Stosunki państwo - Kościół w Polsce średniowiecznej . Oprac. RM (ujęcie chronologiczne)
A.Wstęp
- ramy chronologiczne: X-XV w. ; Mieszko I - Kazimierz Jagiellończyk
3 fazy w historii Kościoła w Polsce średniowiecznej:
- Kościół w patrymonialnej monarchii wczesnopiastowskiej
- Kościół w dobie rozbicia dzielnicowego
- Kościół w późnośredniowiecznej monarchii stanowej ostatnich Piastów, Andegawenów i trzech
pierwszych Jagiellonów (XIV -XV w.)
- ramy terytorialne wypowiedzi: wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w obrządku łacińskim Polska
znalazła się w strefie kościoła rzymsko-katolickiego, podobnie jak Czechy, Węgry, kraje
skandynawskie a wcześniej Europa Zachodnia.
- najważniejsze wątki tematyczne:
▪ kształtowanie się i funkcjonowanie organizacji kościelnej w Polsce średniowiecznej (np.
powstanie biskupstwa misyjnego w 968 r., powstanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kolejnych biskupstw:
krakowskiego, wrocławskiego, poznańskiego i kołobrzeskiego w 1000 r., płockiego za panowania
Władysława Hermana, włocławskiego, kamieńskiego i lubuskiego w związku z rechrystianizacją Pomorza w
I połowie XII w., wileńskiego u schyłku XIX w. w związku z chrystianizacją Litwy),
▪ stosunki władców polskich z papiestwem (np. dokument Dagome iudex, zgoda papieża Grzegorza VII
na koronację królewską Bolesława Śmiałego w 1076 r., bulla gnieźnieńska z 1136 r., opłacanie przez Kościół
w Polsce świętopietrza, zgoda papieża Jana XXII na koronację królewską Władysława Łokietka)
▪ rola wybitnych ludzi Kościoła w otoczeniu kolejnych władców, np. św. Wojciech i św. Brunon
z Kwerfurtu w otoczeniu Bolesława Chrobrego, Gall Anonim w otoczeniu Władysława Hermana i
Bolesława Krzywoustego (kronikarz, który postawił sobie za cel opisanie historii dynastii Piastów, propagował w
Polsce kult św. Idziego), arcybiskup Jakub Świnka (popierał dążenia zjednoczeniowe na przełomie XIII i
XIV w.), Jan Długosz w otoczeniu Kazimierza Jagiellończyka (autor najwybitniejszej kroniki w Polsce
średniowiecznej, wychowawca synów króla),
▪ konflikty władców z Kościołem, np. Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem,
Mieszka III z biskupami (którzy opowiadali się za zniesieniem zasady senioratu i przejęcie m
władzy pryncepsa przez Kazimierza Sprawiedliwego - synod w Łęczycy w 1180 r.), Władysława
Łokietka z biskupem krakowskim Janem Muskatą (który był zwolennikiem zdobycie tronu
polskiego przez Jana Luksemburczyka)
B. Kościół w monarchii wczesnopiastowskiej - od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego
Chrzest Mieszka I (przyczyny, okoliczności, znaczenie),
Znaczenie (skutki) przyjęcia chrztu przez Mieszka I (tekst G. Labudy - podr. ,s. 44 - 45), s.42
A. Znaczenie polityczne
uchronienie państwa Mieszka I przed przymusową chrystianizacją ze strony władców niemieckich, odebranie niemieckim feudałom (królom, margrabiom) powodu do wypraw zbrojnych na państwo polskie pod pretekstem nawracania pogan
wzrost prestiżu Mieszka I wobec innych władców chrześcijańskich (a tym samym przezwyciężenie przez jego państwo izolacji na arenie międzynarodowej)
wzmocnienie przez władcę przyjmującego chrześcijaństwo pozycji politycznej wobec poddanych (może on odtąd występować wobec poddanych jako „pomazaniec boży” - wybrany przez Boga do sprawowania władzy; jego rządy uzyskują zatem tzw. sankcję religijną, czyli ma miejsce swoista sakralizacja władzy)
chrześcijaństwo sprzyjało wewnętrznej konsolidacji państwa, czyli przyczyniało się do
utrzymania jego spoistości i niepodzielności (tymczasem politeistyczne kulty pogańskie - ze względu
na kult lokalnych bóstw plemiennych - sprzyjały utrzymywaniu się tendencji odśrodkowych i procesów
decentralizacyjnych)
- przyjęcie nowych wzorców organizacji państwa
pojawienie się na ziemiach polskich organizacji kościelnej, będącej w średniowieczu ważnym czynnikiem sprzyjającym wewnętrznej konsolidacji państwa
B. Znaczenie cywilizacyjno - kulturowe
monarchia wczesnopiastowska otwiera się na wszechstronne oddziaływanie kultury
łacińsko - chrześcijańskiej ( najistotniejsze aspekty, np.: pojawia się pismo, początki
architektury murowanej, itd.)
Polska staje się częścią chrześcijańskiej Europy, itd.
biskupstwo misyjne od 968 r. (Jordan , Unger), dokument Dagome iudex (treść, przyczyny wystawienia, znaczenie, wartość poznawcza),
misja św. Wojciecha, żywoty św. Wojciecha jako przykład hagiografii, zgoda Sylwestra II na utworzenie w Gnieźnie arcybiskupstwa, powstanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (okolicznosći, porównanie relacji Thietmara i Galla Anonima), Radzim Gaudenty, św. Brunon z Kwerfurtu,
rozpad organizacji kościelnej w dobie kryzysu lat 1034-1039, Kościół w okresie panowania Kazimierza Odnowiciela - np. odbudowa organizacji koscielnej po okresie buntu ludowego, sprowadzenie do Polski zakonu benedyktynów
Kościół w okresie panowania Bolesława Śmiałego: odnowienie arcybiskupstwa w 1075 r., Polska w obozie gregoriańskim , zgoda Grzegorza VII na odnowienie arcybiskupstwa w 1075 r. i koronację Bolesława Śmiałego w 1076 r. , konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem (porównanie relacji Galla Anonima i Wincentego Kadłubka),
Konflikt króla Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem jako przejaw
stosunków państwo - Kościół w monarchii wczesnopiastowskiej II połowy XI w.
- spisek możnych, bunt rycerstwa, konflikt króla z biskupem krakowskim Stanisławem (opowiedział się po stronie antykrólewskiej opozycji), zabicie biskupa Stanisława oraz ucieczka króla na Węgry w 1079 r.
- najważniejsze relacje źródłowe na temat konfliktu króla z biskupem (dokonaj ich analizy porównawczej) :
• kronika Galla Anonima (podr., s. 58 - 59)
„Jak zaś doszło do wypędzenia króla Bolesława z Polski, długo byłoby o tym mówić; tyle wszakże można powiedzieć,
że sam będąc pomazańcem /Bożym/, nie powinien był /drugiego/ pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie Wiele
mu to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech zastosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie
członków. My zaś ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który tak szpetnie dochodził
swych praw, lecz pozostawmy te sprawy, a opowiedzmy, jak przyjęto go na Węgrzech”
• kronika Wincentego Kadłubka (pierwsza relacja źródłowa poświadczająca kult Stanisława jako świętego),
„Prześwięty biskup krakowski Stanisław, gdy nie mógł odwieść go /króla Bolesława) od tego okrucieństwa /mowa o
karaniu rycerzy, którzy opuścili pole bitwy w czasie wyprawy na Ruś, i ich żon/ wreszcie wyciągnął przeciw niemu
miecz klątwy. Atoli on, jak był zwrócony w stronę nieprawości w dziksze jeszcze popadł szaleństwo (...) Rozkazał
więc przy ołtarzu i w infule, nie okazując uszanowania ani dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili - porwać
biskupa. Ilekroć wszak okrutni służalcy próbują rzucić się na niego, tylekroć skruszeni, tylekroć na ziemię powaleni
łagodnieją. /Ale/ tyran, lżąc ich z wielkim oburzeniem, sam podnosi świętokradzkie ręce, sam odrywa oblubieńca
od łona Oblubienicy, pasterza od owczarni; sam zabija ojca w objęciach córki i syna w matki wnętrznościach. O
żałosne, o przeponure widowisko śmierci! Świętego bezbożnik, miłosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego
najokrutniejszy świętokradca rozszarpuje, poszczególne członki na najdrobniejsze cząstki rozsiekuje, jak gdyby
miały ponieść karę poszczególne części członków. (...) Niektórzy zaś z ojców (...) gorliwą pobożnością zapaleni,
pragną usilnie pozbierać rozrzucone cząstki członków. Przystępuje krok za krokiem, znajdują ciało nieuszkodzone,
nawet bez śladu blizn, podnoszą je, zabierają i , namaszczone drogocennymi wonnosciami, chowają w bazylice
mniejszej Świętego Michała. Aż do dnia przeniesiena (...). Po tym wydarzeniu ów okrutnik przerażony, nie mniej
przez ojczyznę, jak i przez senatorów znienawidzony, uchodzi na Węgry” , cyt. za podr. ,s. 59
▪ krótkie porównanie obu relacji źródłowych (nie wyczerpuje wszystkich aspektów tego zagadnienia):
relacja Galla Anonima jest znacznie krótsza od przekazu Wincentego Kadłubka, mimo że powstała
wcześniej i Gall Anonim zapewne dowiedział o konflikcie króla z biskupem z przekazu naocznych
świadków, czytelnik może odnieść wrażenie, że kronikarz wie dosyć dużo, ale z pewnych powodów nie
chce o tym napisać, być może z obawy przed narażeniem się dawnym sympatykom króla lub biskupa,
Gall Anonim sugeruje, że zarówno król jak i biskup byli winni zaistniałego konfliktu (czy jest to zatem
przejaw jego autentycznej bezstronności, czy tylko obawy przed narażeniem się sympatykom jednej ze
stron konfliktu?), natomiast Wincenty Kadłubek jednoznacznie obarcza winą króla, biskupa zaś uważa za
świętego, obaj kronikarze piszą o skutkach konfliktu (śmierci biskupa, a następnie wygnaniu króla z
kraju), natomiast tylko Wincenty Kadłubek pisze o jego przyczynach
- konflikt króla Bolesława z biskupem Stanisławem jako jedna z najbardziej tajemniczych kwestii w
historii Polski średniowiecznej (najnowsza książka na ten temat - G. Labuda, Św. Stanisław, Poznań 2000)
- kto odniósł największe korzyści z konfliktu Bolesława Smiałego z biskupem Stanisławem oraz w
wyniku wygnania Bolesława z Polski ?
- śmierć Bolesława Śmiałego na Węgrzech w 1081r. (w niewyjaśnionych okolicznościach, komu mogło zależeć
na śmierci Bolesława Śmiałego?) - wpływ kultu św. Tomasza Becketa na rozwój kultu św. Stanisława (Wincenty Kadłubek pisząc o
konflikcie króla Bolesława z biskupem Stanisławem znał przebieg konfliktu króla Anglii Henryka II z
arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem w 1170 r., mogło to wpłynąć na to jak przedstawił w swojej
kronice konflikt między królem Polski a biskupem krakowskim)
- kanonizacja biskupa Stanisława w 1253 r. i rola jego kultu w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego: polityczne znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł w połowie XIII w. dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia się części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego.
- hipoteza Tadeusza Wojciechowskiego na temat konfliktu Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem (i jej
krytyka przez późniejszych historyków), podr. s. 57: „Skoro biskupa skazano na śmierć przez poćwiartowanie,
to historyk z początku XX w. Tadeusz Wojciechowski doszedł do wniosku, że Stanisław musiał zostać uznany
za zdrajcę, powiązanego z Czechami, Niemcami oraz Władysławem Hermanem (...) Wystąpienie profesora
Wojciechowskiego spowodowało oskarżenie go o szerzenie antykościelnej propagandy i rozpoczęło trwający
do dzisiaj spór o ocenę króla oraz biskupa”, podr., s. 57
- krytyka hipotezy T. Wojciechowskiego przez późniejszych historyków: zwrócili uwagę m.in. na to, że
określenie „zdrajca”, jakim Gall Anonim posługuje się w odniesieniu do biskupa, miało w XI w. inne
znaczenie niż obecnie - kronikarz zdradą nazywa sprzeciwienie się przez poddanych (w tym przez biskupa)
woli władcy, nawet gdyby racje moralne były po ich stronie, a zatem konflikt króla z biskupem nie wyklucza
świętości tego ostatniego
- rola dyskusji historiograficznej na temat konfliktu króla Bolesława z biskupem Stanisławem
w sporze ideowym w Polsce XX w., dotyczącym stosunków państwo - Kościół (zwł. w okresie
PRL, gdy historycy nastawieni antykościelnie, utożsamiający się z władzą komunistyczną, swoje sympatie
umiejscawiali po stronie przedstawiciela władzy państwowej - t. j. króla Bolesława, zaś historycy będący blisko
Kościoła przyznawali rację biskupowi Stanisławowi)
Kościół w okresie panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego: powstanie biskupstwa płockiego w czasach Władysława Hermana, rechrystianizacja Pomorza w dobie Bolesława Krzywoustego (Otton z Bambergu), nowe biskupstwa w związku z rechrystanizacją Pomorza, potwierdzenie niezależności arcybiskupa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego przez Innocentego II w bulli gnieźnieńskiej w 1136 r, kronikarz Gall Anonim jako człowiek Kościoła - najprawdopodobniej był zakonnikiem benedyktyńskim
świętopietrze („denar św. Piotra”) - opłata polskiego Kościoła na rzecz Stolicy Apostolskiej, co najmniej od 1136 r. (wystawienia bulli gnieźnieńskiej) , jeśli nie od Dagome iudex.
Pierwsi Piastowie jako mecenasi kultury, np. budowa kościołów w stylu przedromańskim i romańskim w wyniku decyzji władcy
- przykłady sakralnej sztuki przedromańskiej z czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego: budowle
sakralne w Gnieźnie, w Poznaniu, na Ostrowie Lednickim, na Wawelu (np. rotunda św. Feliksa i
Adaukta z X w. , katedra z czasów Bolesława Chrobrego), kościół św. Wojciecha w Krakowie
- przykłady sakralnej sztuki romańskiej z okresu panowania Władysława Hermana i Bolesława
Krzywoustego: kościoły św. Idziego jako fundacje dziękczynne Władysława Hermana, krypta św.
Leonarda na Wawelu, katedra romańska na Wawelu z czasów Władysława Hermana i Bolesława
Krzywoustego
C. Rola Kościoła w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (zwłaszcza w życiu
społecznym i gospodarczym)
- biskupi wobec Mieszka III Starego - obalenie senioratu i zjazd w Łęczycy
- postanowienia zjazdu (synodu) w Łęczycy w 1180 r. - Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się prawa do
przejmowania majątku ruchomego po zmarłych biskupach (ius spolii), w zamian za co duchowieństwo uznało go za
dziedzicznego władcę w dzielnicy pryncypackiej (uchwały synodu w Łęczycy z 1180 r.- podr., s. 102)
- dążenie Kościoła w dobie rozbicia dzielnicowego do uzyskania immunitetów (immunitety sprzyjają
procesom osadniczym)
- rola arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza (1199 -1219) w polskim Kościele w początkach XIII
▪ wprowadzenie w polskim Kościele reform gregoriańskich przez arcybiskupa Henryka Kietlicza:
np. celibatu księży, kanonicznego wyboru biskupów przez kapituły katedralne (wspólnoty wyższych
duchownych danej diecezji), wcześniej mianowanie biskupa należało do księcia, wprowadzenie odrębnego sądownictwa
kościelnego opartego na prawie kanonicznym (uniezależnienie duchowieństwa w większości dzielnic spod
kompetencji sądownictwa świeckiego - tj. książąt dzielnicowych)
▪ uzyskanie przez Kościół przywilejów, np. immunitetów (sądowego i ekonomicznego) od niektórych
książąt dzielnicowych (np. przywilej wolborski)
przywilej borzykowski z 1210 r. (Borzykowa) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,
Władysława Odonica dla Kościoła - rezygnacja z prawa do ius spolii po zmarłym biskupie
przywilej wolborski z 1215 r. (Wolborz) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,
Władysława Odonica, Kazimierza opolsko-raciborskiego - Kościół uzyskuje w swoich dobrach
immunitety ekonomiczny i sądowy
- konflikt księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa z biskupem wrocławskim Tomaszem II dotyczył m.in.
przywilejów immunitetowych
- opłacanie przez Kościół w Polsce świętopietrza (tzw. „denara św. Piotra”) - corocznej opłaty na
rzecz papieża (od kiedy? - co najmniej od wystawienia bulli gnieźnieńskiej w 1136 r., jeśli nie od dokumentu
Dagome iudex.)
zob. list Innocentego III z 1207 r. w sprawie świętopietrza - podr., s. 102
- poparcie biskupów polskich dla dążeń zjednoczeniowych i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego
na przełomie XIII i XIV w. (zwłaszcza arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki), biskupi dążyli do
zachowania niezależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego
▪ postanowienia synodu polskich biskupów w Łęczycy w 1285 r.: każdy duchowny na obszarze
arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ma obowiązek w czasie nabożeństw odmawiać z wiernymi modlitwy w
języku polskim) - rola kultu św. Stanisława w dążeniach zjednoczeniowych (kanonizacja w 1253 r., polityczne
znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym
św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia
się poszczególnych części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia
ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego
- kult św. Jadwigi Śląskiej (1175 - 1243) - patronki Śląska, była żoną Henryka Brodatego, matką Henryka
Pobożnego, kanonizowana w 1267 r.
pod koniec życia zamieszkała w klasztorze cystersek w Trzebnicy (ufundowanym wcześniej przez jej męża Henryka
Brodatego)
„gdy w 1229 r. jej mąż został porwany i uwięziony w Płocku przez Konrada Mazowieckiego, księżna osobiście udała się do
porywacza. Ten zaś - jak podaje żywot św. Jadwigi - ujrzawszy służebnicę Bożą, jakby na widok anielskiego oblicza nagle strwożony
i przejęty lękiem, zupełnie zrezygnował ze swej nieugiętej dotychczas srogości, przystąpił do ugody i uwolnił księcia”, J. Rajman,
Encyklopedia średniowiecza, s. 407
na polach Legnicy po bitwie odnalazła ciało syna Henryka Pobożnego
źródło, podr., s. 207
D. Kościół w późnośredniowiecznej monarchii stanowej ostatnich Piastów (Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego), Andegawenów (Ludwik Węgierski, Jadwiga), pierwszych Jagiellonów (Władysław Jagiełło, WładysławWarneńczyk, Kazimierz Jagiellończyk)
- koronacje dokonane przez arcybiskupa Jakuba Świnkę: Przymysła II (1295), Wacława II (1300) - konflikt Władysława Łokietka z biskupem krakowskim Janem Muskatą (przyczyny: biskup,
będący dawnym zwolennikiem Wacława II, opowiadał się za objęciem tronu polskiego przez nowego króla
Czech Jana Luksemburczyka)
- zgoda Jana XXII na koronację Łokietka - sędziowie papiescy w procesach polsko-krzyżackich (Inowrocław 1321, Warszawa 1339) - doradcy Kazimierza Wielkiego (arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik) i ich rola w ukształtowaniu
się idei Korony Królestwa Polskiego
- rozszerzenie wpływów Kościoła katolickiego na Ruś Halicką po 1341 r. - chrystianizacja Litwy i powstanie biskupstwa wileńskiego - zgoda papieża Bonifacego na utworzenie wydziału teologicznego na uniwersytecie krakowskim w
1397 r.,
- polska delegacja na soborze w Konstancji, godność prymasa Polski dla arcybiskupa gnieźnieńskiego
Mikołaja Trąby
- znaczenie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego u schyłku panowania Władysława Jagiełły i w okresie panowania Władysława Warneńczyka
- sztuka sakralna późnego średniowiecza w Polsce (gotyk) jako przejaw „złotej jesieni polskiego średniowiecza”, np. Kazimierz Wielki jako fundator kościołów (np. budowa gotyckiekj katedry na Wawelu, kolegiaty w Wiślicy, kościołów św. Katarzyny, Bożego Ciała), sprowadzenie do Częstochowy ikony Matki Bożej przez księcia Władysława Opolczyka (budowa klasztoru na Jasnej Górze, sprowadzenie ojców paulinów z Węgier)
Kazimierz Jagiellończyk jako mecenas kultury w okresie „złotej jesieni polskiego średniowiecza”
- twórczość Wita Stwosza w Krakowie w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka (np. ołtarz w
Kościele Mariackim
- Jan Długosz jako człowiek Kościoła - duchowny (kronikarz z okresu panowanie Kazimierza
Jagiellończyka)
- malowidła ruskie w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu ( z czasów Kazimierza Jagiellończyka)
jako przejaw synkretyzmu religijnego (przenikania się prawosławia z katolicyzmem)