Wstęp

Jednostkami miar zainteresowałem się przypadkowo, patrząc na starą wagę której jednostki były inne od tych które obąwiązują dzisiaj. Później była wystawa w muzeum w Drozdowie. Postanowiłem zebrać posiadane informację w jakąś jedną całoś. Miałem notatki w różnych plikach więc postanowiłem to upożądkować w html-u i udostepnić dla innych w internecie. Otrzymuję dużo listów na temat jednostek miar, które nie zostały opisane, na które częst też nie znam odpowiedzi. Otrzymuję również już gotowe informację jak ta poniżej:
Trzeba jednak Panu wiedzieć, że nie uwzględnił Pan miar hiszpaskich, a i tu znajdą się ciekawostki. Nie jestem znawcą tematyki, pracując tylko nad tłumaczeniami literatury hiszpaskiej stykam się z miarami pojemności, jak arroba czy azumbre. Arroba (nb. hiszpaskie słowo dziś stosowane na określenie "małpy" w adresach internetowych) ma nieco ponad 11 kg, gdy mierzy ciężar, i coś koło 11 l. Jedną ósmą arroby jest azumbre, czyli jakieś półtora litra. Ale wymagałoby to zapewne dogłębniejszych studiów.
Pozdrawiam,
Filip Łobodziski

O hiszpańskie jednostkami miar zapytam kolegę inżyniera z hiszpani, może coś będzie wiedział.

Dawne jednostki miar

Wzorce metra i kilograma oraz podział dziesiętny opracowano we Francji w 1799 roku, lecz wprowadzenie tam systemu metrycznego przeciągnęło się do 1840 roku.
Dekret o miarach z dnia 8 lutego 1919 roku, podpisany przez Piłsudskiego, jeden z pierwszych aktów ustawodawczych niepodległego państwa, uznali system metryczny jako obowiązujący w Polsce. Do tego czasu na ziemiach polskich w powszechnym użyciu były miary o staropolskim rodowodzie, odwołujące się do człowieka jako pierwotnego instrumentu mierniczego:

wiorsta (werszt) - zasięg donośności głosu ludzkiego
sążeń (siąg) - największa szerokość rozkrzyżowanych poziomo rąk
łokieć mały (kupiecki) - odległość od końcu średniego palca do pachy
piędź - największa rozwartość miedzy końcami palców wielkiego i małego
palec (cal) - miara zwana calem równa szerokości ośmiu ziaren jęczmienia
stopa - szerokość skiby ziemi, odległość miedzy rzędami kartofli
pręt (pertyka, laska do mierzenia) - 15 stóp, 7/ 1 łokcia
morga mórg ( jutrzyna ) - wielkość polu zaoranego lub skoszonego przez jednego człowieka od rana do południa, do zniesienia pańszczyzny wymiar jednodziennej pracy zadawanej parobkowi liczył 200 lub 300 prętów kwadratowych
garniec - miara nasypna ( większa ) i nalewana, nazwa pochodzi od garści zagarniającej do gatrnka sypane zboża lub zlewane płyny
korzec - duża miara nasypna, nazwa pochodzi od kory, gdyż pierwotny korzec był miarą dłubaną, wykonaną z nieokorowanej kłody świerkowej:
korzec dzielono na ć wiertnie (półkorcówki), ćwierci, garnce, kwarty, kwaterki

Przez wieki całe w handlu stosowano zróżnicowane, uznawane lokalnie, umowne miary i wagi, będące przyczyną konfliktów kupieckich.
Co województwo, co powiat, co miasto
Inna waga i łokieć, inszy garniec, korzec
Bezprawie, nierząd wielki, inaczej trudno rzec.
Nie miasta, każdy kupiec ma osobne miary,
Na które sfałszowane sprzedaje towary.
(A.Brückner, Encyklopedia staropolska)

Niejednokrotnie podejmowano próby ujednolicenia miar. W l764 roku sejm koronacyjny Stanisława Augusta zatwierdził ustawę przyjmującą za wzorce miary warszawskie:
łokieć (59.553 cm), funt (0,4057 kg), kwartę (0.707 litra), garniec (2,827 litra) i korzec (120,6 litra),który po wszej Koronie jednakowy warszawski być ma...

Po upadku politycznym Polski ponownie nastąpiło pomieszanie miar polskich z narzuconymi przez państwa zaborcze.

W 1818 roku w granicach Królestwa Polskiego, z inicjatywy Stanisława Staszica, opracowano nowy system miar, zwany "nowopolskim" Był on ściśle związany z systemem metrycznym, choć zrezygnowano z podziału dziesiętnego i zachowano dawne nazwy miar.

Podstawową jednostką długości była 1 linia równa 2 mm, kwarta odpowiadała objętości 1 litra, 1 granik równał się 8 miligramom.

Nowopolskie miary:

długości:
sążeń = 3 łokcie = 6 stóp = 72 cale = 864 linie = 1728 milimetrów
łokieć = 2 stopy = 4 ć wierci = 24 cale = 288 linii = 576 milimetrów
stopa = 288 mm: ć wierć = 6 cali = 144 mm; 76 cal = 12 linii = 24 milimetry
pręt = 15 stóp = 180 cali = 4320 milimetrów
mila = 4 ć wierć mile = 8 półć wierć mili, czyli staje milowe = 14816 łokci = 8534,3 metra

powierzchni:
sążeń kwadratowy = 36 stóp kw.
morga = 300 prętów kw. = 0,55976 ha
włóka = 30 morgów = 16.7928 ha

objętości:
sążeń sześcienny (kubiczny) = 216 stóp sześciennych
korzec = 4 ćwierci = 32 garnce = 128 kwart = 512 kwaterek = 128 litrów
garniec = 4 kwarty = 4 litry
kwarta = 4 kwaterki = 1 litr
kwaterka = 0,25 litra

masy:
cetnar = 4 kamienie = 100 funtów = 1600 uncji = 3200 łutów = 12800 drachm = 38400 skrupułów = 921600 granów = 5068800 graników = 40,550 kg
kamień = 25 funtów = 10,138 kg
funt = 32 łuty = 0.406 kg
łut = 0.013 kg
granik = 0.000008 kg
Ustawa nałożyła na magistraty obowiązek sprawdzania i cechowania miar godłem państwowym.

W 1849 roku wprowadzono jako obowiązujące rosyjskie pieniądze i miary. Podstawową jednostką długości był sążeń, ale różny od polskiego, jednostką wagi - pud, jednostką pojemności - wiedro (wiadro).
Sążeń rosyjski = 3 arszyny = 7 stóp = 48 werszki = 84 cale = 2,1336 m; arszyn = 71,12 cm; fut (stopa) = 30,48 cm; werszek = 4,44 cm; cal = 2,54 cm
pud = 40 funtów = 16,38 kg
wiadro - 12,289 litra
Miary rosyjskie były miarami u rządowymi, lecz, na co dzień w handlu stosowano także miary nowopolskie obok warszawskich i umownych lokalnych (np. kubeł drozdowski).
Po wprowadzeniu systemu metrycznego w zaborze pruskim w 1872 roku i austriackim w 1886 roku pojawiły się w użytku również miary metryczne.

Wiedzę o dawnych jednostkach miar uzyskałem ze starych Kalendarzy oraz Muzeum Przyrodniczego w Drozdowie gdzie jednostkom miar poświęcono specjalną wystawę.

Długo myślałem że tylko ja mam takie dziwne zainteresowania, bo kogo mogą interesować jednostki miar. Jednak pewnego zimowego wieczoru znalazłem taką stronę w internecie http://gps.put.mielec.pl/o_miarach.htm , a w niej takie cuda i ciekawostki że stwierdziłem że ja jednak płytko zgłębiłem problem jednostek miar.
Poniżej to co znalazłem:

 

Miary i wagi według: M.Arct Nowoczesna Encyklopedia Ilustrowana, Zakłady Wydawnicze M. Arct, Sp. Akc. W Warszawie 1937

 

I. System metryczny

1 km (kilometr) = 1000 m (metr)
1 m = 10 dm (decymetr) = 100 cm
1 cm (centymetr) = 10 mm (milimetr)
1 kmk (kilometr²) = 100 ha (hektar)
1 ha = 100 a (ar) = 10 000 m²
1 m³ = (m sześć.) = 1000 dm³
1 dm³ = 1000 cm³, 1 cm³ = 1000 mm³
1 hl (hektolitr) = 100 l (litr)
1 l == 10 decylitrow = 100 centyl.
1 t (tona) = 1000 kg (kilogram)
1 kg = 100 dekagram = 1000 g (gram)
1 g = 1000 mg (miligram)
1 centnar metr = 1 kwintal = 100 kg

II. Inne miary i wagi z przerachowaniem na miary metryczne

 

Abisynia
1 madda = 10 kint = 5 m
1 kantar = 100 rottel = 44,9 kg

 

Afganistan
System metryczny, oraz :
1 arszyn = 1,12 m
1 man = 40 ka = 4,48 kg

 

Anglia i dominia
1 mila = 1760 jardów = 1609,3 m
1 jard = 3 feet = 91,4 cm
1 foot = 12 inches = 30,5 cm
1 inch = 2,5399 cm
1 mila of land = 640 akrów
1 akr = 4840 square yard = 40,47 a
1 square yard = 0,8361 m²
1 imperial quarter = 8 buszli
1 buszel =  8 gallonów = 36,35 l
1 barrel = 36 gallon = 163,55 l

Wagi handlowe {Avoirdupois)
1 (long) ton = 20 centweights  = 2440 funtów (pounds) = 1016,048 kg
1 quarter = 28 lbs = 12,7 kg
1 l funt avoirdupois = 16 uncyj
1 uncja (avoirdupois) = 28,3495 g

Troy (szczeg. metale szlachetne)
1 uncja = 31,10 g

 

Arabia
1 draa = 0,49 m
1 timan == 56,8 l
1 rottoli = 276,8 l

 

Chiny
1 li = 180 chang = 644,4 m
1 ching = 6,14 ha
1 sheng = 10 ho = 1,03 l
1 tan (picul) = 100 chin = 60,46 kg
1 tael (liang) =  37,783 g

 

Egipt
System metryczny, oraz:
1 dira macmari = 6 quabdah = 75 cm
1 feddan = 42 a

 

Indie Brytyjskie
Jak Anglia, oraz:
1 guz = 91,4 cm (Bengal)
1 ser = 16 chittak = 933 g

 

Japonia
System metryczny, oraz:
1 shaku = 30,303 cm
1 ri = 12 960 shaku = 3,9273 km
1 tsubo = 3,306 m²
1 kwan = 1000 momme = 3,75 kg
1 picul = 60,48 kg

 

Palestyna
System metryczny, oraz:
1 dunam == 1600 pic² = 919 m²
1 abbasi = 20 miskal = 0,37 kg

 

Persja
1 fersakh = 6,24 km
1 zar = 4 czerek = 1,04 m
1 rottel = 336 g

 

Rosja
System metryczny, oraz:
1 wiorsta = 500 sążni = 1,0668 km
1 sążeń = 3 arszyny = 2,3 m
1 arszyn = 16 werszkow = 71,11 cm
1 wiorsta² = 260 000 sążni²
1 desiatna = 2400 sążni² = 1,09 ha
1 arszyn = 0,5058 m²
1 czetwiert = 209,9 l
1 wiadro = 12,3 l
1 ros. tona = 1015,5 kg
1 pud = 40 funtów = 16,38 kg
1 funt = 32 łuty

 

Syjam
1 picul = 60,48 kg

 

USA 
Jak Anglia, jednak
1 (Winchester) buszel = 35,237 l
1 barrel (dla oleju ziemn.) = 42 gallony = 158,98 l
1 gallon = 3,785 l
1 (short) ton = 2000 funtów (lbs) = 907,2 kg
 

III. Miary specjalne

1 mila geograficzna = 7420,44 m
1 mila morska = 1852 m
1 węzeł = 1,829 m
1 tona rejestrowa (miara okrętowa) = 2,8315 m³
1 tona rejestr. (Anglia) = 2 832 m³
1 kopa = 4 mendle = 60 sztuk
1 ryza = 20 libr = 480 arkuszy

IV. Dawne, częściowo jeszcze używane miary

1 mila pol. = 8 staj = 8,634 km
1 staja = 246 prętów = 1,066 km
1 pręt = 7,5 łokci = 2,5 sążnia
1 sążeń = 3 łokcie = 6 stop
1 stopa = 12 cali, 1 cal = 30,48 mm
1 włóka pol. = 30 morg. = 16,796 ha
1 mórg =  100 prętów = 16 800 łok.²
1 korzec = 32 garnce
1 garniec = 4 kwarty = 16 kwaterek
1 łaszt zboża = 30 korcy = 3840 l
1 joch austr. = 57,554 a

V. Miary staropolskie

1 antał = kilkanaście garncy
1 bakar = 4 beczki
1 baryła = 24 garnce
1 cal = szerokość wielkiego palca
1 centnar warszawski = 160 funtów
1 centnar lwowski = 128 funtów
1 czasza == 12 garncy
1 czyntakor = pół sztuki tkaniny
1 ćwierć krakowska = 42 garnce
1 ćwiertnia = 16 garncy
1 dłoń = 4 cale, szósta część łokcia
1 drelink = 30 wiader wina
1 funt = 32 łuty
1 garniec warszawski = 4 kwarty (od 1764)
1 garniec litewski = 3 kwarty
1 gonek = w płótnie: szer. 1 cala
1 halba = pół kwarty
1 huba = 34 morgi trzystuprętowe
1 jutrzyna == ok. 1 morga ziemi ornej
1 kamień = 25, 32 lub 60 funtów
1 karwatka = kwaterka
1 koniuszka = 2 garnce obłoku
1 korzec = 4 ćwierci po 8 garncy (od 1764)
1 kul = 10 - 15 snopków lnu
1 łan = 42 morgi trzystuprętowe (od 1793)
1 ławka = dziesiąta cześć pręcika
1 łokieć = 2 stopy, 4 ćwierci, 24 cale
1 łut == 32-ga cześć funta
1 maca = 4 korce zboża
1 małdr = 4 korce zboża
1 miednica = 12 garnca miedzi
1 ośmina = połowa ćwierci
1 płosa = 12 zagonów ziemi
1 połanek = pół łanu
1 powłócz = 15 morgów
1 połsztuczek = 6 łokci płótna
1 pręcik = dziesiąta część pręta
1 pręt = 15 stop
1 pudłak = 4 korce miodu
1 rączka = 10 garncy miodu
1 rostka = 24 korce w górnictwie
1 staje = 220 lub 120 kroków
1 stągiew = 50 garncy
1 stopa = 22 centymetry
1 szanek = 24 lub 48 garncy zboża
1 syfunt = ok. 200 kg
1 walwas = ok. 1 korca

VI. Przerachowanie używanych miar i wag dla towarów światowych

 

Metale szlachetne
1 troypound = 12 oz = 373,24 g
1 troy ounce (oz) = 20 pennyweights = 31,10 g
1 pennyweight (dwt) = 24 grany = 1,55 g
1 karat wskazuje, ze na 24 jednostki wagi znajduje się jedna jednostka czystego złota

 Kamierne szlachetne.
1 karat = 0,2 g
1 carat (Anglia) = 0,2053 g

Bawełna.

USA:
1 bela (brutto) = 500 lbs - 226,8 kg
1 bela (netto) = 478 lbs = 216,8 kg

Indie:
1 bela = 400 lbs = 181,437 kg

Egipt:
1 kantar = 44,928 kg 

Zboże.

Chicago:
1 buszel
(pszenica) = 60 lbs = 27,2 kg;
(żyto) = 56 lbs = 25,40 kg;
(jęczmień) = 48 lbs = 21,77 kg,
(owies) = 32 lbs = 14,52 kg;
(kukurydza) = 56 lbs = 25,40 kg.

Liverpool:
1 cental pszenicy = 100 lbs = 45,36 kg

Londyn:
1 quarter pszenicy = 8 buszli = 480 lbs = 217,7 kg

Nafta.

USA:
1 barrel ropy naftow. = 139,07 kg
1 gallon ropy naftow. = 3,31 kg
1 barrel oleju skaln. = 133,36 kg
1 gallon oleju skain = 3,175 kg

Kawa.
 1 worek (Brazylia) = 60 kg

 

Jednostki miar długości występujące na dawnych mapach Polski według http://www.fragment.alpha.pl/encyklo/enc_jednost.html

cal = 0,024 m
stopa = 0,288 m
łokieć = 0,576 m
sążeń = 1.728 m
pręt = 4,320 m
mila = 7 143 m  

 

Stare rosyjskie miary długości
(według K.A. Saliszczew, Kartografia ogólna, Warszawa 1984)

1 wiorsta = 1,067km
1 sążeń = 2,134m
1 cal = 2,54cm
1 wiorsta = 500 sążni = 42 000 cali

 

Miary staropolskie według http://info.kalisz.pl/kronika/aneks4.htm

Funt - miara masy, w 1764 r. i według tzw. nowopolskich miar (XIX w.) odpowiadała 405 gramom.

Garniec - miara pojemności ciał sypkich i cieczy, pochodzenia słowiańskiego; garniec stanowił 1/32 korca i dzielił się na 4 kwarty, a jego wielkość wynosiła 3,7 1 (1784 r.).

Korzec - miara pojemności ciał sypkich. Korzec dzielił się na 4 ćwiertnie, 16 (lub 12) korczyków i 32 (lub 24) miary albo też na 2 korczyki, 8 - 12 miarek, 32 garnce. W XIV-XVIII w. znajdowało się w użyciu blisko 300 k. lokalnych. Według miary lokalnej (kaliskiej) korzec liczył 28 garncy, tj. 2 wiertele.

Kwarta - miara pojemności ciał sypkich i płynów, głównie zbóż, wina i piwa; stanowiła 1/4 garnca, dzieliła się na 4 kwaterki. Kwarta staropolska zawierała 0,94 1 (1784 r.).

Kwaterka - miara pojemności, 1/4 kwarty.

Łan - włóka, jednostka miary ziemi uprawnej, podstawa do określania wymiaru czynszów i pańszczyzny; łan wynosił ok. 30 morgów. Mórg (morga) staropolski wynosił ok. 1/2 ha.

Łokieć - miara długości; znany w Polsce od XIII w., stanowił 1/3 sążnia i dzielił się na 2 stopy. Łokieć staropolski wynosił 0,59 m (1764 r.).

Mila - jednostka długości używana w staropolskim systemie drogowym miar; w XVII w. mila mała wynosiła ok. 6250 m, mila średnia ok. 7030 m i mila wielka ok. 7810 m.

Postaw - jednostka długości służąca do mierzenia tkanin; miał różną długość - od 27 do 62 łokci; w XIX w. wielkość postawu wahała się od 12 do 64 łokci, średnio zaś wynosiła 32 łokcie.

Staje - staropolska rolna i drogowa miara długości. Jako miara powierzchni staje liczyło 30 prętów2, to jest 1 morgę. Jako miara drogowa staje milowe wynosiło zazwyczaj ok. 893 m.

Zestawienie miar wg Mariusza Wojciechowskiego (e mail: [e-mail]), pochodzące z jego strony o historii fortyfikacji poligonalnych w XIX wieku.

Do sierpnia 1868 roku w użyciu w Prusach był system dwunastkowy, później dziesiętny (w Związku Północnoniemieckim, od 17.VIII.1868). Podstawową jednostką miary był cal reński = 2,61541cm. Dwanaście cali składało się na stopę (Fuss) = 31,385cm, 12 stóp składało się na pręt pruski (Ruthe) = 3,7662m, 2000 prętów na milę pruską (Meile) = 7,5324km.

Miary pruskie/reńskie:
1 cal reński = 2,61541cm
12 cali = 1 stopa = 31,385cm
12 stóp = 1 pręt = 3,7662m
2000 prętów = 1 mila = 7,5324km

Dla porównania:
cal polski = 2,4cm
cal rosyjski (angielski) = 2,54cm
cal wiedeński = 2,63402cm
cal angielski = 2,54cm
Cal składał się z 12 linii.
Stopę oznaczano ' [apostrofem], cale '', a linie ''' (1' = 12'' = 144''').

Od czasów rzymskich w fortyfikacji używano jako miary stopy i kroku.
stopa rzymska = 29,544cm, krok (2,5 stopy) = 73,87cm
stopa polska koronna (do 1794) = 29,3cm, krok (2,5 stopy) = 73,25cm
stopa polska nowa = około 28,8cm
stopa litewska = około 3,25cm
stopa paryska/francuska (pied, używana do poł.XIXw.) = 32,484cm, krok (2,5 stopy) = 73,25cm
stopa rosyjska = 30,48cm, krok (2,3333 stopy) = 71,12cm (3 kroki składały się na sążeń = 2,1336m)
stopa angielska = 30,48cm, krok (2,3333 stopy) = 71,12cm
stopa pruska/reńska = 31,385cm, krok (2,3333 stopy, "stary" krok pruski/reński - Schritt) = 73,23cm (5 starych kroków pruskich/reńskich dawało pręt pruski/reński = 3,7662m, a 10.000 kroków milę pruską/reńską, czyli 7,5324km)
stopa austriacka = 31,608cm, krok (2 i 2/5 stopy, czyli 2,4 stopy) = 75,8592cm (10.000 kroków austriackich dawało milę, czyli 7,58592km)

W latach 70-tych XIX wieku w Niemczech używano nowego kroku (Schritt) o długości 80cm. Używany był m.in. w polskiej międzywojennej kartografii i fortyfikacji polowej.

Miary angielskie:
1 inch (cal) = 2,53995cm
12 inches = 1 foot (stopa) = 30,479cm
3 feet = 1 yard = 91,44cm
5 i 1/2 yards = 1 rod, pole, perch (pręt) = 5,0292m
4 rods = 1 chain = 20,1168m
10 chains = 1 furlong = 201,168m
8 furlongs = 1 mile (1760 yards) = 1,6093km
3 miles = 1 league = 4,8279km

Miary rosyjskie:
1 cal rosyjski = 2,54cm (dokładniej 2,53995cm)
12 cali = 1 stopa = 30,48cm
7 stóp = 1 sążen = 2,1336m (1 sążeń = 3 kroki = 84 cale)
500 sążni = 1 wiorsta = 1,0668km (1 wiorsta = 42000 cali)

Podstawą rosyjskich map kartograficznych była wiorsta, stąd używano skal 1:42000 (tzw. jednowiorstówka), 1: 84000 (dwuwiorstówka) - np. na mapie w skali 1:42000 jeden cal odpowiada 42000 calom w terenie, czyli 1 wiorście.

Miary austriackie:
1 cal wiedeński = 2,63402cm
12 cali = 1 stopa = 31,608cm
6 stóp = 1 klaster = 1,8965m (1 klaster = 72 cale)
10000 kroków = mila austriacka = 7,58594km

Podstawą austriackich map kartograficznych był klaster, składający się z 72 cali, stąd używano skal 1:720, 1:1440, 1:2880, 1:5760 - np. na mapie w skali 1:720 jeden cal odpowiada 720 calom w terenie, czyli dzisięciu klasterom.

Mila:
mila rzymska (milia passuum) określana była jako 1000 podwójnych kroków = 1,4775km
mila geograficzna to 1/15 część stopnia na równiku = 7,420439 km
mila niemiecka (geograficzna) = 7,424044km
mila pruska = 7,5324km
mila austriacka = 7,58594km
mila brytyjska = 1,6093km
mila francuska (lieu de poste) = 3,89807km
mila polska = 7,14599km

 

według Encyklopedii Popularnej PWN

Morga (mórg, jutrzyna), dawna jednostka powierzchni gruntów; w Polsce w XVIw. morga chełmińska (0,5985ha), w XIXw. morga nowopolska (0,5599ha), morga pruska duża (0,5755ha) i mała (0,2500ha).

 

według Wielkiej Encyklopedii PWN

Morga (mórg, jutrzyna), ... austriacka - 0,5755ha ..

... i tu wreszcie doszedłem skąd skala mapy 1:2880. Stary geodeta rzucił mi kiedyś od niechcenia wyjaśnienie, że na tych mapach morga odpowiada calowi kwadratowemu. Długo nie mogłem ustalić jaka morga i jaki cal...
Teraz zgadza się: bok kwadratu o powierzchni morgi austriackiej ma 75,86m, co po podzieleniu przez 2880 daje 2,634cm, czyli cal wiedeński! Chyba o to chodziło!
Jeszcze pytanie: dlaczego morga austriacka to akurat 0,5755ha? Sążeń to 6 stóp. Być może morga austriacka to 1600 sążni kwadratowych czyli pole o boku 40 sążni?

 

Na stronie http://sredniowiecze.koti.com.pl/opracow/nauka/miar.htm#4 zamieszczono tekst, który poniżej przytaczam. Dobrze tłumaczy ogólne rzeczy pomieszanie i pozorne sprzeczności jakie niekiedy powstają przy próbach przeliczenia dawnych jednostek na system metryczny (ile cali liczy pręt i ile to metrów?).

     Aż do utworzenia i powszechnego przyjęcia systemu metrycznego różniły się ogromnie szczegółami, ponieważ w każdym kraju czy regionie były inaczej normalizowane. Zdarzało się, że poszczególne wioski przyjmowały różne systemy. Mimo to miary charakteryzowała silne podobieństwo, ponieważ większość bazowała na naturalnych /cal, stopa/ albo rzymskich czy germańskich jednostkach /uncja, funt; gran, marka/; te kategorie nie zawsze, oczywiście, wzajemnie się wykluczały, bo często zdarzał osie, że "naturalne" jednostki leżały u podstaw jednostek rzymskich czy germańskich jednostkach /uncja, funt; gran, marka/; te kategorie nie zawsze, oczywiście, wzajemnie się wykluczały, bo często zdarzało się, ze "naturalne" jednostki leżały u podstaw jednostek rzymskich czy germańskich. Ocalało nawet kilka przed rzymskich, jak francuska mila i arpent.
    Jednostki pochodzące z tak różnych źródeł początkowo nie pozostawały wobec siebie w żadnej relacji, modyfikowano je, dopiero wtedy, gdy jakaś władza publiczna uznała którąś z nich za standard i określiła inne jako jego dokładną wielokrotność lub część, dzieląc np. stopę na dokładnie 12 cali, mimo że przeciętna ludzka stopa tej długości nie dorównuje. Nawet to, co na pierwszy rzut oka wydawało się dziwaczną i dość arbitralną jednostka, jak 16 i 1/2 - stopowy pręt i 7-funtowy kamień, zwykle miało racjonalne uzasadnienie. Duże zamieszanie zostało spowodowane przez wprowadzenie łacińskich terminów dla miar, które mogły być tej samej natury i porządku co ich rzymskie odpowiedniki, jednak ani się z nich nie wywodziły, ani też były z nimi identyczne.
    Wzorce uzyskiwano początkowo przez porównanie - ta zasada stosował się do różnych rodzajów grana, często używano jej do ustalenia długości lokalnej stopy - lub też przez arbitralny wybór, dokonywany przez władze. Same wzorce, wykonane z drewna lub metalu, trzymano zwykle pod kluczem w jakimś rządowym biurze, podczas gdy udokumentowane kopie były dostępne dla wszystkich na targowiskach albo przytwierdzone do ścian kościołów lub gildii. Miary gruntu występujące w dokumentach z Salermo z IX w. często odwołują się do metalowego wzorca umieszczone w ścianie Katedry w Neapolu, miara długości zaś zwana powszechnie jako "stopa św. Pawła", bardzo rozpowszechniona w Anglii w późnym średniowieczu została wyryta na jednej z kolumn katedry św. Pawła.
    Pierwsza wzmianka o metalowych wzorcach w Anglii pochodzi z lat 1196 - 97, ale najwcześniejsze odnalezione /w Winchesterze/ datują się z 1357. Z XVI w. pochodzą kompletne zestawy wzorców długości, objętości, i wagi. Podobnie w innych krajach. Nawet jeśli istniał wzorzec, dawało się zauważyć powszechna tendencje do lekceważenia go na rzecz lokalnej miary albo modyfikowanie przez operację, którą możemy tu określić jako "piekarski tuzin". Tkaniny sprzedawano cum pollicibus, kładąc kciuk na końcu metalowej miary i zaczynając mierzenie po jego drugiej stronie. Jeżeli artykuły sprzedawano na wagę, szala, na której kładziono towar, była niżej niż druga zamiast znajdować się na tym samym poziomie. Rezultatem takiego upartego nie doliczenia był 37-calowy szkocki jard i 112 - funtowy cetnar.
    Metryczne ekwiwalenty średniowiecznych jednostek, które znajdujemy we współczesnych publikacjach, nie są zwykle oparte na średniowiecznych wzorcach, ale na lokalnych miarach używanych w XIX w. Ich rozmiary zostały ustalone z ogromną precyzja, kiedy różne części Europy przechodziły na system metryczny, a metrolodzy optymistycznie zakładają, ze wzorce nie mieniły się od wieków średnich, w każdym razie nieznacznie. Istnieje tylko jeden wcześniejszy, obszerny spis liczb, wykonanych w latach 60. XVIII w. przez Mathieu Tilleta dla Francuskiej Akademii Nauk, chociaż wiele informacji można zaczerpnąć z XVIII wiecznych kupieckich manuałów. Wiele liczb zawartych w ich średniowiecznych odpowiednikach zwłaszcza w La Pratica della mercatura /ok.1340/ Pegolottiego, należy traktowa ostrożnie, gdy nie zawsze są wiarygodne, trzeba też brać pod uwagę możliwość pomyłki kopisty.
    Poniższa lista zawiera najbardziej rozpowszechnione jednostki wraz z wyjaśnieniami ewentualnie przypuszczeniami, jak je ustalono. Tam gdzie podano metryczne odpowiedniki, chodzi o miary angielskie, chyba że istnieją inne zastrzeżenia.

    Miary długości:

   Cal /2,54 cm/: uncia, od unguis, co oznacza szerokość paznokcia kciuka; stąd nazywano go też thumb, tomme /kciuk/ itd. W Szkocji, Holandii i Skandynawii.

   Stopa /12 cali; 30,48 cm/: rzymskie pes /29,45 cm/; francuskie pied /32,48 cm/.

    Łokieć: francuskie aune; oba pochodzą od ulna, jednostki długości o trudnych do ustalenia rozmiarach, z czasem równała się dwóm stopom /ok.60 cm/, ale często byłą znacznie dłuższa, jak łokieć, którym mierzono sukno w XV-wiecznej Anglii, liczący 45 cali /114 cm/.

   Jard /3 stopy; 91.44 cm/, ze staro angielskiego gerd, spokrewnionego z verga, czyli rod /po. Żerdź/. Wprowadzony przez Henryka I jako jednostka miary materiału; według Wilhelma z Malmesbury był to odcinek między jego nosem a końce, wyciągniętej ręki - tradycyjny sposób mierzenia sukna.

   Farthom /6 stóp, 1,82 m/ długość rozpiętych ramion, jako francuskie toise, od tensa - rozpostarty.

   Pręt /perch/ :od partica /także żerdź lub tyczkas/, miara używana do dziś: ujednolicona dla gruntu ornego na 16,5 stopy /prawdopodobnie 20 "naturalnych" stóp 10- calowych/ , ale licząca ok.25 stóp dla obszarów leśnych z wieloma lokalnymi wariantami.

   Furlong /40 prętów lub 220 jardów, 201,6 m/; oznacza dosłownie "długość bruzdy".

   Mila /standartowa 1760 jardów, 8 furlongów, 1,61 km km/; początkowo nieprecyzyjna jednostka, w wiekach średnich mogła osiągnąć nawet ok.2200 jardów; termin pochodzi od mile pasuum, chociaż rzymska mila miała 1000 kroków lub 5000 stóp, czyli 1 ,47 km.

   League /mila nieangielska/: od galijskiego leuga; tak jak germańska rasta, pierwotnie nieprecyzyjna, był to dystans, który przeciętny człowiek może przejść nie odpoczywając; ujednolicona przez rzymian wyniosła 1,5 mili, ale znacznie dłuższa /2 lub 3 mile angielskie/ w wiekach średnich.

   Miary powierzchni: ważne w przypadku mierzenia ziemi uprawnej; ponieważ pola i obszary leśne miały zwykle nieregularny kształt, jednostki miary powierzchni często były wtórne wobec innych jednostek.

   Angielski akr. Od ager - pole, był jednostką nieprecyzyjną /4840[22x220] jardów kwadratowych czy 40,46 arów/ i określano go za pomocą furlonga. Jego nazwa prawdopodobnie wywodziła się od obszaru, jako można było zaorać w ciągu jednego ranka, jak germański Morgen /30-40 arów/. Grunt orny mierzono też ilością ziarna potrzebną do obsiania go, np. francuski setier /ok.34 arów/, od łacińskiego sevtarius, ok. 30 litrów. Bardziej rozpowszechniony arpent /od arepenna/ był galijską pozostałością, zwykle oznaczającą tyle samo, nieco więcej natomiast /ok. 50 arów/ dla obszarów leśnych.

   Jednostki objętości: tak jak obszar, trudno ją zmierzyć bezpośrednia, więc jednostki wywodziły się z prostszych ustalenia jednostek wagi. Podstawowa miarą była półkwarta /0,57 litra/, której wielokrotnością były, kwarta /2 półkwarta/, galon /8 półkwart/, garniec /2 galony/ oraz buszel /8 galonów, 36,35 litrów; większy niż old Winchester bushel, który mieścił 35,24 litra/. Mniejszymi jednostkami były zazwyczaj miary objętości płynów, a większymi miary objętości ciał sypkich, chociaż oprócz buszla były jeszcze większe miary objętości płynów /np. dla wina: beczka = 2 pipy = 4 hogsheads = 252 galony/. Anglosaski pund oznaczał zarówno funt, jak i półkwartę wody, jak podaje nam medyczny podręcznik znany pod nazwą Leechdoms. Późniejsza, znacznie mniejsza półkwarta, która stał się wzorcem, została wywiedziona z funta ziarna /zboża lub grochu/. Gdziekolwiek w grę wchodziło ziarno natychmiast pojawiał sie problem miary "czubatej" i "płaskiej", która różniła się zasadniczo, w zależności od kształtu naczynia użytego do mierzenia.

   Jednostki wagi: te jednostki są łatwe do porównania ze sobą, ponieważ dzięki wadze dzielenie na pół i podwajanie stało się proste, nie ma jednak wśród nich wyraźnie dużych jednostek. Większość średniowiecznej terminologii jest zapożyczona z rzymskiej. Podstawowe grany, pierwotnie używane do ważenia złota, mają w całej Europie ok.0,05 g /zwykle 0,048 g, ale paryski gran 0,052 g/ lub 0,06 g /angielski gran wagi troy, używany do ważenia szlachetnych metali/, tj. odpowiadają pojedynczemu standaryzowanemu ziarnu pszenicy czy jęczmienia, które, poza niewieloma miejscami /takimi jak Wenecja/, zastąpiły klasyczny karat równy 0,189 g. Te jednostki, jak systematycznie podają średniowieczne źródła metrologiczne, były ze sobą wygodnie spokrewnione, gdyż 1 karat=3 ziarnom jęczmienia -= 4 ziarnom pszenicy. Uncja wywodziła się z rzymskiej uncia /która równała się 27,29 g/, i wahała się miedzy ok.28 g a ok. 32g, będąc w różny sposób spokrewnionym z granem. Angielska uncja wagi troy /31,10g/ dzielił się na 20 pennyweights lub 24 grany. Marka, wczesna germańska jednostka, na samym początku równała się 8 uncjom, jak w systemie rzymskim, który został stworzony do ważenia złota srebra w systemie wag troy. Zwykły funt równał się 15 lub, jeszcze częściej, 16 uncjom /avoirdupois lub podwójna marka/, ale pojawiaj się też inne liczby, których wielokrotności różnią się, w zależności od lokalnych obyczajów i rodzaju ważonego artykułu.

   Większe jednostki, stosowane do ważenia produkcji rolnej, metalu, itd., były albo właściwe dla ważonego materiału /fother [pol. Fura] a ołowiu , chaldron [32 buszle] węgla/ albo też stanowiły ułamek lub wielokrotność cetnara, który początkowo wynosił 100 funtów, a dla kilku artykułów 120 funtów /tzw.long hundred, pol. Długi cetnar./ Angielskie jednostki wynoszące 104 lbs /dla wełny i innych artykułów/ zostały ustalone po gwałtownym sporze miedzy Edwardem I a Kampanią Kupiecką, dotyczącym procedury ważenia. Dyskusja dotyczyła włączenia do wzorców zwyczajowych niedokładności dopuszczalnych na zasadzie "piekarskiego tuzina". 112 - funtowy cetnar umożliwił zastąpieniu niewygodnej 6 i 1/4-funtowej jednostki, zw. Nail lub clove, wygodniejszą, 7-funtową, która przetrwała w sukiennictwie do końca XVIII w.

Żródła: Philip Grierson Encyklopedia Średniowiecza - Wyd. Czytelnik

Powrót Strona Główna

Autor strony Wojciech Litewiak e-mail [e-mail] , oraz inni pasjonaci których znalazłem w internecie.

---