Katarzyna Rosner
Formaliści rosyjscy jako twórcy koncepcji języków funkcjonalnych.
[w: Semiotyka strukturalna w badaniach nad literaturą K. Rosner]
Formaliści rosyjscy (prace Opojazu i Moskiewskiego Koła Lingwistycznego z lat 1916-1930) utrwalili przekonanie, że przedmiot badań literaturoznawczych winny stanowić same utwory literackie i sama ich organizacja; że sztukę należy traktować jako względnie autonomiczny obiekt badań, nie zaś jako materiał do refleksji historycznych czy psychoanalitycznych, a utwór literacki jako pewną całość, której elementów nie można interpretować w izolacji.
Stanowisko formalistów ukształtowało się w ścisłym związku z awangardą poetycką w Rosji. Przeciwstawiali się oni tradycji XIX-wiecznej humanistyki (historycyzmowi, psychologizmowi, socjologizmowi w stylu pozytywistycznym).
W rosyjskiej szkole formalnej (za Mayenową) „najdojrzalsze sformułowania istoty języka poetyckiego związane są z narodzinami językoznawstwa strukturalnego”. Budując swoją koncepcję języka poetyckiego pragnęli posługiwać się terminem „język”, zgodnie ze znaczeniem, jaki nadał mu de Saussure i w opozycji do terminu „mowa” (lange: parole). Była to poetyka zorientowana na językoznawstwo.
Teoria języka poetyckiego: formaliści wysunęli na pierwszy plan problem tekstu artystycznego (poetyckiego) i jego swoistość (poetyckość). Swoistość próbowano opisywać, przeciwstawiając utwory poetyckie wszelkim innym wypowiedziom językowym lub na zasadzie opozycji do rozbudowanego systemu funkcji językowych, z których jedną była funkcja poetycka.
Przez poetyckość czy funkcję poetycką rozumiano własność wypowiedzi językowej, polegającą na eksponowaniu i kierowaniu uwagi odbiorcy na jej konstrukcję, „w nastawieniu się na sam komunikat, skupieniu się na komunikacie dla niego samego”. Funkcja poetycka w tekstach poetyckich miała jedynie dominować nad innymi; mogła też, jako funkcja uboczna, być we wszelkich pozostałych odmianach wypowiedzi.
Przez de Saussure'a, Jakobsona czy innych formalistów, funkcje mogą być realizowane tylko przez jednostkowe akty mowy. Teza formalistów rosyjskich, że swoistość poezji polega na dominowaniu w niej funkcji autotelicznej, dozwalałaby jedynie na określenie poezji jako pewnego typu mowy, w którym przeważa funkcja autoteliczna.
Wg formalistów poezja do norm języka etnicznego dołącza własne normy, bądź też eliminuje czy przekształca niektóre z norm języka etnicznego i zastępuje je własnymi. Stanowi to o ekwiwalencji języka poetyckiego.
Dominująca funkcja poetycka wyraża się w naddanej organizacji fonicznej komunikatu.
Funkcja poetycka wyraża się w takiej budowie komunikatu, w której następuje „projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji”- tzn. z całego systemu lange wybieram poszczególne desygnaty, jest to wybór świadomy, a nowe wyrazy muszą utrzymywać lub też nadawać walor estetyczny danemu zdaniu; kombinacja natomiast jest pewnym szeregiem, tworzącym całość (np. takim szeregiem może być zdanie: Piłkarz kopnął piłkę); kombinacja powstaje na bazie przyległości, czyli łączliwości wyrazów w pewnych kontekstach.
Formaliści sami wcześnie zrezygnowali z czysto formalnej interpretacji owej „naddanej organizacji fonicznej komunikatu” na rzecz jej interpretacji semantycznej. Pojęcie chwytu zastąpili pojęciem cząstki znaczącej. W pracach dojrzałego formalizmu (Jakobson) „organizacja foniczna jest najczęściej rozumiana jako równoznaczna ze swoistą organizacją semantyczną”. Zadanie poetyki widzieli formaliści w wydobyciu poszczególnych morfemów, tj. cząstek znaczących utworu, i zbadaniu ich funkcji.
Idąc za Mayenową: teza, iż poetycka organizacja tekstu jest zarazem jego organizacją semantyczną, że ma charakter językowy, wprowadziła do teorii formalistów moment relatywizacji historycznej. Znaczenie elementu struktury poetyckiej traktowano jako wartość zmienną, zależną od literackiej tradycji, która stanowi jej tło.
Wg Tynianowa (formalisty rosyjskiego): w pewnych przypadkach ewolucja formy prowadzi do zmiany jej funkcji, w innych funkcja zachowuje się, ale pełniące ją elementy formalne zmieniają się; bywa też, że nowa funkcja szuka nowej formy.
Dla formalistów: autonomia zjawisk literackich oznaczała postulat traktowania ich jako elementów szerszych porządków literackich. Utwory poetyckie jedynie w sposób zapośredniczony przez te porządki mogą podlegać oddziaływaniu innych faktów, reprezentujących pozaartystyczne dziedziny rzeczywistości kulturowej i społecznej, faktów, które także należy ujmować nie w oderwaniu, lecz jako elementy określonych szerszych układów.
Zdaniem Tynianowa: izolowane dzieło literackie nie istnieje w literaturze, wchodzi ono do systemu literatury, jest z nią związany przez gatunek i styl, a funkcje utworu istnieją w systemie literackim danej epoki. Utwór wyrwany z kontekstu danego systemu literackiego i przeniesiony do innego nabiera nowego zabarwienia, nowych cech, wchodzi do innego gatunku, zatraca własny; jego funkcja ulega przesunięciu. Pociąga to za sobą przesunięcie funkcji także wewnątrz danego utworu - zmiany jego struktury semantycznej.
Formalistyczna koncepcja poezji była teorią opisową, a nie aksjologiczną, w tym sensie, że dążyła do opisu swoistości poezji bez względu na to czy są to utwory w sensie estetycznym wartościowe czy bezwartościowe.