21. Świadczenie pieniężne i odsetki
Pieniądz
Brak definicji legalnej pieniądza. Radwański:
powszechny znak miary odniesiony do dóbr i usług występujących w obrocie gospodarczym (mierzy się je poprzez przyrównanie ich to powszechnej jednostki pomiaru)
Funkcje pieniądza:
określenie wartości ekonomicznej dóbr i usług
nośnik wartości - reprezentuje siłę kupna - można dostać za niego w zasadzie wszystkie dobra i usługi
Funkcje szczególne pieniądza:
f. powszechnego środka wymiany dóbr i usług
f. akumulacji wartości ekonomicznych
f. płatnicza - zaspokajanie interesów wierzyciela
Należy odróżnić jednostkę pieniężną od znaku pieniężnego, którym może być przedmiot materialny (w Polsce banknoty i monety emitowane przez NBP). Pieniądz elektroniczny jest cyfrowym odpowiednikiem znaków pieniężnych, a przechowywany na elektronicznych nośnikach informacji. E-pieniądz wydaje się w postaci instrumentu pieniądza elektronicznego, jakim jest np. karta elektroniczna, zasilona do określonej wartości (tzw. portmonetka elektroniczna). E-pieniądz jest odpowiednikiem znaków pieniężnych, a nie prawnym środkiem płatniczym na terenie RP - nie jest powszechnym środkiem umarzania wierzytelności.
Spełnienie świadczenia pieniężnego
Art. 358(1). § 1. Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
Zasada walutowości
Art. 358. § 1. Jeżeli przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej, dłużnik może spełnić świadczenie w walucie polskiej, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe będące źródłem zobowiązania lub czynność prawna zastrzega spełnienie świadczenia w walucie obcej.
§ 2. Wartość waluty obcej określa się według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia wymagalności roszczenia, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe lub czynność prawna stanowi inaczej. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia w walucie polskiej według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia, w którym zapłata jest dokonana.
Formy zapłaty:
gotówkowa - przeniesienie własności znaków pieniężnych
bezgotówkowa - pieniądz bankowy i elektroniczny; p.b. to jednostki pieniężne zapisane na rachunkach bankowych; taka forma spełnienia zobowiązania wymaga zgody stron, choćby dorozumianej (np. wskazanie rachunku bankowego formularzu dokumentu); w pewnych stosunkach występuje zwyczaj zapłaty bezgotówkowej i związku z tym takie świadczenie może być spełnione, w myśl art 354KC, bez w/w uzgodnienia; p.e. opisano wyżej.
Nominalizm
Zgodnie z art. 358(1) § 1, spełnienie zobowiązania następuje poprzez zapłatę tej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili powstania. Zasada nominalizmu odnosi się tylko do tych zobowiązań, których przedmiotem „od chwili powstania” jest suma pieniężna (zobowiązania pieniężne w ścisłym tego słowa znaczeniu). Nie zalicza się do nich zobowiązań w zasadzie niepieniężnych ze świadczeniem pieniężnym, np. odszkodowanie pieniężne za doznaną krzywdę.
Odsetki
Odsetki to świadczenie uboczne (akcesoryjne) i okresowe, realizowane z reguły w takich samych przedmiotach co świadczenie główne i w wysokości obliczonej według stopy procentowej i czasu potencjalnego korzystania z przedmiotów objętych świadczeniem głównym.
Art. 359. § 1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.
§ 2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe.
§ 2(1). Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne). /od dnia 2009-06-25 stopa k.l. wynosi 5%/
§ 2(2). Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.
§ 2(3). Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.
§ 3. Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, wysokość odsetek ustawowych, kierując się koniecznością zapewnienia dyscypliny płatniczej i sprawnego przeprowadzania rozliczeń pieniężnych, biorąc pod uwagę wysokość rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego. /od dnia 12 grudnia 2008 r. o.u. wynoszą 13%/
Funkcje odsetek:
wynagrodzenie za możliwość korzystania z cudzych pieniędzy lub innych wartości w pewnym okresie
odsetki za opóźnienie - swoista funkcja odszkodowawcza
odsetki o funkcji waloryzacyjnej (podobnie jak waloryzacja, mają za zadania rekompensować spadek siły nabywczej pieniądza, lecz nie mogą być stosowane łącznie)
Przedawnienie
Jako że odsetki są świadczeniem okresowym, to w myśl art. 118KC przedawniają się po upływie 3 lat. Jest to przepis ogólny, modyfikowany przez art. 554KC - 2 letni termin przedawnienia dla roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, i art. 646KC - 2 letni termin dla roszczeń wynikających z umowy o dzieło, chociaż przypadek z art. 554KC wywołuje spory w doktrynie. Zgodnie z art. 120 bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia wymagalności roszczenia o zapłatę odsetek.
22. Waloryzacja
Art. 358(1).
(...)
§ 2. Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.
§ 3. W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
§ 4. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.
§ 5. Przepisy § 2 i 3 nie uchybiają przepisom regulującym wysokość cen i innych świadczeń pieniężnych.
Waloryzacja stanowi wyjątek od zasady nominalizmu, opisanej w pkt. 21. Otóż z.n. głosi, że wykonanie zobowiązania pieniężnego następuje przez zapłatę sumy nominalnej. Natomiast waloryzacja modyfikuje tą zasadę poprzez możliwość zmiany wysokości świadczenia bądź sposobu jego spełnienia, jeśli zaszły istotne zmiany siły nabywczej pieniądza.
Klauzula waloryzacyjna
Na mocy art. 358(1). § 2 strony mogą zastrzec w umowie miernik wartości inny niżeli pieniądz. Takie zastrzeżenie nazywa się klauzulą waloryzacyjną. Ich sens polega na tym, że na ich podstawie ustala się ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić (nie zmieniają one przedmiotu świadczenia, którym nadal jest pieniądz).
Rodzaje klauzul:
k. walutowe - miernikiem jest waluta inna od tej, na którą opiewa zobowiązanie pieniężne,
k. towarowe - miernikiem jest cena określonego towaru,
k. indeksowe - miernikiem jest wartość powszechnie znanego wskaźnika, np. inflacji,
k. złota - miernikiem jest cena określonej ilości złota
k. uposażenia - miernikiem jest minimalna lub średnia płaca w całej gospodarce, określonym sektorze lub zawodzie.
Waloryzacja sądowa
Przesłanki:
istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania,
żądanie strony zobowiązania skierowane do sądu.
Sąd może zmienić wysokość świadczenia i/lub sposób jego spełnienia, mając na względzie:
interesy obu stron,
zasady współżycia społecznego.
Zgodnie z zasadą swobody umów, strony mogą same zawrzeć umowę umowę modyfikującą treść zobowiązania ze względu na istotną zmianę siły nabywczej pieniądza.
23. Naprawienie szkody
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Przesłanki:
zdarzenie, z którym prawo wiąże obowiązek naprawienia szkody,
szkoda,
związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą.
Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej:
z. winy - zawiniony czyn/zaniechanie człowieka stanowi źródło odpowiedzialności,
z. ryzyka - źródłem odpowiedzialności jest sam fakt eksploatowania niebezpiecznych dla otoczenia urządzenia lub posługiwania się do realizacji swoich interesów podległymi osobami; z reguły sięga do granic siły wyższej, które to zdarzenie charakteryzują następujące cechy:
jest zewnętrzne wobec urządzenia, z którego funkcjonowaniem związana jest odpowiedzialność,
niemożliwe do przewidzenia - dokładnie nikły stopień prawdopodobieństwa wystąpienia,
niemożliwe do zapobieżenia.
z. słuszności - przypisanie odpowiedzialności podmiotowi ze względu na zasady współżycia społecznego,
z. gwarancyjno-repartycyjna - jej klasycznym przejawem są ubezpieczenia; wynika ze współuczestnictwa sprawców lub osób poszkodowanych w tworzeniu funduszu ubezpieczeń.
Rodzaje odpowiedzialności:
o. deliktowa - czyny niedozwolone z art. 415 i n. KC,
o. kontraktowa - w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, którego źródłem może być umowa, bądź inne zdarzenie prawne.
Związek przyczynowy
wynikanie szkody ze zdarzenia (bez zdarzenia nie byłoby szkody),
cecha normalności - oprócz tego, że szkoda musi wynikać ze zdarzenia, to związek przyczynowy musi być adekwatny, czyli jego skutki muszą być właściwe dla danej kategorii zdarzeń (teoria adekwatnego związku przyczynowego).
Szkoda - wszelkie uszczerbki w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli.
Rodzaje szkody:
sz. niemajątkowa - krzywda
sz. majątkowa:
strata (damnum emergens) - zmniejszenie majątku poszkodowanego,
utracone korzyści (lucrum cessans) - majątek poszkodowanego nie wzrósł tak, jakby mógł gdyby nie nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę.
Na poczet szkody należy również zaliczyć uzyskane korzyści (np. wartości części z powypadkowego samochodu).
*szkoda w granicach ujemnego interesu umownego - szkoda spowodowana niezawarciem umowy (co by strona miała, gdyby nie wdawała się w zawierania umowy),
*szkoda w granicach dodatniego interesu umownego - szkoda powstała w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej umowy.
Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody
Funkcje odszkodowania:
f. kompensacyjna - wyrównanie szkody doznanej przez poszkodowanego i przywrócenie stanu sprzed jej powstania,
f. represyjna - kara dla osoby odpowiedzialnej za szkodę w postaci obowiązku naprawienia szkody,
f. prewencyjna i wychowawcza - zapobiegania wyrządzania szkód.
Kwestia przyczynienia się poszkodowanego
Art. 362. Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.
Zgodnie z przeważającym poglądem, zachowanie poszkodowanego musi pozostawać w adekwatnym związku przyczynowym z powstałą szkodą (za którą odpowiedzialność ponosi inna osoba), a także musi ono być obiektywnie naganne (musi być niezgodne z powszechnie przyjętymi sposobami postępowania).
Sposób naprawienia szkody
Art. 363. § 1. Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna)
zapłata odpowiedniej sumy pieniężnej (rekompensata pieniężna)
Wysokość odszkodowania
Art. 363.
(...)
§ 2. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.
Zgodnie z zasadą pełnego odszkodowania (art. 361 § 2), przy ustalaniu wysokości odszkodowania należy brać pod uwagę zmiany wartości w całym majątku poszkodowanego (tzw. pretium singulare), biorąc pod uwagę sposób i użycia i związki danego przedmiotu zresztą majątku poszkodowanego.
Datą ustalenia odszkodowania będzie w praktyce data wydania orzeczenia przez właściwy organ państwowy (art. 316 KPC).
Szczególnymi okolicznościami modyfikującymi zasady ogólne mogłyby być sytuacje tj. niepełne zaspokojenie poszkodowanego, czy uzyskanie przez niego bezpodstawnej korzyści.