Przemilczane zbrodnie
Spory na tle historycznym niosą ogromne ładunki najrozmaitszych emocji. Potrafią wywołać o wiele większe napięcia międzypaństwowe oraz mocniej obciążyć stosunki między narodami niż kontrowersje o innym charakterze. Widać to bardzo wyraźnie chociażby w naszych relacjach ze wschodnimi sąsiadami. Trudno sobie bowiem wyobrazić normalne dobrosąsiedzkie stosunki z Rosją, oparte na wzajemnym zaufaniu i partnerstwie, bez ostatecznego rozwiązania problemu zbrodni katyńskiej. W Polsce od lat siedemdziesiątych jest to powszechnie akceptowany aksjomat. Okoliczności tej zbrodni muszą zostać całkowicie wyjaśnione, a jej sprawcy zidentyfikowani i ukarani. Oczywiście, nikt ich nie doprowadzi na sądową ławę, na to jest już za późno. Ale można i trzeba osądzić ich moralnie, postawić przed trybunałem historii, żeby zostali zapamiętani jako okrutni kaci polskich jeńców.
Oficjalnie nie mówiono
W naszych relacjach z Ukrainą takim historycznym problemem, który uniemożliwia pojednanie obu narodów, jest ludobójstwo dokonane na polskiej ludności Wołynia i Małopolski Wschodniej podczas II wojny światowej przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i Ukraińską Powstańczą Armię (UPA). Przez kilka dziesięcioleci o zbrodni tej w Polsce milczano, uprawiając historyczny relatywizm. Były więc zbrodnie, o których mówiono dużo i głośno, ale były też takie, na które opuszczano kurtynę.
W PRL ze względów politycznych nie pisano i oficjalnie nie mówiono o deportacjach oraz zbrodniach popełnionych w czasie wojny na południowo-wschodnich obszarach II Rzeczypospolitej. Nie mówiono o ich skutkach, wyrażających się zmianami struktury narodowościowej na tych terenach. Nie interesowano się, dlaczego zniknęli stamtąd Polacy i dlaczego nie można dziś odnaleźć przeszło 1100 wsi i osad, w których oni mieszkali.
Na sowieckiej Ukrainie zagłada Polaków na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej przez wiele lat w ogóle nie istniała w pamięci historycznej elit, a tym bardziej przeciętnego Ukraińca. Władze w Moskwie i Kijowie uznawały OUN i UPA za organizacje zbrodnicze, wiele osób stracono lub wysłano do łagrów z powodu zbrodni dokonanych na Żydach, oporu stawianego władzy sowieckiej, przynależności do OUN, służby w szeregach UPA, kolaboracji z Niemcami i udziału w formacjach zbrojnych przez nich organizowanych, ale ludobójstwo na Polakach, którego sami byli sprawcami, nie budziło ich większego zainteresowania.
Drażliwe tematy
Po zmianach geopolitycznych w Europie Środkowo-Wschodniej można było sądzić, że wreszcie nastąpi uczciwe rozliczenie polsko-ukraińskiej historii. Tak się jednak nie stało. Zadecydowały o tym znowu kwestie polityczne. Niepodległa i suwerenna Ukraina stała się strategicznym partnerem Rzeczypospolitej. Polska elita polityczna podzielała przekonanie Jerzego Giedroycia, że bez niepodległej Ukrainy nie będzie suwerennej Polski, że bezpieczeństwo Rzeczypospolitej zależy od tego, czy Ukraina znajdzie się w orbicie wpływów Rosji, czy też trwale zwiąże się z Zachodem. Z tego też powodu uważano, że podejmowanie drażliwych tematów nie służy rozwijaniu partnerskich kontaktów między obu państwami, a może tylko je popsuć.
Na ołtarzu polityki składano ofiarę z historii. Organizacje i instytucje, a także wszystkich ludzi dążących do wyjaśnienia tragicznych wydarzeń oskarżano o niecne intencje, ideologizowanie badań nad przeszłością, a nawet o zdradę interesów narodowych. Twierdzono, że nie dążą oni do ukazania prawdy o tym, co się stało, lecz chodzi im tylko o to, żeby? Ukraińcom wciąż wytykać mordy na Polakach, a ukrywać zbrodnie dokonane przez Polaków na Ukraińcach.
Przemilczaniu zbrodni sprzyjało również to, że eksterminacją objęto - poza nielicznymi wyjątkami, którymi byli najczęściej księża katoliccy - polskich chłopów i ich rodziny, prostych ludzi, niemających koneksji w kraju i za granicą, pozbawionych naturalnych przywódców narodowych i społecznych oraz duchowych przewodników. Większość ofiar do dziś jest bezimienna.