Człowiek i przyroda Wkrótce po ustąpieniu lodowca tereny obecnego parku narodowego porosła roślinność charakterystyczna dla tundry, pojawiły się typowe dla tej strefy klimatycznej zwierzęta, a za nimi przybyli nad Wigry pierwsi mieszkańcy tych ziem - łowcy reniferów. Najstarsze znaleziska z tego terenu, m.in. krzemienne narzędzia z okolic wsi Burdyniszki, Czerwony Folwark, Krzywe, Maćkowa Ruda i Piertanie, datowane są na dziesiąte tysiąclecie p.n.e. Okres przebywania na tym terenie koczowniczej ludności trudniącej się łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem był bardzo długi. Około 8 tysiąclecia p.n.e. teren Suwalszczyzny porastały już lasy iglaste, które stopniowo ustępowały lasom mieszanym. Obozowiska plemion mezolitycznych położone były na suchych brzegach rzek i jezior, m.in. nad jeziorem Pierty i nad Czarną Hańczą, w pobliżu ujścia tej rzeki z jeziora Wigry. Dopiero na początku 4 tysiąclecia p.n.e. ludność tego terenu nabyła umiejętności wyrobu naczyń glinianych i gładzenia narzędzi krzemiennych, a w połowie 3 tysiąclecia p.n.e. uprawy ziemi i hodowli zwierząt. W VI wieku p.n.e. na tereny północno-wschodniej Polski dotarły z dorzecza Dniepru grupy ludności bałtyjskiej - dalecy przodkowie późniejszych Prusów i Jaćwingów. Od tego czasu zaczęto na tych terenach zakładać obronne osiedla, budować osady na nawodnych rusztach i grzebać zmarłych w kurhanach. Na podstawie znalezisk z wczesnej epoki żelaza wiadomo, że w pobliżu Wigier uprawiano pszenicę, jęczmień, żyto i groch, hodowano zaś przede wszystkim krowy, owce i leśne koniki. W pierwszych wiekach naszej ery, w tzw. okresie rzymskim, na tym terenie znajdowały się prawdopodobnie tylko niewielkie osady (m.in. w Czerwonym Krzyżu, Maćkowej Rudzie i Płocicznie), podczas gdy główne centrum osadnictwa położone było na północ od Suwałk (Osinki i Szwajcaria). We wczesnym średniowieczu (VII-XIII w.) tereny Suwalszczyzny zamieszkiwali Jaćwingowie - jedno z plemion zachodniobałtyjskich. Wojownicze plemię Jaćwingów nie wykształciło zorganizowanej państwowości, lecz charakteryzowało się występowaniem grup plemiennych. Na podstawie źródeł pisanych z otoczenia Jaćwingów wiadomo że od X do XIII wieku funkcjonowały tu terytoria plemienne Sudowia, Dajnowa, Pollexia i Jaćwież tzw. właściwa, lokalizowana w górnym dorzeczu Czarnej Hańczy. Plemiona jaćwieskie były uciążliwe dla sąsiadów. W okresie XIII wieku wspólnymi siłami Krzyżaków, Prusów, Litwinów i Mazowszan dokonano podboju i wybito w licznych walkach większość grup ludności jaćwieskiej. Niedobitki skryły się zapewne w trudno dostępnych terenach w rejonie jeziora Wigry. Kolonizacja tych obszarów, rozpoczęta w XVI wieku, doprowadziła do całkowitego zaniku elementu bałtyjskiego wśród na nowo kształtującej się miejscowej ludności. Fakt że były to obszary pogranicza powodował, że osadzani tu osocznicy (strażnicy puszcz), budnicy, smolarze, bartnicy należeli do wojowniczych, kształtujących swoje prawa osadników trudno poddających się jakiejkolwiek władzy. W XVI wieku osadnictwo dotarło do okolic Wigier poprzez nadania królewskie w okolicy dzisiejszej Rospudy i rzeki Marychy. Królowa Bona przerwała rozdawnictwo puszcz i w procesach sądowych zaczęła odzyskiwać wcześniejsze nadania .

Puszcze w dawnej Polsce; czerwona linia - obecna granica Rzeczypospolitej

Pod koniec XVI wieku dokonano podziału puszcz na dwie - Puszczę Przełomską i Puszczę Perstuńską . Granica tych puszcz przebiegała przez terytorium obecnego Parku Narodowego. W 1639 roku odnotowano dalsze podziały ułatwiające administrowanie terenami. Funkcjonowało tu wówczas 11 ostępów - mniejszych części dawnych puszcz nazwanych leśnictwami. Leśnictwem zarządzał w imieniu króla leśniczy. W okresie tym prawie cały obszar lądowy na ziemi wigierskiej pokrywały lasy, a udział terenów na których lasy zostały wykarczowane wynosił zaledwie kilka procent. Duże zmiany w krajobrazie omawianego obszaru nastąpiły po sprowadzeniu nad Wigry przez Jana II Kazimierza zakonu Kamedułów, co nastąpiło na początku 1667 roku. Już w rok później zakon stał się właścicielem obu leśnictw (przełomskiego i perstuńskiego), czyli ogromnego obszaru.  W stosunkowo krótkim czasie Kameduli ściągnęli nad Wigry nowych osadników (głównie z Mazowsza i Prus Wschodnich), zagospodarowali teren półwyspu wigierskiego, wznieśli kościół i klasztor, rozpoczęli zakładanie nowych wsi i folwarków, rozwinęli i zintensyfikowali produkcję rudni i smolarni. Technologia wytapiania smoły z drzew powodowała ogromne spustoszenia w puszczach.

Po smolarniach, w miejscu wyciętych drzew, powstawały osady rolnicze. Zatargi pomiędzy kamedułami a komisarzami królewskimi zakończyły się odebraniem zakonnikom większej części puszcz i wsi, które ponownie wróciły do dóbr królewskich. Zakonnikom pozostawiono jedynie tereny wokół jeziora Wigry i nad rzeką Czarna Hańcza. Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej tereny wokół jeziora Wigry znalazły się w zaborze pruskim (Prusy Nowowschodnie). Władze pruskie w 1796 roku skonfiskowały dobra kościelne, w tym należące do kamedułów wigierskich. Z dóbr należących do królów polskich i zakonników utworzono w 1800 roku ekonomie królów pruskich. Po 1815 roku Suwalszczyzna znalazła się w granicach Królestwa Polskiego. Rozpoczęła się stopniowa kolonizacja w dobrach rządowych, a następnie zapoczątkowano oczynszowanie chłopów i komasację wsi. Ten proces objął tę część puszcz w dobrach rządowych, które były kolonizowane przed rozbiorami. Dotyczyło to również lasów pomiędzy Wigrami a Krasnopolem. Powstały wówczas nowe wsie, m.in. Rosochaty Róg.

Choć w drugiej połowie XIX w rabunkowa eksploatacja lasów uległa spowolnieniu w związku ze stopniowym upadkiem produkcji smoły i węgla drzewnego, jednak proces odlesiania terenów obecnego parku narodowego postępował. W 1845 roku wycięty został las zwany Cieszkinie pod zakładaną wieś Mikołajewsk (obecnie Mikołajewo). Padły wówczas ostatnie na tym terenie cisy. Do połowy XIX wieku proces kolonizowania okolic jeziora Wigry został zakończony, a ukształtowana sieć osadnicza z niewielkimi zmianami przetrwała do dzisiaj. Od połowy XIX wieku eksploatacja zasobów przyrodniczych nabrała charakteru planowej gospodarki. Po wytyczeniu pierwszych oddziałów leśnych, początkowo o powierzchni 100 ha, rozpoczęte zostały wielkopowierzchniowe wyręby lasu. Na powstających zrębach las był odnawiany głównie poprzez sadzenie szyszek sosny i pozostawianie pojedynczych starych drzew dla naturalnego obsiewu nasion. Od tego czasu następowało na większości obszaru obecnego Parku upraszczanie struktury gatunkowej i wiekowej drzewostanów, obniżenie ich średniego wieku oraz szybki wzrost udziału drzew iglastych, głównie sosny. Znaczące straty w zasobach leśnych tego obszaru przyniósł okres I wojny światowej. W drugiej połowie XIX wieku ziemia wigierska została "odkryta" dla nauki. Za pierwszy, naukowy opis rejonu jeziora Wigry uznaje się zazwyczaj pracę A. Połujańskiego "Wędrówki po Guberni Augustowskiej w celu naukowym odbyte" z roku 1859, często cytowaną przez późniejszych badaczy tego regionu. Jezioro Wigry i jego otoczenie spopularyzował w latach 1902-1904 K. Kulwieć - przyrodnik i krajoznawca rodem z Suwalszczyzny. Jednak prawdziwy rozkwit badań naukowych tego terenu nastąpił dopiero po utworzeniu nad Wigrami w 1920 roku Stacji Hydrobiologicznej.

Inicjatorem powołania tej placówki naukowej był Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim. Siedzibą Stacji stał się początkowo drewniany budynek położony na terenie tartaku w Płocicznie, później zaś - od 1928 roku do wybuchu II wojny światowej - nowo wybudowany i nowocześnie urządzony obiekt w Starym Folwarku. Organizatorem i późniejszym wieloletnim kierownikiem Stacji był dr Alfred Lityński, wybitny limnolog, twórca polskiej szkoły hydrobiologii.

Alfred Lityński wsławił się badaniami zespołów zooplanktonu, ryb (w szczególności sielawy i siei) oraz ekologii ekosystemów wodnych. Badania pozostałych pracowników Stacji oraz goszczących w niej przyjezdnych naukowców pozwoliły na dokładne poznanie wielu grup roślin i zwierząt oraz właściwości fizykochemicznych jezior wigierskich. Odkryte zostały dziesiątki gatunków roślin i zwierząt nowych dla flory i fauny Polski. Opisany został nowy, nie znany wcześniej nauce, zespół psammonu - organizmów zasiedlających drobne przestrzenie pomiędzy ziarnami piasku w strefie pobrzeża jezior.

Wiele opublikowanych wówczas prac stanowi dziś niezwykle wartościowe źródła informacji dla badań o charakterze porównawczym. Badania prowadzone na Stacji udokumentowały wyjątkowe walory przyrodnicze wód wigierskich i niewątpliwie przyczyniły się do objęcia ich ochroną. W dwudziestoleciu międzywojennym Wigry zostały "odkryte" również dla turystyki. Pierwszym ośrodkiem ruchu turystycznego stało się schronisko Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wybudowane w 1929 roku w Starym Folwarku. Ważną rolę dla spopularyzowania Suwalszczyzny odgrywały także organizowane nad Wigrami obozy harcerskie. Po wojnie nastąpiło przyspieszenie urbanizacji terenów dzisiejszego Parku. Wigry, zwłaszcza od końca lat sześćdziesiątych, stawały się coraz atrakcyjniejszym terenem rekreacyjnym. Przybywało domków kempingowych, pojawiły się nowe ośrodki wypoczynkowe, krajobraz parku zniekształciła w wielu miejscach zabudowa odbiegająca od lokalnych tradycji. Pojawiły się także poważniejsze problemy środowiskowe, związane głównie z rosnącym zanieczyszczeniem wód. Powołanie Wigierskiego Parku Krajobrazowego (1975), a później Wigierskiego Parku Narodowego (1989) oraz podejmowane działania ochronne istotnie osłabiły tempo dalszej degradacji walorów przyrodniczych i krajobrazowych ziemi wigierskiej. zobacz także stronę: Wartości kulturowe na terenie WPN

  

   

---