7. Prasa ideowa u schyłku XIX wieku (1864-1918)
W zaborze rosyjskim działalność polityczna była zabroniona, w pruskim mocno utrudniona, jedynie w austriackim była legalna i tam najwcześniej powstały periodyki partyjne.
Zabór austriacki
1867 r. - początek doby autonomicznej. Wiedeń pod presją niepowodzeń wew. i zewn. (klęski w wojnie z Prusami) zmienił strukturę państwa na monarchię dualistyczną Austro-Węgry. Konstytucja deklarowała wolność prasy, zlikwidowano sys. koncesji, wprowadzono cenzurę represyjną. Zaczęła ukazywać się prasa opozycyjna.
Rozwija się życie polityczne, lata 70. - powstawanie prasy polit, której w Królestwie nie było.
Obszar zacofany, biedniejszy od Królestwa, znaczny analfabetyzm, niewiele tytułów, centra - Kraków i Lwów. Względy ekonomiczne - kaucje wydawnicze (zniesione w 1894 r.), podatek stemplowy (zniesiony w 1900 r.)
Konserwatyści
„Czas” (1848-1939) był organem zachowawczego, przeciwstawiającego się liberalnym poglądom środowiska, zw. ze „Stańczykami”. Zwolennicy ugody z Wiedniem, przeciwnicy powstania. Wzorowe pismo pod względem dziennikarskim, rzetelna informacja, znakomita publicystyka (I red. Paweł popiel), świetny serwis krajowy i zagraniczny, bogaci protektorzy, adresowany do elit. Po przełomie 1867 r. redagowany przez Antoniego Kłobukowskiego, zwiększył nakład do ponad 2 tys. egz., w rękach młodych neoknserwatystów, sprzymierzających się z ruchem ludowym.
Ruch ludowy
Wydawane od 1875 r. „Wieniec” i „Pszczółka” ks. Stanisława Stojałowskiego, adresowane do chłopów, stanowiły zaczątek prasy ludowej. W 1889 r. ukazał się „Przyjaciel Ludu” - organ ruchu ludowego, red. Bolesław Wysłouch, potem Jan Stapiński. Publicyści tego pisma aktywnie organizowali ruch ludowy, co doprowadziło do powstania w 1913 r. partii chłopskiej PSL „Piast” i ukazania się pisma „Piast”
Ruch narodowy
Organem Narodowej demokracji od 1902 r. lwowskie „Słowo Polskie” red. Zygmunt Wasilewski. Później doszedł dziennik „Goniec” i dwutygodnik „Rzeczpospolita” red. Stanisław Stroński.
„Przegląd wszechpolski”. Od 1895 r. przez Romana Dmowskiego. Publikowało najważniejsze teksty programowe.
Ruch socjalistyczny
Krakowski dwutygodnik, od początku wieku dziennik, „Naprzód” (1892) red. przez Ignacego Daszyńskiego. Lwowski miesięcznik „Promień” kierowany do młodzieży, gdzie swój słynny artykuł „Jak stałem się socjalistą” opublikował Józef Piłsudski.
Zabór pruski
WLKP pozbawiona była po kongresie wiedeńskim pozbawiona ośrodków intelektualnych, np. uniwersytetu. Prasa nie rozwinęła się, niewielkie nakłady, za to duża swoboda informacji. Dopiero w atmosferze swobody towarzyszącej pruskiej „Wiośnie Ludów (1848) powstało wiele tytułów, m.in. poznańska „Gazeta polska” red. przez Hipolita Cegielskiego, popularyzująca pracę organiczną. W 1850 r. władze zaborcze nałożyły jednak na prasę wysokie kaucje, prezesi regencji otrzymali prawo udzielania lub cofania debitu pocztowego - większość pism nie zdołała przetrwać. Liberalizacja w końcu lat 50.
Ruch ludowy
Wiktor Kulerski, król prasy polskiej, zał. w 1894 r. „Gazetę Grudziądzką”, popularna w zamyśle, adresowaną do ludu, nakład fenomenalny - 129 tys egz. Bezkompromisowa, przec. germanizacji.
Adam Napieralski, drugi król prasy obok Kulerskiego, przejął pismo „Katolik”, podporządkował sobie z czasem też „Gazetę Opolską” i „Nowiny raciborskie”.
Prasa chadecka
W zaborze pruskim pojawiła się legalna prasa chadecka, głównie na Śląsku, przy udziale kleru - ksiądz Stanisław Adamski - „Robotnik”, idee narodowe, polemiki z socjalizmem.
Prasa socjalistyczna
O 1891 r. ukazuje się legalna prasa socjalistyczna, odnosząca się do socjaldemokracji niemieckiej (SPD), której polskie komórki socjalistyczne były częścią. Od 1892 r. w Katowicach - „Gazeta Robotnicza”
Prasa narodowa
Wpływowy „Kurier Poznański” - organ ND. „Dziennik Poznański” - rzecznik ziemiaństwa. Endecka spółka „Nowa Drukarnia Polska” (1906) wyd. „Kurier Polski”, „Orędownika”, „Gazetę Narodową”, „Głos Polski”.
Zabór rosyjski
Burzliwy rozwój prasy, rewolucyjne zmiany techniki wydawania, profesjonalizacja zawodu dziennikarza. Dominowała Warszawa (90% czasopism Królestwa). Intensywna rusyfikacja, zaostrzony system koncesji i cenzury prewencyjnej.
Prasa socjalistyczna
W konspiracji działali socjaliści - Partia Socjalistyczna Zaboru Rosyjskiego powstała w 1893 r. W 1894 r. wydany został przez Józefa Piłsudskiego „Robotnik”, wspierany był przez zagraniczny przemyt.
Na terenie zaboru rosyjskiego wielką rolę odegrała prasa emigracyjna, wydawana w Londynie, Paryżu (negująca potrzebę niepodległości PPS SDKP - potem SDKPiL - na łamach „Sprawy Robotniczej”, od 1902 „Czerwonego sztandaru” z J.Marchlewskim, R. Luxemburg i F. Dzierżyńskim) i Genewie („Równości”, potem „Prześwit”).