ODMIENNE CZĘŚCI MOWY

RZECZOWNIK-Może odmieniać się przez liczby i przypadki, występuje w rodzajach, dodajemy zaimek ten, ta, to, te itp. Podział

Abstrakcyjne np. błękit, myśl, tęsknota

Konkretne np.: dom, pies, cień, szum, zapach. Rzeczowniki te można podzielić na:

- nieżywotne, np.: kosz, piernik, szpilka.

- żywotne, (np.: sznaucer, radomianin, człowiek, owad

-osobowe - nazwy ludzi, rozróżnić tu można rzeczowniki męskie (męskoosobowe), np.: ojciec, lekarz, student i niemęskoosobowe, które obejmują rzeczowniki w rodzaju żeńskim i nijakim w liczbie mnogiej np.: matki, córki, dzieci;

-nieosobowe - nazwy zwierząt, np.: hipopotam, zebra.

Rzeczowniki można podzielić także na:własne np. Wrocław, Janek oraz pospolite czyli wszystkie bez nazwy własnej.

CZASOWNIK Według tradycyjnego ujęcia czasowniki odmieniają się zależnie (koniugują) przez czasy, tryby, liczby, osoby i rodzaje lub też niezależnie, np. przez czynności, stany. Oprócz tego czasowniki występują w różnych aspektach i stronach.

• liczba pojedyncza liczba mnoga

• rodzaj męski -rodzaj męskoosobowy

• rodzaj żeński -rodzaj niemęskoosobowy

• rodzaj nijaki

Tryb orzekający (oznajmujący)

Tryb rozkazujący wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę (Przynieś książkę.)

Tryb przypuszczający tworzony jest z osobowej formy czasownika i cząstki „by” (-bym, -byś, -byśmy itp.). Np. zrobiłbym to; kupilibyśmy tandem; byłaby tam poszła……ASPEKTY PONIŻEJ

• niedokonane - informują, że czynność (stan) trwa, trwała lub będzie trwała i nie została ani nie zostanie zakończona, np. robiłem, robię, będę robiła; odkurzałem, odkurzam, będę odkurzać.

Czasowniki niedokonane mogą wystąpić we wszystkich czasach.

• dokonane - informują, że czynność została lub zostanie zakończona, np. zrobiłem, zrobię; odkurzyłem, odkurzę

Czasowniki dokonane mogą występować w czasie przeszłym i przyszłym

W języku polskim wyróżnia się trzy strony:

1. strona czynna: podmiot jest wykonawcą czynności, dopełnienie jest odbiorcą czynności. Przykłady: Kot pije mleko. Karolina myje kota.

2. strona bierna: podmiot jest odbiorcą czynności, dopełnienie jest wykonawcą czynności. Przykłady: Mleko jest pite przez kota. Kot jest myty przez Karolinę

3. strona zwrotna: podmiot jest zarówno wykonawcą, jak i odbiorcą czynności. Przykład: Tata się myje

imiesłów przymiotnikowy czynny - odnosi się do wykonawcy czynności w teraźniejszości; tworzy się go tylko od czasowników niedokonanych za pomocą końcówek "-ący, -ąca, -ące", np. robiący

imiesłów przymiotnikowy bierny - odnosi się do przedmiotu czynności; tworzy się go za pomocą końcówek: -ny, -na, -ne i -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one, tylko od czasowników przechodnich, np. zrobiony, umyty

imiesłów przysłówkowy współczesny - informuje o czynności odbywającej się jednocześnie z czynnością wyrażoną czasownikiem; tworzony jest tylko od czasowników niedokonanych za pomocą zakończenia "-ąc", np. czytając, wołając, idąc

imiesłów przysłówkowy uprzedni - tworzony jest tylko od czasowników dokonanych za pomocą końcówki: "-wszy", "-łszy", np. zrobiwszy, poszedłszy

Przymiotnik odmienia się przez stopnie, przypadki, liczby. Rodzaje

Stopnie: równy, wyższy i najwyższy

ZAIMKI odmiana przez przypadki, liczby i rodzaje.

Ze względu na "odziedziczony" rodzaj odmiany wyróżniamy w języku polskim następujące typy zaimków:

• odmienne - odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje

• rzeczowne - zaimek rzeczowny (zastępujący rzeczownik) (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, coś, ktoś)

• przymiotne - zaimek przymiotny (zastępujący przymiotnik) (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)

• liczebne - zaimek liczebny (zastępujący liczebnik) (np. ile, tyle)

• nieodmienne

• przysłowne - zaimek przysłowny (zastępujący przysłówek) (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś)

Ze względu na funkcje

• osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one)

• zwrotne (np. się, siebie, sobie)

• dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich)

• wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam)

• pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo?)

• względne (np. kto, co, komu - bez znaku zapytania; łączą zdanie nadrzędne z podrzędnym)

• nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek)

• przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie)

• upowszechniające (np. wszyscy, zawsze)

LICZEBNIK przypadki, liczby, rodzaje. W języku polskim istnieją następujące rodzaje liczebników:

• główne - jeden, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, osiem, dziewięć, dziesięć, sto, tysiąc, milion

• porządkowe - pierwszy, setny, tysięczny

• ułamkowe - ćwierć, pół, półtora, jedna druga, trzy czwarte, cztery piąte, piędziesiąt setnych

• zbiorowe - dwoje, troje, czworo, pięcioro, sześcioro, siedmioro, ośmioro, dziewięcioro, dziesięcioro

• mnożne - podwójny, potrójny, poczwórny

• nieokreślone - niewiele, kilka, kilkadziesiąt, kilkaset, wiele, trochę, dużo, mało

• wielorakie - dwojaki, trojaki

• wielokrotne - trzykroć, dwakroć

• wielowyrazowe - dwadzieścia dwa, sto dziewięćdziesiąt dwa

NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY

PRZYSŁÓWEK - nieodmienna część mowy określająca czynności, stany oraz inne cechy. Występuje przeważnie z czasownikiem, przymiotnikiem lub innym przysłówkiem. Pełni funkcję okolicznika lub orzecznika. Ze względu na funkcję składniową do przysłówków należą także zaimki przysłowne.

W języku polskim tworzy się je najczęściej od przymiotników za pomocą końcówek -e, -o. Przysłówki utworzone od przymiotników (odprzymiotnikowe) zazwyczaj się stopniują (tak jak przymiotniki, od których pochodzą). Pozostałe przysłówki, np. dziś, wczoraj, zawsze, nie stopniują się. Niektóre przysłówki pochodzą od wyrażeń przyimkowych. Najczęściej są to skostniałe formy tych wyrażeń, w których zachowały się archaiczne formy deklinacji (np. celownik przymiotnika na -u).

Gramatyka tradycyjnie wyróżnia wśród przysłówków pewne grupy znaczeniowe, takie jak przysłówki czasu, miejsca i sposobu. Ze względu na cechy funkcjonalne przysłówków podzielić je można na:

• przysłówki jakościowe, określające czasowniki lub przymiotniki i odnoszące się do wewnętrznych właściwości procesów, cech i stanów,

• przysłówki okolicznościowe, określające rzeczowniki (np. Warszawa wczoraj i dziś, chodzenie boso) lub czasowniki (czasem się zamyślał), określające okoliczności zdarzenia.

PRZYIMKI - nieodmienna część mowy, która łączy się z wyrazem i nadaje mu inny sens, np. rzeczownik stół tworzy z przyimkami wiele zestawień: na stole, o stole, za stołem, obok stołu, po stole, pod stołem, zza stołu, koło stołu, przy stole, ponad stołem, od stołu, ku stołowi. Przyimki to niesamodzielne części mowy, które w zdaniu muszą łączyć się z innymi wyrazami. Zasadniczo przyimki z następującymi po nich wyrazami piszemy oddzielnie, np. do domu, po drodze itp. Niektóre przyimki jednosylabowe mogą przyjmować końcówkę -e, co nie ma wpływu na rozdzielną pisownię tych przyimków z tymi wyrazami : beze mnie, przeze mnie, ode mnie, nade wszystko, przede wszystkim. Pisownię łączną stosujemy, jeżeli po przyimku następują cząstki: -bok, -dług, -koło, -czas, -miast, -śród i -wnątrz.

Przyimek w połączeniu z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem tworzy wyrażenie przyimkowe, np. z nudów, ze strachu, sklep z butami, zeszyt w kratkę, z piętnaście, ze sto, z milion.

Przyimki dzieli się na:

1. przyimki proste - np. z, do, na, bez, za, pod, u, w, nad, o, od, po...

2. przyimki złożone, są złożone z przyimków prostych (np. z + nad = znad, po + przez = poprzez)

Przyimki złożone pisze się łącznie np. sprzed (z + przed), zza (z + za)

SPÓJNIK W języku polskim wyróżniamy:

• spójniki współrzędne (parataktyczne):

• łączne, np. a, i, oraz, tudzież

• rozłączne, np. albo, bądź, czy, lub

• wykluczające, np. ani, ni

• przeciwstawne, np. a, aczkolwiek, ale, jednak, lecz, natomiast, zaś

• wyjaśniające, np. czyli, mianowicie, to jest

• wynikowe, np. dlatego, i, przeto, tedy, więc, zatem, toteż

• spójniki podrzędne (hipotaktyczne), np. aby, bo, choć, czy, jeżeli, ponieważ, że.

Wyróżnia się 15 spójników zobowiązujących do postawienia przecinka:

• aby, ale, bo, bowiem, chociaż, choć, jednak, gdyż, jeśli, jeżeli, lecz, natomiast ,ponieważ, żeby, toteż.

ZAIMEK PRZSŁOWNY NIEODMIENNY

zaimek przysłowny (zastępujący przysłówek) (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś)

WYKRZYKNIK Znak wykrzyknienia stosowany jest na końcu zdania lub wyrażenia wtedy, gdy trzeba podkreślić siłę wypowiedzi. Stosowany bywa przy zawołaniach, okrzykach, rozkazach, życzeniach, ostrzeżeniach, wyrazach dźwiękonaśladowczych oraz służy do zwrócenia uwagi czytelnika na coś szczególnie istotnego.

• Wykrzykniki wtórne to takie wykrzykniki, które wywodzą się od form wyrazowych lub całych zdań i swoją funkcję pełnią wtórnie. Są to jednostki językowe zleksykalizowane, będące jedynie znakami wyrażającymi emocje mówiącego (np. psiakrew, cholera, kurczę).

• Natomiast wykrzykniki pochodne to wykrzykniki związane swym pochodzeniem od innych części mowy (rzeczowników, czasowników, przymiotników, przysłówków, spójników oraz partykuł), które zatraciły pierwotne znaczenie (np. dalibóg, biada, precz, wara, przebóg).

• Wykrzykniki właściwe niezwiązane formalnie z innymi częściami mowy, rozpoznawane są tylko na podstawie właściwego im znaczenia (np. ach, och, hej, hop, halo, e, oj, aj, bęc).

PARTYKUŁA rodzaje

• mnożna: razy

• ograniczająca: tylko

• przecząca: nie, ani (Ani mi się śni!)

• przypuszczająca: by, chyba

• pytająca: czy, -li (Znaszli ten kraj? Czy muszę to robić?)

• rozkazująca: niech, niechaj

• twierdząca: tak

• wątpiąca: bodajże

• akcentująca: się (Pisze się)

• wzmacniająca: -że, -żeż, no, -ż (Chodź no! Mówże!)

• życząca: oby (Oby się tak stało!)

Partykułę by piszemy łącznie z osobowymi formami czasowników (np. mógłby, zrobiłby), ze spójnikami (np. gdyby, jeśliby) oraz innymi partykułami (np. niechby). Poza tym (tzn. nieosobowych formach czasowników oraz po innych częściach mowy) piszę się by osobno, np. może by, trzeba by.

By może zmieniać miejsce w zdaniu nie zmieniając jego znaczenia, np. Może dałby mi szansę? Może by mi dał szansę?

MODULANT, wyraz modalny - nieodmienna część mowy

sytuujące Tylko Basia umie piec naleśniki. Już wczoraj o tym mówiliśmy.

Waloryzujące Czyli te, które wzmacniają semantyczny wydźwięk wypowiedzi. Przyjedziesz?,Tak, przyjadę.

Modalne Określają rodzaj postawy mówiącego:osądzające, np. na pewno, niezawodnie, pono, snadź, pytające, np. czy, -li [znasz-li ten kraj], no ,życzące, np. niech, bodaj, aby, niechby.

Afektujące Pojawiają się, gdy osoba mówiąca bezwiednie (np. pod wpływem emocji) powtarza dany wyraz: no, raczej, nie, powiedzmy, na przykład.

wprowadzające mianowicie, ewentualnie, na przykład.

---