Stosunki państwo Kościół w Polsce średniowiecznej


Stosunki państwo - Kościół w Polsce średniowiecznej . Oprac. RM (ujęcie chronologiczne)

A.Wstęp

- ramy chronologiczne: X-XV w. ; Mieszko I - Kazimierz Jagiellończyk

3 fazy w historii Kościoła w Polsce średniowiecznej:

- Kościół w patrymonialnej monarchii wczesnopiastowskiej

- Kościół w dobie rozbicia dzielnicowego

- Kościół w późnośredniowiecznej monarchii stanowej ostatnich Piastów, Andegawenów i trzech

pierwszych Jagiellonów (XIV -XV w.)

- ramy terytorialne wypowiedzi: wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku łacińskim Polska

znalazła się w strefie kościoła rzymsko-katolickiego, podobnie jak Czechy, Węgry, kraje

skandynawskie a wcześniej Europa Zachodnia.

- najważniejsze wątki tematyczne:

▪ kształtowanie się i funkcjonowanie organizacji kościelnej w Polsce średniowiecznej (np.

powstanie biskupstwa misyjnego w 968 r., powstanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kolejnych biskupstw:

krakowskiego, wrocławskiego, poznańskiego i kołobrzeskiego w 1000 r., płockiego za panowania

Władysława Hermana, włocławskiego, kamieńskiego i lubuskiego w związku z rechrystianizacją Pomorza w

I połowie XII w., wileńskiego u schyłku XIX w. w związku z chrystianizacją Litwy),

▪ stosunki władców polskich z papiestwem (np. dokument Dagome iudex, zgoda papieża Grzegorza VII

na koronację królewską Bolesława Śmiałego w 1076 r., bulla gnieźnieńska z 1136 r., opłacanie przez Kościół

w Polsce świętopietrza, zgoda papieża Jana XXII na koronację królewską Władysława Łokietka)

▪ rola wybitnych ludzi Kościoła w otoczeniu kolejnych władców, np. św. Wojciech i św. Brunon

z Kwerfurtu w otoczeniu Bolesława Chrobrego, Gall Anonim w otoczeniu Władysława Hermana i

Bolesława Krzywoustego (kronikarz, który postawił sobie za cel opisanie historii dynastii Piastów, propagował w

Polsce kult św. Idziego), arcybiskup Jakub Świnka (popierał dążenia zjednoczeniowe na przełomie XIII i

XIV w.), Jan Długosz w otoczeniu Kazimierza Jagiellończyka (autor najwybitniejszej kroniki w Polsce

średniowiecznej, wychowawca synów króla),

▪ konflikty władców z Kościołem, np. Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem,

Mieszka III z biskupami (którzy opowiadali się za zniesieniem zasady senioratu i przejęcie m

władzy pryncepsa przez Kazimierza Sprawiedliwego - synod w Łęczycy w 1180 r.), Władysława

Łokietka z biskupem krakowskim Janem Muskatą (który był zwolennikiem zdobycie tronu

polskiego przez Jana Luksemburczyka)

B. Kościół w monarchii wczesnopiastowskiej - od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego

Chrzest Mieszka I (przyczyny, okoliczności, znaczenie),

Znaczenie (skutki) przyjęcia chrztu przez Mieszka I (tekst G. Labudy - podr. ,s. 44 - 45), s.42

A. Znaczenie polityczne

utrzymania jego spoistości i niepodzielności (tymczasem politeistyczne kulty pogańskie - ze względu

na kult lokalnych bóstw plemiennych - sprzyjały utrzymywaniu się tendencji odśrodkowych i procesów

decentralizacyjnych)

- przyjęcie nowych wzorców organizacji państwa

B. Znaczenie cywilizacyjno - kulturowe

łacińsko - chrześcijańskiej ( najistotniejsze aspekty, np.: pojawia się pismo, początki

architektury murowanej, itd.)

biskupstwo misyjne od 968 r. (Jordan , Unger), dokument Dagome iudex (treść, przyczyny wystawienia, znaczenie, wartość poznawcza),

misja św. Wojciecha, żywoty św. Wojciecha jako przykład hagiografii, zgoda Sylwestra II na utworzenie w Gnieźnie arcybiskupstwa, powstanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (okolicznosći, porównanie relacji Thietmara i Galla Anonima), Radzim Gaudenty, św. Brunon z Kwerfurtu,

rozpad organizacji kościelnej w dobie kryzysu lat 1034-1039, Kościół w okresie panowania Kazimierza Odnowiciela - np. odbudowa organizacji koscielnej po okresie buntu ludowego, sprowadzenie do Polski zakonu benedyktynów

Kościół w okresie panowania Bolesława Śmiałego: odnowienie arcybiskupstwa w 1075 r., Polska w obozie gregoriańskim , zgoda Grzegorza VII na odnowienie arcybiskupstwa w 1075 r. i koronację Bolesława Śmiałego w 1076 r. , konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem (porównanie relacji Galla Anonima i Wincentego Kadłubka),

Konflikt króla Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem jako przejaw

stosunków państwo - Kościół w monarchii wczesnopiastowskiej II połowy XI w.

- spisek możnych, bunt rycerstwa, konflikt króla z biskupem krakowskim Stanisławem (opowiedział się po stronie antykrólewskiej opozycji), zabicie biskupa Stanisława oraz ucieczka króla na Węgry w 1079 r.

- najważniejsze relacje źródłowe na temat konfliktu króla z biskupem (dokonaj ich analizy porównawczej) :

• kronika Galla Anonima (podr., s. 58 - 59)

„Jak zaś doszło do wypędzenia króla Bolesława z Polski, długo byłoby o tym mówić; tyle wszakże można powiedzieć,

że sam będąc pomazańcem /Bożym/, nie powinien był /drugiego/ pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie Wiele

mu to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech zastosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie

członków. My zaś ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który tak szpetnie dochodził

swych praw, lecz pozostawmy te sprawy, a opowiedzmy, jak przyjęto go na Węgrzech”

• kronika Wincentego Kadłubka (pierwsza relacja źródłowa poświadczająca kult Stanisława jako świętego),

„Prześwięty biskup krakowski Stanisław, gdy nie mógł odwieść go /króla Bolesława) od tego okrucieństwa /mowa o

karaniu rycerzy, którzy opuścili pole bitwy w czasie wyprawy na Ruś, i ich żon/ wreszcie wyciągnął przeciw niemu

miecz klątwy. Atoli on, jak był zwrócony w stronę nieprawości w dziksze jeszcze popadł szaleństwo (...) Rozkazał

więc przy ołtarzu i w infule, nie okazując uszanowania ani dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili - porwać

biskupa. Ilekroć wszak okrutni służalcy próbują rzucić się na niego, tylekroć skruszeni, tylekroć na ziemię powaleni

łagodnieją. /Ale/ tyran, lżąc ich z wielkim oburzeniem, sam podnosi świętokradzkie ręce, sam odrywa oblubieńca

od łona Oblubienicy, pasterza od owczarni; sam zabija ojca w objęciach córki i syna w matki wnętrznościach. O

żałosne, o przeponure widowisko śmierci! Świętego bezbożnik, miłosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego

najokrutniejszy świętokradca rozszarpuje, poszczególne członki na najdrobniejsze cząstki rozsiekuje, jak gdyby

miały ponieść karę poszczególne części członków. (...) Niektórzy zaś z ojców (...) gorliwą pobożnością zapaleni,

pragną usilnie pozbierać rozrzucone cząstki członków. Przystępuje krok za krokiem, znajdują ciało nieuszkodzone,

nawet bez śladu blizn, podnoszą je, zabierają i , namaszczone drogocennymi wonnosciami, chowają w bazylice

mniejszej Świętego Michała. Aż do dnia przeniesiena (...). Po tym wydarzeniu ów okrutnik przerażony, nie mniej

przez ojczyznę, jak i przez senatorów znienawidzony, uchodzi na Węgry” , cyt. za podr. ,s. 59

▪ krótkie porównanie obu relacji źródłowych (nie wyczerpuje wszystkich aspektów tego zagadnienia):

relacja Galla Anonima jest znacznie krótsza od przekazu Wincentego Kadłubka, mimo że powstała

wcześniej i Gall Anonim zapewne dowiedział o konflikcie króla z biskupem z przekazu naocznych

świadków, czytelnik może odnieść wrażenie, że kronikarz wie dosyć dużo, ale z pewnych powodów nie

chce o tym napisać, być może z obawy przed narażeniem się dawnym sympatykom króla lub biskupa,

Gall Anonim sugeruje, że zarówno król jak i biskup byli winni zaistniałego konfliktu (czy jest to zatem

przejaw jego autentycznej bezstronności, czy tylko obawy przed narażeniem się sympatykom jednej ze

stron konfliktu?), natomiast Wincenty Kadłubek jednoznacznie obarcza winą króla, biskupa zaś uważa za

świętego, obaj kronikarze piszą o skutkach konfliktu (śmierci biskupa, a następnie wygnaniu króla z

kraju), natomiast tylko Wincenty Kadłubek pisze o jego przyczynach

- konflikt króla Bolesława z biskupem Stanisławem jako jedna z najbardziej tajemniczych kwestii w

historii Polski średniowiecznej (najnowsza książka na ten temat - G. Labuda, Św. Stanisław, Poznań 2000)

- kto odniósł największe korzyści z konfliktu Bolesława Smiałego z biskupem Stanisławem oraz w

wyniku wygnania Bolesława z Polski ?

- śmierć Bolesława Śmiałego na Węgrzech w 1081r. (w niewyjaśnionych okolicznościach, komu mogło zależeć

na śmierci Bolesława Śmiałego?) - wpływ kultu św. Tomasza Becketa na rozwój kultu św. Stanisława (Wincenty Kadłubek pisząc o

konflikcie króla Bolesława z biskupem Stanisławem znał przebieg konfliktu króla Anglii Henryka II z

arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem w 1170 r., mogło to wpłynąć na to jak przedstawił w swojej

kronice konflikt między królem Polski a biskupem krakowskim)

- kanonizacja biskupa Stanisława w 1253 r. i rola jego kultu w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego: polityczne znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł w połowie XIII w. dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia się części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego.

- hipoteza Tadeusza Wojciechowskiego na temat konfliktu Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem (i jej

krytyka przez późniejszych historyków), podr. s. 57: „Skoro biskupa skazano na śmierć przez poćwiartowanie,

to historyk z początku XX w. Tadeusz Wojciechowski doszedł do wniosku, że Stanisław musiał zostać uznany

za zdrajcę, powiązanego z Czechami, Niemcami oraz Władysławem Hermanem (...) Wystąpienie profesora

Wojciechowskiego spowodowało oskarżenie go o szerzenie antykościelnej propagandy i rozpoczęło trwający

do dzisiaj spór o ocenę króla oraz biskupa”, podr., s. 57

- krytyka hipotezy T. Wojciechowskiego przez późniejszych historyków: zwrócili uwagę m.in. na to, że

określenie „zdrajca”, jakim Gall Anonim posługuje się w odniesieniu do biskupa, miało w XI w. inne

znaczenie niż obecnie - kronikarz zdradą nazywa sprzeciwienie się przez poddanych (w tym przez biskupa)

woli władcy, nawet gdyby racje moralne były po ich stronie, a zatem konflikt króla z biskupem nie wyklucza

świętości tego ostatniego

- rola dyskusji historiograficznej na temat konfliktu króla Bolesława z biskupem Stanisławem

w sporze ideowym w Polsce XX w., dotyczącym stosunków państwo - Kościół (zwł. w okresie

PRL, gdy historycy nastawieni antykościelnie, utożsamiający się z władzą komunistyczną, swoje sympatie

umiejscawiali po stronie przedstawiciela władzy państwowej - t. j. króla Bolesława, zaś historycy będący blisko

Kościoła przyznawali rację biskupowi Stanisławowi)

Kościół w okresie panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego: powstanie biskupstwa płockiego w czasach Władysława Hermana, rechrystianizacja Pomorza w dobie Bolesława Krzywoustego (Otton z Bambergu), nowe biskupstwa w związku z rechrystanizacją Pomorza, potwierdzenie niezależności arcybiskupa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego przez Innocentego II w bulli gnieźnieńskiej w 1136 r, kronikarz Gall Anonim jako człowiek Kościoła - najprawdopodobniej był zakonnikiem benedyktyńskim

świętopietrze („denar św. Piotra”) - opłata polskiego Kościoła na rzecz Stolicy Apostolskiej, co najmniej od 1136 r. (wystawienia bulli gnieźnieńskiej) , jeśli nie od Dagome iudex.

Pierwsi Piastowie jako mecenasi kultury, np. budowa kościołów w stylu przedromańskim i romańskim w wyniku decyzji władcy

- przykłady sakralnej sztuki przedromańskiej z czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego: budowle

sakralne w Gnieźnie, w Poznaniu, na Ostrowie Lednickim, na Wawelu (np. rotunda św. Feliksa i

Adaukta z X w. , katedra z czasów Bolesława Chrobrego), kościół św. Wojciecha w Krakowie

- przykłady sakralnej sztuki romańskiej z okresu panowania Władysława Hermana i Bolesława

Krzywoustego: kościoły św. Idziego jako fundacje dziękczynne Władysława Hermana, krypta św.

Leonarda na Wawelu, katedra romańska na Wawelu z czasów Władysława Hermana i Bolesława

Krzywoustego

C. Rola Kościoła w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (zwłaszcza w życiu

społecznym i gospodarczym)

- biskupi wobec Mieszka III Starego - obalenie senioratu i zjazd w Łęczycy

- postanowienia zjazdu (synodu) w Łęczycy w 1180 r. - Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się prawa do

przejmowania majątku ruchomego po zmarłych biskupach (ius spolii), w zamian za co duchowieństwo uznało go za

dziedzicznego władcę w dzielnicy pryncypackiej (uchwały synodu w Łęczycy z 1180 r.- podr., s. 102)

- dążenie Kościoła w dobie rozbicia dzielnicowego do uzyskania immunitetów (immunitety sprzyjają

procesom osadniczym)

- rola arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza (1199 -1219) w polskim Kościele w początkach XIII

▪ wprowadzenie w polskim Kościele reform gregoriańskich przez arcybiskupa Henryka Kietlicza:

np. celibatu księży, kanonicznego wyboru biskupów przez kapituły katedralne (wspólnoty wyższych

duchownych danej diecezji), wcześniej mianowanie biskupa należało do księcia, wprowadzenie odrębnego sądownictwa

kościelnego opartego na prawie kanonicznym (uniezależnienie duchowieństwa w większości dzielnic spod

kompetencji sądownictwa świeckiego - tj. książąt dzielnicowych)

▪ uzyskanie przez Kościół przywilejów, np. immunitetów (sądowego i ekonomicznego) od niektórych

książąt dzielnicowych (np. przywilej wolborski)

przywilej borzykowski z 1210 r. (Borzykowa) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,

Władysława Odonica dla Kościoła - rezygnacja z prawa do ius spolii po zmarłym biskupie

przywilej wolborski z 1215 r. (Wolborz) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,

Władysława Odonica, Kazimierza opolsko-raciborskiego - Kościół uzyskuje w swoich dobrach

immunitety ekonomiczny i sądowy

- konflikt księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa z biskupem wrocławskim Tomaszem II dotyczył m.in.

przywilejów immunitetowych

- opłacanie przez Kościół w Polsce świętopietrza (tzw. „denara św. Piotra”) - corocznej opłaty na

rzecz papieża (od kiedy? - co najmniej od wystawienia bulli gnieźnieńskiej w 1136 r., jeśli nie od dokumentu

Dagome iudex.)

zob. list Innocentego III z 1207 r. w sprawie świętopietrza - podr., s. 102

- poparcie biskupów polskich dla dążeń zjednoczeniowych i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego

na przełomie XIII i XIV w. (zwłaszcza arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki), biskupi dążyli do

zachowania niezależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego

▪ postanowienia synodu polskich biskupów w Łęczycy w 1285 r.: każdy duchowny na obszarze

arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ma obowiązek w czasie nabożeństw odmawiać z wiernymi modlitwy w

języku polskim) - rola kultu św. Stanisława w dążeniach zjednoczeniowych (kanonizacja w 1253 r., polityczne

znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym

św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia

się poszczególnych części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia

ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego

- kult św. Jadwigi Śląskiej (1175 - 1243) - patronki Śląska, była żoną Henryka Brodatego, matką Henryka

Pobożnego, kanonizowana w 1267 r.

pod koniec życia zamieszkała w klasztorze cystersek w Trzebnicy (ufundowanym wcześniej przez jej męża Henryka

Brodatego)

„gdy w 1229 r. jej mąż został porwany i uwięziony w Płocku przez Konrada Mazowieckiego, księżna osobiście udała się do

porywacza. Ten zaś - jak podaje żywot św. Jadwigi - ujrzawszy służebnicę Bożą, jakby na widok anielskiego oblicza nagle strwożony

i przejęty lękiem, zupełnie zrezygnował ze swej nieugiętej dotychczas srogości, przystąpił do ugody i uwolnił księcia”, J. Rajman,

Encyklopedia średniowiecza, s. 407

na polach Legnicy po bitwie odnalazła ciało syna Henryka Pobożnego

źródło, podr., s. 207

D. Kościół w późnośredniowiecznej monarchii stanowej ostatnich Piastów (Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego), Andegawenów (Ludwik Węgierski, Jadwiga), pierwszych Jagiellonów (Władysław Jagiełło, WładysławWarneńczyk, Kazimierz Jagiellończyk)

- koronacje dokonane przez arcybiskupa Jakuba Świnkę: Przymysła II (1295), Wacława II (1300) - konflikt Władysława Łokietka z biskupem krakowskim Janem Muskatą (przyczyny: biskup,

będący dawnym zwolennikiem Wacława II, opowiadał się za objęciem tronu polskiego przez nowego króla

Czech Jana Luksemburczyka)

- zgoda Jana XXII na koronację Łokietka - sędziowie papiescy w procesach polsko-krzyżackich (Inowrocław 1321, Warszawa 1339) - doradcy Kazimierza Wielkiego (arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik) i ich rola w ukształtowaniu

się idei Korony Królestwa Polskiego

- rozszerzenie wpływów Kościoła katolickiego na Ruś Halicką po 1341 r. - chrystianizacja Litwy i powstanie biskupstwa wileńskiego - zgoda papieża Bonifacego na utworzenie wydziału teologicznego na uniwersytecie krakowskim w

1397 r.,

- polska delegacja na soborze w Konstancji, godność prymasa Polski dla arcybiskupa gnieźnieńskiego

Mikołaja Trąby

- znaczenie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego u schyłku panowania Władysława Jagiełły i w okresie panowania Władysława Warneńczyka

- sztuka sakralna późnego średniowiecza w Polsce (gotyk) jako przejaw „złotej jesieni polskiego średniowiecza”, np. Kazimierz Wielki jako fundator kościołów (np. budowa gotyckiekj katedry na Wawelu, kolegiaty w Wiślicy, kościołów św. Katarzyny, Bożego Ciała), sprowadzenie do Częstochowy ikony Matki Bożej przez księcia Władysława Opolczyka (budowa klasztoru na Jasnej Górze, sprowadzenie ojców paulinów z Węgier)

Kazimierz Jagiellończyk jako mecenas kultury w okresie „złotej jesieni polskiego średniowiecza

- twórczość Wita Stwosza w Krakowie w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka (np. ołtarz w

Kościele Mariackim

- Jan Długosz jako człowiek Kościoła - duchowny (kronikarz z okresu panowanie Kazimierza

Jagiellończyka)

- malowidła ruskie w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu ( z czasów Kazimierza Jagiellończyka)

jako przejaw synkretyzmu religijnego (przenikania się prawosławia z katolicyzmem)



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Stosunki państwo Kościół w średniowiecznej Europie 2
Polski system polityczny, STOSUNKI PAŃSTWO-Kościół, STOSUNKI PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ Cały okres wojny dla re

więcej podobnych podstron