o obsadę stanowisk cywilnych i wojskowych, -art. 56 mówił o solidarnej i indywidualnej odpowiedzialności ministrów - konstytucyjnej i parlamentarnej (politycznej),(sejm zwykłą większością głosów), -art. 57 RM jest odpowiedzialna za akty rządowe prezydenta.

Ocena konstytucji.Ustawa był bardzo demokratyczna. Oferowała bardzo szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich. Wprowadzała proporcjonalny system wyborczy ( w konsekwencji dawał duże rozdrobnienie polityczne w Sejmie i brak stabilności kolejnych rządów)

NOWELA SIERPNIOWA 1926

Po zamach majowym wydano tzw. nowelę sierpniową:

-przyspieszała i usprawniała uchwalenie budżetu ( wyznaczała terminy), -regulowała stan, kiedy sejm jest rozwiązany a nie ma uchwalonego budżetu lub prowizorium, -regulowała stan, kiedy brak jest ustawy o poborze rekruta, -wprowadzała sankcje za czerpanie przez posła lub senatora korzyści osobistych z dzierżawy nieruchomości należących do skarbu państwa ( odpowiednik art. 107 z obecnej konstytucji), -wzmacniała sytuację prawną prezydenta - ma prawo rozwiązać Sejm i Senat - ale tylko raz z tego samego powodu, -pozbawiono parlament uprawnienia do samorozwiązania , -upoważniono prezydenta do wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy w sytuacji: nagłej konieczności państwowej - obie izby parlamentu rozwiązane, sejm udzielił upoważnienia ustawowego.

Nowela sierpniowa utrudniała uchwalenie votum nieufności w stosunku do rządu - wniosek nie mógł być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym go zgłoszono.

Po wydaniu noweli sierpniowej pojawiają się precedensy konstytucyjne, np.: 1wrzesień 1926 - Sejm wyraził votum nieufności w stosunku do 2 ministrów. Premier zgłosił dymisję całego rządu- następnego dnia prezydent powołał gabinet w tym samym składzie! 2 Prezydent zwoływał, otwierał, odraczał, zamykał posiedzenia Sejmu i Senatu.

Chcąc wywrzeć na Sejm nacisk, zwoływał sesje ale ich nie otwierał!

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

Po wydaniu noweli sierpniowej obóz rządowy dąży cały czas do zmiany konstytucji.Rok 1928 jest rokiem wyborów parlamentarnych. Obóz rządowy przygotowuje się do nich bardzo solidnie. Utworzy w tym celu Bezpartyjny Blok d/s. Współpracy z Rządem.Wybory przynoszą klęskę prawicy, ale BBWR dały tylko 122 miejsca w Sejmie.W 1930 roku parlament zostaje rozwiązany ( skorzystano z noweli sierpniowej- argumentem jest to, że parlament w tym składzie nie może uchwalić konstytucji).Wybory 1930 roku dają BBWR bezwzględną większość.Zaczynają się dwutorowo prace nad konstytucją: 1komisja sejmowa, 2 niejawny zespół kilku osób min. Walery Sławek, Stanisław Car, Wacław Makowski, Ignacy Matuszewski- opracowują zwarty projekt konstytucji.

Do uchwalenia konstytucji dochodzi w bardzo specyficznych ( niekonstytucyjnych) okolicznościach. 26 stycznia 1934 roku na posiedzenie sejmu przewidziano dyskusję nad tezami do konstytucji. Opozycja na znak protestu wychodzi z sali obrad. W tym momencie St. Car zauważa, że wyjście opozycji spowodowało , iż na sali jest tzw. większość kwalifikowana i można przegłosować uchwalenie konstytucji. W trybie nagłym uznano tezy do konstytucji za projekt konstytucji. ( Car narusza regulamin sejmowy i obowiązującą konstytucję ). Art. 3 „ nie ma ustawy bez zgody Sejmu w sposób regulaminowy uchwalonej” Ponad rok trwa „ wygładzanie” konstytucji w Senacie W styczniu 1935 roku podpisuje ją J. Piłsudski. 23 kwietnia 1935 roku podpisuje ją Mościcki.

Składa się z 14 rozdziałów i 81 artykułów - jest zwięzła ( brak jej osobnego rozdziału o prawach i wolnościach obywateli).

Systematyka Konstytucji: --RP -Prezydent RP -Rząd -Sejm -Senat -Ustawodawstwo -Budżet -Siły Zbrojne -Wymiar sprawiedliwości -Administracja państwowa -Kontrola państwa -Stany zagrożenia -Zmiana konstytucji --Przepisy końcowe

Już z samej systematyki Konstytucji widać w jaki sposób ułożył się układ sił.

Art. 11 „ Prezydent RP harmonizuje działania organów państwa”.Konstytucja wyposażyła Prezydenta w tzw. prerogatywy, czyli uprawnienia nie wymagające kontrasygnaty.Np. Prezydent mógł wskazać swojego następcę, -mianował i odwoływał prezesa RM, -mianował i odwoływał pierwszego prezesa SN, -mianował i odwoływał prezesa NIK, -mianował i odwoływał Naczelnego Wodza, -mianował i odwoływał generalnego inspektora sił zbrojnych, -nominował sędziów Trybunału Stanu, -powoływał część senatorów, -powoływał szefa urzędu kancelarii prezydenta, -miał prawo rozwiązania sejmu i senatu, -prawo oddawania członków rządu przed Trybunał Stanu, -prezydent za swoje akty nie był odpowiedzialny.

Rząd -był powoływany prze Prezydenta, -kierował sprawami państwa nie zastrzeżonymi dla innych organów ( domniemanie kompetencji), -silna pozycja premiera - kieruje pracami rządu, -ministrowi są odpowiedzialni politycznie i przed prezydentem (!) i przed sejmem, -ministrowie mają także odpowiedzialność konstytucyjną.

Sejm

• mniejsza ilość posłów - 208 -ograniczono immunitet poselski, -miał sprawować funkcje ustawodawcze i kontrolne nad rządem, -uchwalał budżet, -nakładał ciężary na obywateli.

Senat

trochę został wzmocniony kompetencyjnie, -teraz jest 96 senatorów, -marszałek Senatu jest zastępcą prezydenta, -pełni pewne funkcje w kontrolowaniu rządu.

Ogólna charakterystyka konstytucji:

1.akty ustawodawcze pod rządami konstytucji: -ustawy, -dekrety prezydenta RP.

2.inicjatywa ustawodawcza: rząd, sejm ( 15 posłów), nie ma jej Senat ani obywatele, wyłączenie inicjatywy ustawodawczej sejmu w sprawie budżetu i poboru rekruta,.

-Prezydent został zaopatrzony w veto zawieszające. Powtórne rozpatrzenie projektu nie wcześniej niż na najbliższej sesji zwyczajnej. -Prezydent może wydawać dekretu z mocą ustawy na wniosek RM, -Wyłączność ustawodawcza prezydenta dotyczyła: =organizacji rządu, =ustroju administracji rządowej, =zwierzchnictwa sił zbrojnych, =organizacji wojska.

Konstytucję kwietniową określano czasami jako konstytucję faszystowską ( głównie w latach 50-tych).Reprezentowała ona typowe dla całej ówczesnej Europy , dążenia autorytarne. Zrywała z rządami parlamentarno-gabinetowymi.Nie ma w niej natomiast - nacjonalizmu, - zachowano parlament, -są niezawisłe sądy, -funkcjonuje katalog praw i wolności obywatelskich.

Tematy: 1. Sytuacja w Polsce po wybuchu wojny 1 września 1939 roku

Wrzesień 1939 roku ma dla Polski konsekwencje: -militarne, -=dyplomatyczne.

Przede wszystkim zostaje pogwałcony pakt o nieagresji między Polską a Niemcami podpisany w 1932 roku.

W sytuacji zagrożenia Prezydent wprowadza na podstawie artykułu 79 konstytucji kwietniowej - stan wojenny. Konsekwencją tego jest fakt, że: -Prezydent miała większą swobodę wydawania dekretów, -Pojawiła się możliwość przedłużenia kadencji Sejmu i Senatu, -Izby parlamentu mogły się zebrać w mniejszym składzie,

1 wrześnie 1939 roku Prezydent mianuje Rydza-Śmigłego wodzem naczelnym ( art.13 konstytucji).

Naczelny wódz uzyskiwał: - prawo udzielania instrukcji i wytycznych dla Rady Ministrów,

-prawo stawiania wiążących postulatów w sprawie obronności kraju. Powołano także głównego komisarza cywilnego, który miał wykonywać uprawnienia administracji rządowej z pominięciem spraw wojskowych i sądowych. W terenie powołano komisarzy cywilnych, którzy działali na styku władzy wojskowej i wojewody. Rada Ministrów wprowadza za zgodą Prezydenta stan wyjątkowy, który pozwala na: -zawieszanie niektórych wolności obywatelskich, -wprowadzenia trybu doraźnego przed sądami powszechnymi.

Nie wszystkie kroki zostały jednak zrealizowane do końca. Komplikuje się także sytuacja na wschodniej granicy państwa. W sierpniu 39 r. zostaje podpisany pakt Ribentropp -Mołotow. Wraz z nim podpisano tajny protokół rozgraniczający strefy wpływów na wypadek konfliktu polsko-niemieckiego. Według tego porozumienia granica miała przebiegać na linii Pisa, Narew , Wisła i San. Pakt ten miał pozostawić Litwę w strefie wpływów niemieckich, natomiast Finlandię, Łotwę i Besarabię w sferze wpływów sowieckich. 28 września dochodzi do podpisania kolejnego traktatu o przyjaźni i granicach. Wprowadzono w nim zmiany w stosunku do pierwszego porozumienia. Granica wpływów została ustalona na linii: Pisa, Narew, Bug i San. W zamian za ustępstwa terytorialne sowieci dostają Litwę ( w strefę wpływów). Traktat został uzupełniony przez protokół o wspólnym zwalczaniu polskiego podziemia. Zawierał także klauzulę, w której stwierdzono , że wyznaczone granice uznaje się za ostateczne. Traktat przewidywał także zmiany w administracji publicznej na okupowanych terytoriach. W wyniku tych spotkań zarzucono projekt tworzenia na ziemiach polskich państwa kadłubowego.

Akt wkroczenia wojsk sowieckich na teren Polski, zbiegł się ze spotkaniem ,które odbyło się w nocy z 17 na 18 września 39 roku w Moskwie. Na którym to spotkaniu polskiemu ambasadorowi , Grzybowskiemu , została odczytana nota podpisana przez Mołotowa, w której stwierdzono, że wojna polsko-niemiecka ujawniła bankructwo państwa polskiego i w obliczu klęski militarnej wojska sowieckie przekroczyły granice państwa polskiego , aby wziąć w obronę ludność białoruską i ukraińską.

Ambasador polski odmówił przyjęcia tej noty. W związku z agresją sowiecką na Polskę, rząd opuszcza kraj i w nocy z 17 na 18 września przekracza granicę w Kutach . 17 września Prezydent wydaje orędzie w Kosowie , w którym informuje społeczeństwo o przeniesieniu siedziby prezydenta i rządu na terytorium jednego z państw sojuszniczych..

W wyniku agresji państwo polskie zostaje podzielone między okupantów .Niemcy okupują około 188 tyś. km2 co stanowi ponad 48% całego terytorium kraju , zamieszkałego przez 20 mln ludności. ZSRR okupuje 200 tyś. km2 , zamieszkałego przez 13 mln osób.

Pierwszy okres pod okupacją niemiecką.

1 wrześni 39 roku zostaje wydana przez Reichstag ustawa o przyłączeniu wolnego miasta Gdańsk do rzeszy niemieckiej.

25 września zostaje wydany dekret fuhrera o organizacji władz administracyjnych na okupowanych ziemiach polskich.

8 października dekret o podziale i administracji obszarów wschodnich.Zgodnie z nim utworzono 2 nowe okręgi Rzeszy, część ziem została włączona do już istniejących prowincji niemieckich. Potem dodano trzeci okręg tzw. Generalną Gubernię.Podzielono ją na 4 dystrykty: Radom, Kraków, Lublin, Warszawa.Siedzibą Generalnej Guberni został Kraków a generalnym gubernatorem Hans Frank ( zostaje także szefem NSDAP- w tym okręgu).Gubernator skupiał w swoim ręku całość władzy państwowej. Dystryktami rządzą gubernatorzy, w powiecie- starosta.Organem wykonawczym i doradczym był rząd kierowany przez sekretarza stanu. W Berlinie rezydował oficjalny przedstawiciel Generalnej Guberni. Generalną Gubernię oddziela od Niemiec granica celna i dewizowa, językiem urzędowym był język niemiecki.

Ziemie polskie pod okupacją sowiecką.

Obszar zajęty przez Armię Czerwoną- to około 200 tyś. km2, 14 mln ludności z czego około 5 mln stanowili Polacy. Okupanci przystąpili przede wszystkim do budowy nowej administracji i tak: -utworzono zarządy tymczasowe - podległe bezpośrednio lokalnym placówkom NKWD, -uruchomiono Zgromadzenia ludowe na terenach zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi -Przystąpiono do budowy sieci administracji państwowej - przy okazji rozbudowując strukturę NKWD. W listopadzie 39r. przymusowo nadano obywatelstwo sowiecki ludności na okupowanym terytorium.

Rząd polski po klęsce wrześniowej.

Inwazja sowiecka przyspiesza wyjście rządu i prezydenta z terenu kraju. Internowanie prezydenta wymusiło zmianę na tym stanowisku.

Mościcki nominuje na to stanowisko Wieniawę-Długoszowskiego, ale wobec ostrego sprzeciwu Francji, ponownym aktem nominuje Władysława Raczkiewicza - byłego marszałka senatu. Raczkiewicz już we Francji składa przysięgę i obejmuje swój urząd, powołując nowy rząd z Sikorskim na czele. Rząd ten jest oparty na bardzo różnych opcjach politycznych. Jego najważniejszym celem jest zachowanie ciągłości państwa i władzy. W tym celu musi on: -=odpierać wszelkie próby tworzenia na terenach okupowanych państwa kadłubowego, -władze polskie nie powinny dokonywać analizy konstytucji kwietniowej -należało zabiegać o uznanie międzynarodowe dla rządu na emigracji. Eentualne zmiany konstytucji zostawiono na później. Praktyka tej konstytucji na emigracji wyglądała zupełnie inaczej. Stosunki premiera z prezydentem funkcjonują na zasadzie równorzędności (porozumienie). Prezydent w listopadzie 39 r. osobnym aktem rozwiązuje parlament , zapowiadając zwołanie następnej sesji najpóźniej w ciągu 60 dni od zakończenia działań wojennych. Rząd natomiast deklaruje wyraźnie , że jedynym suwerenem jest Naród. Prezydent powołuje w grudniu 39r. substytucję parlamentu w postaci Rady Narodowej RP. Jej przewodniczący, zostaje na początku I. Paderewski, potem Stanisław Grabski.Skupia ona przedstawicieli różnych nurtów politycznych, początkowo liczy 15 członków , potem 22. Zadania: - funkcje doradcze- opiniuje różne kwestie, -miała zająć się projektem następnej konstytucji,-mogła formułować postulaty przedstawiane na arenie międzynarodowej.

Rząd na emigracji.

W listopadzie 39 roku zostaje powołany Komitet Ministrów Dla Spraw Kraju. Rada ministrów, w wyniku porozumienia między prezydentem a premierem zyskuje na znaczeniu. Na podstawie aktu prezydenta z 42 roku, partycypuje ona w części prerogatyw prezydenckich. Należy podkreślić wysiłki rządu do tworzenia armii polskiej min. na terenie ZSRR.

Organy podziemne w kraju.

Przede wszystkim są podporządkowane rządowi na emigracji. Tworzą się dwa równorzędne piony: -pion cywilno-polityczny, -pion wojskowy. Ten pierwszy ma swojego delegat na kraj i delegatów w okręgach ( te pokrywają się na ogół z województwami) i delegatów w obwodach (powiatach). Zaś pion wojskowy oparł się na Służbie Zwycięstwu Polski, potem na tej bazie powstaje Armia Krajowa z Komendą Główną, wydziałami i komórkami specjalnymi.

2. Władza komunistyczna w Polsce po zakończeniu II wojny światowej

Instalowanie się komunistów w Polsce następuje jeszcze w czasie wojny.Grupa inicjatywna pojawia się w grudniu 41r. roku - utworzono PPR - na czele z Marcelim Nowotką.Komuniści przystępują do tworzenia struktur podziemnych. Na przełomie 43 i 44 roku powstaje Krajowa Rada Narodowa z Bierutem na czele.Z góry odmawia ona rządowi londyńskiemu legalności , mówi o nowej granicy państwowej na wschodzie. Jej ramieniem zbrojnym jest Armia Ludowa. 21 lipca 44 roku powstaje Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, zaś 26 lipca 44 r. ZSRR uznaje państwo polskie a PKWN za wyłączny rząd . We wrześniu 44r. Krajowa Rada Narodowa ogłosiła się tymczasowym parlamentem : -przejęła funkcje ustawodawcze, -przystąpiła do budowy struktur terenowych - stąd debiut Rad Narodowych ( na wzór sowiecki). PKWN w związku z postanowieniami jałtańskimi przekształca się w Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej z Osóbką-Morawskim na czele ( jednym z wiceprzewodniczących jest Gomułka).

Najistotniejszą kwestią są teraz wybory. W drugiej połowie 45 roku wiele partii politycznych reaktywuje swoją działalność. Min. PSL- które jest bardzo silną partią polityczną, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy. PPR nie zależało na szybkich wyborach. Jako partia była zbyt słaba ,żeby odnieść sukces, PSL natomiast prze do wyborów. Odwołano się więc do referendum. Ustalono treść pytań. Rozgorzała dynamiczna kampania. Słynne już „3 x TAK” w wydaniu PPR przechodzi do historii . 30 czerwca odbywa się akt głosowania. Oficjalne dane mówią o wynikach: -68% odpowiedzi na TAK na 1 pytanie (czy jesteś za zniesieniem senatu), -77% odpowiedzi na Tak na 2 pytanie (utrwalenie ustroju), -91% odpowiedzi na tak na 3 pytanie (dotyczy granic państwa).

Wyniki ogłoszone 11 lipca były sfałszowane. Według obliczeń PSL fałszerstwo sięgało kilkudziesięciu procent.

Kolejnym ważnym etapem stały się wybory do sejmu, które wyznaczono na 19 stycznia 1947 roku. Miał to być sejm jednoizbowy, liczący 444 posłów. Już we wrześniu 46 roku utworzono tzw. Blok Wyborczy Stronnictw Demokratycznych , w skład którego weszły: PPR, PPS, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne. PSL było izolowane a jego członkowie niejednokrotnie zastraszani. ( aresztowano około 3 tyś. działaczy ). Wybory odbywają się przy bardzo dużej frekwencji sięgającej 90%. Według oficjalnych danych Blok Wyborczy osiągnął 80% poparcie. Pierwsze posiedzenie Sejmu odbywa się w lutym 47 r. Głównym jego zadaniem było określenie podstaw konstytucyjnych do opracowania nowej konstytucji. 4 lutego uchwalona został ustawa o wyborze prezydenta i jeszcze tego samego dnia prezydent zostaje wybrany- zostaje nim Bierut. 8 lutego zostaje rozwiązany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej a misja tworzenia nowego rządu zostaje powierzona Cyrankiewiczowi.

19 lutego 47 r. sejm uchwala tzw. Małą Konstytucję. Ma 9 rozdziałów, część jest zapożyczona z konstytucji marcowej.

Podstawy ustrojowe oparto właśnie na konstytucji marcowej, na manifeście lipcowym PKWN, wynikach referendum i ustawie o Radach Narodowych. Cechą Małej Konstytucji jest jej tymczasowość i niepełność. Postanowienia Małej Konstytucji niejednokrotnie odsyłały do ustaw zwykłych, co świadczy o ramowości tej konstytucji.

Mała Konstytucja mówiła ,że władza zwierzchnia należy do Narodu ( w sensie politycznym), a organem narodu jest sejm ustawodawczy. Najwyższe organy to: -sejm- władza ustawodawcza, -prezydent , rada państwa i rząd jako władza wykonawcza, -sądy - sprawują władzę sądowniczą. Konstytucja wprowadzała system parlamentarno-gabinetowy.

ORGANY PAŃSTWA.

Sejm - kompetencje ustawodawcze , ustrojodawcze i kontrolne. -ustala kierunki rozwoju państwa, -posiada inicjatywę ustawodawczą ( oprócz niego rząd, rada państwa),

Prezydent

-władzy wykonawcza sprawowana poprzez ministrów i podległych im urzędników, -posiada odpowiedzialność konstytucyjną.

Rada Państwa - składa się z: 1 członków stałych, 2 członków niestałych. Ad.1. Prezydent, Marszałek Sejmu, Głównodowodzący WP, Prezes NIK- wszyscy z urzędu. Ad.2. są wybierani przez Sejm- nie zostało sprecyzowane jaka ma być ich liczba, ani jak długo trwa kadencja. Kompetencje: -nadzór nad Radami Narodowymi, -inicjatywa ustawodawcza, -udziela zgody na ogłaszanie niektórych ustaw ( np. budżetowej), -wprowadza stan wojenny i wyjątkowy, -analizuje sprawozdania NIK.

Rząd. -inicjatywa ustawodawcza, -kierowanie administracją państwową, -może wydawać dekrety z mocą ustawy, -ma odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną.

KONSTYTUCJA 1952

Konstytucja PRL obowiązywała od 22 lipca 1952 roku do grudnia 1992. Charakterystyczne, że po licznych nowelizacjach nadal utrzymano w mocy część jej postanowień. Jednolity tekst konstytucji po nowelizacji z 10 lutego 76r. liczy 106 artykułów, podzielonych na 11 rozdziałów.

Systematyka konstytucji: -rozdziały 1i 2 - ustrój państwa, -rozdziały 3 do 7 poszczególne organy państwa, -rozdział 8 i 9 status jednostki i prawo wyborcze, -rozdziały 10 i 11 przepisy końcowe i przejściowe. Konstytucja była aktem zwięzłym i lakonicznym.

Integralną częścią jest wstęp przesycony ładunkiem propagandowym.

We wstępie podkreślony zostaje republikański charakter państwa, jest to republika klasowa- lud pracujący miast i wsi. Zawarto w niej: -genezę PRL, - powołano się na postępowe idee- walkę o wyzwolenie narodowe i wyzwolenie społeczne.

Cele państwa miały polegać na przyspieszeniu wszechstronnego rozwoju, urzeczywistnianiu idei socjalizmu ( walka z wyzyskiem człowieka przez człowieka).

Zasady ustrojowe: -fundamentalna rola własności społecznej ( własność społeczna ma być szczególnie chroniona), -zasada planowania społeczno-gospodarczego, -zasada ludowładztwa ( władz należy do ludu pracującego miast i wsi), -zasada systemu przedstawicielskiego ( Sejm i Rady Narodowe), -zasada praworządności, -zasada współudziału mas w rządzeniu państwem.

Organy państwa. Sejm- naczelny organ

-wybierany wg. Ordynacji wyborczej- najczęściej była równa ilość mandatów i kandydatów, -kadencja 4 lata, -prace koordynują marszałek i wicemarszałkowie, -komisje sejmowe, -prezydium sejmu, -konwent seniorów, -sekretarze.

Organami sejmu nie są koła ani kluby. Inicjatywa ustawodawcza należy do Rady Państwa, rządu i posłów, w ograniczonym zakresie do komisji sejmowych. Przy uchwalaniu ustaw przyjęto tryb jednego a potem dwóch czytań projektów.

Kompetencje sejmu: -funkcje ustawodawcze, -funkcje ustrojodawcze ( konstytucja), -planująco-programujące, -funkcje kreacyjne, -funkcje kontrolne.

Rada Państwa. ( wprowadzona w 47 roku). -kolegialny charakter- wybierana przez sejm, -od 52 r. nie ma części stałej, -wybierana na 1-szym posiedzenie sejmu w dwóch głosowaniach: =najpierw wybór kandydatów, =wybór przewodniczącego i członków ( od 9 do 11).

Kompetencje:

-miała prawo wydawania dekretów z mocą ustawy (między sesjami sejmu), -prawo badania zgodności ustaw z konstytucją, -nadzór nad Radami Narodowymi ( składają one sprawozdania do Rady Państwa a ta może zawieszać lub uchylać ich uchwały), -prawo łaski, -wysyła przedstawicieli dyplomatycznych, -Przyjmuje przedstawicieli dyplomatycznych innych państw.

Kontrola państwowa.

1944 rok - powstaje biuro kontroli przy prezydium KRN ( przetrwa do 47r.),

1947 - powstaje NIK- ustawa pojawia się dopiero w 49r.( organ niezależny- podlega tylko sejmowi),

1952 - konstytucja - pierwotny tekst nie zawiera informacji o NIK, powołano Ministerstwo Kontroli Państwowej- istnieje do 57r.,

1957 - poprawka do konstytucji wprowadza NIK,

1976- NIK zachowano, ale zmienia się jej pozycja- prezes NIK wchodzi do Rady Ministrów,

1980 - ponowny powrót NIK.

Naczelne organy administracji państwowej.

-Rada Ministrów, -ministrowie, -komisje i komitety, -prezydent, rząd, -premier po roku 76.

Rada Ministrów- władza wykonawcza, -funkcje zarządzające, -kierowniczo-koordynacyjne. -Inicjatywa ustawodawcza, -Inicjatywa w kwestii narodowego planu społeczno-gospodarczego (wyłączna), -Inicjatywa budżetowa (wyłączna), -Wytycza kierunki pracy aparatu administracji, -Wszystkie sprawy związane z budżetem i planowaniem społecznym, -Organizacja sił zbrojnych.

Wydaje rozporządzenia i zarządzenia.

Terytorialne organy władzy państwowej - tą funkcję spełniają Rady Narodowe.

Konstytucja z roku 52 - zawierała bardzo szeroko wachlarz praw i wolności obywatelskich:

-wolności społeczno-ekonomiczne min: =prawo do zatrudnienia, =ochrona zdrowia.

-wolności polityczne: =wolność słowa, =wolność druku, =wolność zgromadzeń, =pochodów, =manifestacji, =wolność związkowa, =zrzeszania się. - wolności osobiste: =nietykalność mieszkania, =wolność sumienia, =nienaruszalność korespondencji.

Prawa zależne były od spełniania obowiązków Do obowiązków tych należało min: -przestrzeganie konstytucji, -szanowanie środowiska naturalnego, -szczególne strzeżenie własności społecznej, -zachowanie czujności.

---