|
Przedmiotem niniejszej opinii są odpowiedzi na pytania i wątpliwości z zakresu prawa autorskiego powstające w związku z tworzeniem i funkcjonowaniem bibliotek cyfrowych. Podstawowe pytania dotyczą tego, w jakim zakresie bibliotekarze mogą publikować elektronicznie i digitalizować utwory znajdujące się w zasobach bibliotek i na jakich zasadach mogą udostępniać te zasoby użytkownikom. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, zamawiająca opinię prawną, prosi o odpowiedzi na pytania zawarte w opinii.
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przystąpiła do realizacji projektu budowy Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Bibliotekę cyfrową tworzy konsorcjum składające się z pięciu bibliotek szkół wyższych regionu i 2 publicznych, z których każda udostępnia swoje zbiory do korzystania. Szkoły wyższe i biblioteki tworzące konsorcjum mają charakter publiczny. Celem podjętych przez konsorcjum działań jest m.in.:
ułatwienie dostępu do wybranych publikacji — podręczników, skryptów, monografii naukowych,
stworzenie cyfrowych kopii najcenniejszych dzieł,
zapewnienie dostępu do czasopism w postaci elektronicznej — bez podnoszenia kosztów zakupu i utrzymania,
udostępnienie on-line katalogów.
Umowa konsorcjum nie powołuje do życia nowego podmiotu prawa, a jedynie dotychczas istniejące podmioty (biblioteki) określają zasady wspólnej współpracy w zakresie tworzenia jednolitych zasad opracowywania zasobów oraz udostępniania zbiorów w formie cyfrowej.
Z przekazanych informacji wynika, iż biblioteka cyfrowa będzie się składać z następujących materiałów:
kolekcji naukowo-dydaktycznej — zawierającej cyfrowe kopie podręczników, monografii, artykułów naukowych,
kolekcji dziedzictwa kulturowego — zawierającej inkunabuły, starodruki, zbiory ikonograficzne i inne,
kolekcji regionalnych — zawierającej ulotki, plakaty, zaproszenia, katalogi wystaw i targów, tekstów o regionie,
muzykaliów — nut, partytur,
Pytanie 1: Na jakich dokumentach urzędowych muszę oprzeć swoje działania związane z budową biblioteki cyfrowej? Co będzie moją podstawą prawną?
3.1.A. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
Poniższe wyjaśnienia zostały przeprowadzone na gruncie przepisów Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. (tekst jednolity Dz. U. nr 80, poz. 904 z 2000 r., ze zm.). Z punktu widzenia przedmiotu opinii najistotniejsze znaczenie ma właśnie przywołana ustawa. Obecnie obowiązująca ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych pochodzi z 1994 r., do chwili obecnej była kilkakrotnie zmieniana. Nowelizacja ustawy dokonana w 2004 r.[1] wprowadziła istotne zmiany w zakresie regulacji odnoszących się do działalności bibliotek. Nie dokonując w tym miejscu szczegółowej oceny tych nowelizacji, należy wskazać, iż jednym z celów dokonywanych zmian było dostosowanie polskiego prawa autorskiego do wymogów unijnych. Niestety, nie zawsze cel ten został osiągnięty.
3.1.B. Ustawa o ochronie baz danych
W lipcu 2001 r. uchwalono Ustawę o ochronie baz danych [2] (u.o.b.d.). Ustawa ta implementuje do polskiego porządku prawnego dyrektywę UE o ochronie baz danych [3]. Ustawa ta wprowadza nową, tzw. sui generis ochronę baz danych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pnkt. 1 u.o.b.d. baza danych oznacza zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów, zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagający istotnego nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji zawartości. Ochrona sui generis przysługuje bazom danych, które wymagają poniesienia istotnej inwestycji. Przewidziana poza ochroną autorsko-prawną (obejmującą tylko twórcze bazy danych) sui generis nowa ochrona baz danych ma coraz większe znaczenia dla zabezpieczenia interesów podmiotów tworzących różnego rodzaju zbiory, zestawienia, kompilacje. Zgodnie z art. 3 u.o.b.d. wypożyczanie baz danych nie stanowi pobierania danych lub wtórnego ich wykorzystania. Zatem wypożyczanie nie jest objęte sui generis prawem producenta bazy danych.
3.1.C. Ustawa o bibliotekach
Z uwagi na okoliczność, iż rozważania z zakresu prawa autorskiego dotyczą bibliotek, celowe jest uczynienie odwołania do Ustawy o bibliotekach [4], szczególnie w aspekcie określenia charakteru bibliotek cyfrowych, udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy zbiory różnych materiałów udostępniane w systemie on-line (tzw. biblioteki cyfrowe) stanowią bibliotekę w rozumieniu tej ustawy. Odwołując się do definicji materiału bibliotecznego zawartej w art. 5 ust. o bibl., i definicji podstawowych zadań bibliotek, zawartej w art. 5 ust. o bibl., należy, tak jak czynią to J. Barta i R. Markiewicz, przyjąć, że zdigitalizowane wersje utworów stanowią materiał biblioteczny, a ich rozpowszechnianie przez Internet, on-line, jest formą udostępniania zbiorów [5]. Tym samym biblioteki cyfrowe stanowią biblioteki w rozumieniu Ustawy o bibliotekach; wszelkie przepisy szczególne dotyczące bibliotek tradycyjnych odpowiednio lub wprost będą miały zastosowanie do bibliotek cyfrowych. Przesądza to o tym, że co do zasady np. przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych statujące licencje w zakresie dozwolonego użytku na rzecz bibliotek, będą miały zastosowanie do bibliotek cyfrowych.
3.1.D. Ustawa o szkolnictwie wyższym
Czwartym aktem prawym, o którym należy wspomnieć w kontekście omawianej problematyki, jest Ustawa o szkolnictwie wyższym [6]. W szczególności należy zasygnalizować, iż obecnie obowiązująca ustawa nie zawiera regulacji dotyczących problematyki nabycia przez szkołę wyższą praw autorskich do prac magisterskich czy licencjackich przygotowanych przez studentów. Jednakże w jednym z przygotowanych projektów zmian tej ustawy przewidziano postanowienie, zgodnie z którym prawo pierwszeństwa opublikowania utworu — pracy dyplomowej studenta przysługiwałoby szkole. Projekt ustawy o szkolnictwie wyższym z dnia 21 kwietnia 2005 r. zawiera propozycję zmiany ustawy o prawie autorskim i dodanie art. 15 a o treści: Uczelni przysługuje pierwszeństwo opublikowania pracy dyplomowej studenta. Jeżeli uczelnia nie opublikowała pracy w ciągu 6 miesięcy od jej obrony, student, który ją przygotował, może ja opublikować, chyba że praca dyplomowa jest częścią utworu zbiorowego. Przepis ten nie został dotychczas uchwalony.
Pytanie 2: Jak się ma nasze polskie prawo autorskie do prawa obowiązującego w Europie, jakie są podobieństwa? Czy są planowane w najbliższym czasie dostosowania naszego prawa do wymogów UE?
W zakresie prawa autorskiego i praw pokrewnych uchwalono w Unii Europejskiej 9 dyrektyw. Dyrektywy są tego rodzaju aktami prawnymi, które służą harmonizacji ustawodawstwa krajowego, nie mają bezpośredniego zastosowania w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej [7], wymagają dopiero implementacji do wewnętrznych porządków prawnych. Implementacja może nastąpić poprzez wierne skopiowanie (“copy-out”) rozwiązania unijnego lub wprowadzenie jego odpowiednika (“re-expression”). Harmonizacja polskiego prawa z porządkiem prawnym Unii Europejskiej odbywa się przede wszystkim poprzez uchwalanie nowych (odrębnych) ustaw lub zmianę już istniejących przepisów. W prawie polskim implementacja dyrektyw była i jest dokonywana poprzez wprowadzenie zmian do Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Spośród kilku uchwalonych już dyrektyw z uwagi na przedmiot rozważań, dwie poniżej omówione dyrektywy mają istotne znaczenie.
3.2.A. Dyrektywa w sprawie najmu i użyczania
Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich nr 92/100 z dnia 19 listopada 1992 r., dotycząca prawa najmu i użyczania oraz określonych praw pokrewnych w zakresie własności intelektualnej [8]. W związku ze wzrostem znaczenia, zarówno dla rozwoju gospodarczego, jak i kulturalnego takich form udostępniania utworów, jakimi są najem i użyczanie, konieczne było zharmonizowanie uregulowań zawartych w poszczególnych krajach członkowskich. Podkreślić należy, że omawiana dyrektywa odegrała bardzo istotną rolę. Po pierwsze, wprowadziła definicję pojęć: najem (rental) i użyczanie (lending). Po drugie, przesądziła, iż najem i użyczanie objęte są monopolem autorskim.
Zgodnie z art. 1 dyrektywy państwa członkowskie ustanawiają, z zastrzeżeniem art. 5, prawo zezwalania lub zakazywania najmu oraz użyczania oryginałów i egzemplarzy zwielokrotnienia utworów chronionych prawem autorskim oraz przedmiotów praw pokrewnych (artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów). W art. 5 dyrektywy (“Wyjątek od wyłącznego prawa publicznego użyczania”) przewidziano, iż poszczególne kraje członkowskie mogą ustanowić wyjątki od wyłącznego prawa użyczania, o ile twórcy otrzymają wynagrodzenie za takie użyczanie. Ponadto, na podstawie art. 5 ust. 3 krajom członkowskim przysługuje uprawnienie do zwolnienia określonych instytucji od obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Dyrektywa ta została implementowana do polskiego porządku prawnego. Polski ustawodawca nie zdecydował się na skorzystanie z uprawnienia przewidzianego w art. 5 ust. 3 dyrektywy.
Pytanie 3: Czy ustawodawca Polski będzie musiał z czasem wprowadzić odpłatność z tytułu publicznego wypożyczania dzieł?
Obecne uregulowanie zawarte w art. 28 pr. aut. — generalna nieodpłatna licencja dla bibliotek — jest niezgodne z prawem unijnym. Należy mieć zatem na uwadze, że w przyszłości tylko niektóre kategorie instytucji będą zwolnione od obowiązku zapłaty wynagrodzenia z tytułu użyczania (nieodpłatnego wypożyczania egzemplarzy). Wydaje się, że biblioteki szkół wyższych powinny zostać zaliczone przez ustawodawcę do kategorii instytucji zwolnionych od obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Zasadnym jest, aby przedstawiciele środowiska bibliotekarzy monitorowali na bieżąco prace nad nowelizacją ustawy.
3.2.B. Dyrektywa o niektórych aspektach prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym
Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 22 maja 2001 r. dotyczy problematyki prawa autorskiego i praw pokrewnych w ramach rynku wewnętrznego ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania tych praw w społeczeństwie informacyjnym. Dyrektywa reguluje kwestie związane z majątkowymi prawami autorskimi. Poza jej zakresem znajduje się problematyka autorskich praw osobistych. Dyrektywa harmonizuje tak ważne dla prawa autorskiego pojęcia, jak: prawo reprodukcji (zwielokrotniania), dystrybucji (wprowadzania do obrotu), publicznego rozpowszechniania, publicznego udostępniania. Także uregulowanie w zakresie wprowadzenia ochrony zabezpieczeń technicznych i informacji na służących zarządzaniu prawami ma decydujące znaczenie dla interpretacji treści prawa autorskiego, jak i skutecznego wykonywania tego prawa w środowisku globalnych sieci komputerowych.
Zauważyć należy, że postęp techniczny zasadniczo wpływa na prawo autorskie. Jak niejednokrotnie mogliśmy się o tym przekonać, historia prawa autorskiego to proces dostosowywania tego prawa do wymogów stawianych przez rozwój techniczny. Mamy więc do czynienia z ewolucją prawa autorskiego w digitalnym świecie, czego najlepszym przykładem jest dyrektywa dotycząca harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Nowe możliwości utrwalania, zwielokrotniania i rozpowszechniania utworów powodują konieczność zmian prawa autorskiego tak, by mogło ono spełniać swoją podstawową rolę — chronić interesy twórców, ale także użytkowników, całego społeczeństwa, aby nie zostało ono pozbawione dostępu do informacji, nauki i dorobku kultury.
Dozwolony użytek utworów i przedmiotów praw pokrewnych
Poza zawartym w art. 5 ust. 1 pkt “a” uregulowaniem odnoszącym się do sporządzania krótkotrwałych kopii dyrektywa wprowadza szereg fakultatywnych wyjątków od:
prawa zwielokrotniania — art. 5 ust. 2 “a” — “e”. W tym w art. 5 ust. 2 “c” przewiduje możliwość wprowadzenia dozwolonego użytku na rzecz: publicznie dostępnych bibliotek, instytucji naukowych, archiwów, o ile dokonywane reprodukcje nie mają bezpośredniego lub pośredniego charakteru komercyjnego;
prawa zwielokrotniania i prawa publicznego rozpowszechniania — art. 5 ust. 3 “a” — “o”. W tym w art. 5 ust. 3 “m” przewiduje możliwość wprowadzenia dozwolonego użytku na rzecz: publicznego rozpowszechniania i publicznego komunikowania, dla celów badań lub prywatnych studiów na rzecz indywidualnych osób.
Poszczególne kraje członkowskie mają zatem swobodę w ustanawianiu tych ograniczeń treści prawa, które podlegają jednak ocenie z punktu widzenia zasad ogólnych, takich samych (art. 5 ust. 4 dyrektywy), jak przyjęte w art. 9 ust. 2 konwencji berneńskiej. Szczegółowa analiza tej problematyki wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Wskazujemy, iż dokonując implementacji dyrektywy Polski, ustawodawca m.in. znowelizował przepis art. 28 ust. o pr. aut. Szczegółowo nowelizacja ta zostanie omówiona w pkt 6.2 i 6.3.
Celowe wydaje się wskazanie na pkt 40 preambuły dyrektywy, zgodnie z którym państwa członkowskie mogą wprowadzać wyjątki lub ograniczenia na rzecz niektórych organizacji nienastawionych na osiąganie zysku, takich jak biblioteki publiczne i inne podobne instytucje, na przykład archiwa. Jednakże te wyjątki powinny zostać ograniczone do określonych szczególnych przypadków objętych prawem do zwielokrotniania. Jak podkreślono w tym punkcie preambuły wskazane wyjątki nie powinny obejmować przypadków, gdy korzystanie pozostaje w związku z udostępnianiem utworów on-line. Nie przewidziano wprowadzenia dozwolonego użytku w zakresie rozpowszechniania utworów on-line.
Odpowiedzialność z tytułu usuwania lub obchodzenia technicznych zabezpieczeń i informacji służących do zarządzania prawami
W związku z masowym, niekontrolowanym kopiowaniem materiałów dostępnych w sieciach elektronicznych (tj. utworów, przedmiotów praw pokrewnych, bazy danych chronionej prawemsui generis), pojawił się problem adekwatnego zabezpieczenia interesów podmiotów praw wyłącznych przed tego typu działaniami. Uznano, że najskuteczniejszym rozwiązaniem będzie wykorzystanie nowoczesnych technologii, które będą ograniczały lub nawet wyłączały możliwości kopiowania dzieł dostępnych w elektronicznej formie (the answer to the machine is machine). Zauważmy jednak, że takie zabezpieczenia techniczne można było usunąć. Wtedy z kolei pojawił się problem kwalifikacji prawnej działalności polegającej na usuwaniu takich zabezpieczeń technicznych i konieczność wprowadzenia odpowiednich uregulowań w tym zakresie.
Art. 6 omawianej dyrektywy przewiduje, że państwa członkowskie Unii zapewnią odpowiednią ochronę przed czynnościami, które prowadzą do usuwania (obchodzenia) wszelkich skutecznych środków technicznych, mających na celu ochronę praw autorskich, praw pokrewnych isui generisprawa producenta bazy danych. Co do zasady usuwanie (obchodzenie) takich zabezpieczeń jest zabronione. Nadto dyrektywa nakłada na państwa członkowskie zobowiązania dotyczące ochrony informacji na temat zarządzania prawami autorskimi, pokrewnymi orazsui generisprawem producenta bazy danych (art. 7). Usuwanie takich informacji jest zabronione.
Także w odniesieniu do omówionej problematyki dokonano zmian prawa polskiego. Przyjęte w prawie polskim rozwiązanie budzi jednak istotne wątpliwości co do zgodności z prawem unijnym. Ponadto pragnę zasygnalizować, iż przygotowywana jest obecnie kolejna zmiana ustawy o prawie autorskim, której głównym celem jest implementacja ostatniej z uchwalonych w UE dyrektyw z zakresu prawa własności intelektualnej — dyrektywy w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej z 2004 r. (opubl. w OJ L 157, z dnia 30 kwietnia 2004 r.). Dyrektywa ta ma mniejsze znaczenie z punktu widzenia przedmiotu niniejszej opinii. Można także spodziewać się, iż w związku z podjętymi pracami nad kolejną nowelizacją zostaną usunięte — zmienione obowiązujące przepisy, które są niezgodne z prawem unijnym. Z uwagi na wstępny etap prac nad nowelizacją, trudno przewidzieć jej ostateczny kształt, nie mam też możliwości omówienia jej podstawowych rozwiązań. Sugeruję konieczność monitorowania na bieżąco prac nad nowelizacją ustawy.
4. Ocena stanu faktycznego w świetle stanu prawnego
Poniżej, w świetle uwag natury ogólnej udzielam odpowiedzi na szczegółowe pytania i wyjaśniam podstawowe problemy autorsko-prawne, jakie mogą powstać w związku z funkcjonowaniem bibliotek cyfrowych. Nowy sposób udostępniania w ramach bibliotek cyfrowych utworów oraz przedmiotów praw pokrewnych rodzi wiele wątpliwości prawnych.
4. 1. Przedmioty ochrony w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych
Art. 1 ust. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (pr. aut.) określa, iżprzedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Jak wynika z treści przytoczonego przepisu wskazuje on cechy, jakie powinien spełniać “twór ducha ludzkiego”, aby można go było zakwalifikować jako “utwór” w rozumieniu ustawy. Wykazywać on musi zatem łącznie następujące cechy:
być przejawem działalności twórczej,
mieć indywidualny charakter.
Sformułowanie “przejaw działalności twórczej” oznacza, że sama myśl ludzka, choćby nawet oryginalna, nie wystarcza, by stała się przedmiotem ochrony prawnej. Konieczne jest, aby została ona uzewnętrzniona, przejawiona na zewnątrz w postaci ustalającej jej treść i formę. Istotne jest także, aby utwór był rezultatem działalności o charakterze kreacyjnym, przedstawiał subiektywnie nowy wytwór intelektu. Tę cechę utworu określa się jako “oryginalność” [9].
Kolejną przesłanką jest “indywidualny charakter utworu”. Podkreślić należy, że nie ma znaczenia jak silna i wyraĄna jest cecha osobistej twórczości. Indywidualność utworu należy oceniać dwojako. Możliwe jest traktowanie tej przesłankirestryktywnie, tak jak to czyni w literaturze A. Troller, domagający się od każdego utworu, by był w tym stopniu “wywołany” niepowtarzalną osobowością twórcy, że ma charakter statystycznie jednorazowy (niepowtarzalny). Weryfikacja tak rozumianego kryterium “indywidualnego charakteru” byłaby możliwa przez odwołanie się do koncepcji tzw. statystycznej jednorazowości sformułowanej przez M. Kummera. Chodzi tu o badanie, czy wcześniej takie dzieło powstało oraz czy jest statystycznie prawdopodobne wytworzenie go w przyszłości przez inną osobę. OdpowiedĄ negatywna na te dwa pytania przesądza o istnieniu indywidualności dzieła. Kryterium statystycznej jednorazowości nie wyklucza paralelnej twórczości w wyjątkowych sytuacjach. Stosując natomiast mniej rygorystyczne wymogi, można by było sprowadzić ocenę tej przesłanki do tego,czy dany rezultat działalności był, czy też nie, w pełni zdeterminowany przez opisywany przedmiot, założony cel (funkcję); innymi słowy — czy jest wynikiem pracy rutynowej, “szablonowej”, czy też takim, który jest możliwy do osiągnięcia przez osoby (specjalistów) podejmujących się tego samego zadania[10].
Literatura przedmiotu nie wypracowała jednolitego poglądu, jak należy rozumieć tę cechę. Należy wskazać, że stanowisko Sądu Najwyższego jest w tym zakresie dość liberalne. Zagadnienie “indywidualnego charakteru utworu” obrazują przykładowe orzeczenia:
Istnienie w utworze cech indywidualnych twórczości zależne jest od tego, czy autor z elementów choćby powszechnie znanych lub przez autora poprzednio widzianych, potrafił stworzyć osobiste dzieło sztuki, czy też jego utwór jest tylko odtworzeniem istniejącego już kształtu artystycznego (orz. SN z 06.09.1937 r., 1K 651/37, OSP 1938, poz. 381);
1. Przedmiotem ochrony prawnej z mocy ustawy o prawie autorskim jest dzieło piśmiennictwa będące wypływem indywidualnej twórczości bez względu na jej zakres i wartość. 2. Kolekcja afiszów lub ogłoszeń, katalogi, rozkłady kolejowe, książki kucharskie, wzory, formularze — mogą być przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli ich forma opracowania, układ lub wyjaśnienia mają charakter samodzielny i indywidualny; jest to ochrona tzw. zewnętrznej oryginalności (orz. SN z 08.11.1932 r., 1K 1092/32, zb. OSN Karny 1933, nr 1, poz. 7).
Art. 1 ust. 2 pr. aut. precyzuje, że przedmiotem prawa autorskiego są w szczególności utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi, w tym utwory literackie, naukowe, publicystyczne, kartograficzne, programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne, muzyczne i słowno-muzyczne, audiowizualne (...). Zastosowane w ustawie wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego. Ochrona jest przyznawana bez konieczności spełnienia jakichkolwiek formalności (np. dokonania zgłoszenia czy umieszczenia tzw. noty copyright). Zgodnie z art. 1 ust. 3 pr. aut. utwór chroniony jest od momentu ustalenia (nawet gdyby miał postać nieukończoną). Okoliczność, iż utwór nie został opublikowany, nie ma znaczenia dla przyznania ochrony. Także utwory niepublikowane, rękopisy podlegają ochronie. Ochroną objęty jest cały utwór (literacki w formie np. artykułu czy książki), jak i każdy fragment takiego utworu (rozdział, część, akapit), który ma charakter twórczy.
Co do zasady z punktu widzenia przyznania ochrony i ustalenia zasad korzystania z utworu nie ma znaczenia, czy dany utwór został utrwalony w formie cyfrowej (np. na CD, DVD), czy tradycyjnej (np. na papierze). Chociaż, o czym będzie mowa dalej, istotne konsekwencje prawne dla ustalenia zasad korzystania z utworu ma okoliczność, czy taki utwór został zabezpieczony przed kopiowaniem i/lub czy jest zaopatrzony w informacje służące zarządzaniu prawami. Odnosząc się do zawartości poszczególnych kolekcji — prawdopodobnej zawartości biblioteki (por. pkt II), należy wskazać, iż ochronie autorsko-prawnej będą podlegać m.in.: podręczniki, skrypty, raporty z badań, sprawozdania, materiały konferencyjne, plakaty, mapy, utwory muzyczne, gazety. Mając na uwadze liberalne stanowisko sądów odnośnie spełnienia przesłanki twórczości, niewykluczone jest objęcie ochroną autorsko-prawną także niektórych katalogów wystaw i targów.
Pytanie 4: Na jakich zasadach można publikować elektronicznie preprinty i postprinty?
Pre-printy są to artykuły rozpowszechniane (publikowane) przed opublikowaniem w czasopiśmie, z reguły naukowym, przed uzyskaniem recenzji warunkujących opublikowanie w takim czasopiśmie.
Post-printy są to artykuły ponownie publikowane po opublikowaniu w czasopiśmie (z reguły naukowym) i po uzyskaniu recenzji (mają znacznie większą wartość naukową, nie zawierają błędów). W wielu przypadkach zarówno pre-printy, jak i post-printy udostępniane są elektronicznie w bibliotekach uniwersyteckich w celach dydaktycznych.
Prawo autorskie nie różnicuje ochrony autorskiej w stosunku do pre-printów czy post-printów. Pewne ograniczenia rozpowszechniania pre-printów i post-printów mogą ewentualnie wynikać z umów zawartych przez autora z wydawcą. Jeżeli autor nie przeniósł praw autorskich w zakresie udostępniania on-line (rozpowszechniania w sieci) na wydawcę to może udzielić bibliotece licencji na rozpowszechnianie on-line. Gdyby natomiast przeniósł prawa na wydawcę, należy uzyskać zgodę wydawcy na rozpowszechnianie utworu on-line.
4.1.B. Bazy danych, zbiory
W bibliotece cyfrowej mogą być wykorzystywane bazy danych, np. bazy danych prostych informacji. Pojedyncze informacje jako takie nie podlegają ochronie autorsko-prawnej, ale ich wybór, układ lub zestawienie mogą być objęte ochroną.
Zgodnie z art. 3 pr. aut., bazy danych (zbiory, zestawienia) mogą być przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały (np. proste informacje, akty normatywne), o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma charakter twórczy. Ochrona przyznawana bazom danych na gruncie prawa autorskiego obejmuje tylko specyficzny — twórczy wybór, układ, zestawienie poszczególnych jej elementów. Zwielokrotnienie całej bazy danych czy też jej rozpowszechnianie wymaga zgody twórcy. Prawo autorskie natomiast nie zapobiega przejmowaniu zawartości, która może być następnie wykorzystywana w “innym” zmienionym układzie lub zestawieniu. Należy jednak pamiętać o dodatkowej ochronie baz danych tzw. sui generis przewidzianej w Ustawie o ochronie baz danych.
Jeżeli na zawartość bazy danych składają się chronione prawem autorskim materiały, to ich wykorzystanie, o ile nie odbywa się w ramach dozwolonego użytku, wymaga zgody podmiotu praw autorskich. Zauważmy jednak, że charakteru twórczego nie będą posiadały takie bazy danych, w których:
dobór materiałów ma charakter wyczerpujący lub jest zdeterminowany celem zbioru (np. książki telefoniczne, wykaz cen);
zestawienie ma charakter standardowy, np. oparte jest na kryterium alfabetycznym, chronologicznym.
Pytanie 5: Czy wolno korzystać z bazy danych na zasadzie cytatu?
Bazy danych spełniające cechy utworu mogą być wykorzystywane na zasadzie prawa cytatu. Można zatem fragmenty bazy danych przytaczać w innych utworach w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości (art. 29 pr. aut.). Korzystanie z utworu w granicach dozwolonego użytku wymaga wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz podania Ąródła. Podanie twórcy i Ąródła powinno uwzględniać istniejące możliwości (art. 34 pr. aut.).
4.2. Wyłączenia spod ochrony autorsko-prawnej
W niniejszym punkcie chciałabym tylko zasygnalizować, iż zgodnie z art. 4 pr. aut. nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
akty normatywne i ich urzędowe projekty (np. akty prawne opublikowane w Dzienniku Ustaw),
urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
opublikowane opisy patentowe i ochronne,
proste informacje handlowe.
Materiały te mogą być wykorzystywane (zwielokrotniane, w tym digitalizowane, rozpowszechniane on-line) bez konieczności uzyskiwania zgody osób, które dokonały ich sporządzenia.
4.3. Przedmioty praw pokrewnych
Przedmiotem ochrony na gruncie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak wskazuje sam tytuł ustawy, są poza utworami także przedmioty praw pokrewnych. Do przedmiotów praw pokrewnych zaliczamy:
artystyczne wykonania (aktorów, recytatorów, instrumentalistów — por. art. 85, np. utrwalone na kasetach VHS, CD, DVD),
fonogramy (pierwsze utrwalenia warstwy dĄwiękowej wykonania utworu lub zjawisk akustycznych — por. art. 94 ust. 1 — np. utrwalone na CD, jak i tradycyjnych płytach, kasetach),
wideogramy (pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dĄwiękiem lub bez — por. art. 94 ust. 2 — np. utrwalone na kasetach VHS, DVD),
nadania stacji radiowych lub telewizyjnych — por. art. 97 i nast. (wydaje się, że rzadko wykorzystywane w bibliotekach cyfrowych),
tzw. prawa pokrewne wydawców (tj. prawa do pierwszych wydań — por. art. 991 oraz prawa do wydań krytycznych — por. art. 992).
Z uwagi na przedmiot opinii wymaga zasygnalizowania, iż korzystanie z tych przedmiotów odbywa się na podstawie zgody podmiotu uprawnionego lub przepisu prawa, który statuuje dozwolony użytek. Zgodnie z art. 100 pr. aut. przepisy o dozwolonym użytku 23-35 pr. aut. mają także odpowiednio zastosowanie do przedmiotów praw pokrewnych. Licencja z art. 28 odnosi się zatem także do korzystania z przedmiotów praw pokrewnych.
Pytanie 6: Na jakich zasadach mogą być udostępniane on-line znajdujące się w zbiorach muzycznych nagrania utworów muzycznych? Czy biblioteka ma obowiązek zabezpieczać takie nagrania przed kopiowaniem?
Udostępnianie on-line przedmiotów praw pokrewnych wymaga uzyskania zgody podmiotu prawa. W zależności od warunków, na jakich zostanie udzielona licencja na licencjobiorcę — bibliotekę może zostać nałożony obowiązek stosowania zabezpieczeń przed zwielokrotnianiem nagrania (lub rozwiązań technicznych limitujących liczbę sporządzanych kopii).
4.4. Podmiot prawa autorskiego
Jak zostało wskazane korzystanie z utworu (do którego nie wygasły autorskie prawa majątkowe) odbywa się na podstawie upoważnienia udzielonego przez podmiot prawa lub na podstawie przepisu statuującego tzw. dozwolony użytek. Poniżej w bardzo ogólnym zarysie przedstawiam problematykę podmiotu prawa autorskiego.
4.4.A. Twórca jako podmiot pierwotnie uprawniony z tytułu prawa autorskiego
Ustawa o pr. aut. i pr. pokr. w art. 8 stanowi, iż prawo autorskie przysługuje twórcy dzieła, a więc osobie, która stworzyła dzieło. Tylko zatem osoba fizyczna, w wyniku działania której zostaną w wytworze intelektualnym uzewnętrznione elementy oryginalności i indywidualności, jest twórcą dzieła. Nabycie praw autorskich przez twórcę następuje ex lege już w momencie stworzenia utworu. Tylko w wyjątkowych sytuacjach, przewidzianych wyraĄnie w ustawie (np. art. 11, 12 pr. aut.) autorskie prawa majątkowe, ale nie przymiot (status) twórcy, mogą przysługiwać od momentu stworzenia dzieła innemu podmiotowi. Ułatwieniem dla określenia twórcy jest domniemanie zawarte w ust. 2 art. 8 pr. aut., zgodnie z którym twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu, lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób, w związku z rozpowszechnianiem utworu.
Gdy dzieło tworzy wspólnie kilka osób (każda z nich wnosi twórczy wkład w dzieło), mamy do czynienia ze współautorstwem. Korzystanie z całości dzieła wymaga zgody wszystkich współtwórców, natomiast każda część samodzielna (o ile takie występują w dziele współautorskim) może być wykorzystywana “indywidualnie” za zgodą podmiotu, który jest autorem tej części (art. 9 ust. 2 i 3). Zgoda samego autora nie jest wystarczająca w sytuacji wykorzystywania dzieła zbiorowego (szczegółowo por. w pkt C). Ponadto z uwagi na okoliczność, że autorskie prawa majątkowe mają charakter przenaszalny, zawsze należy sprawdzić, czy twórca nie przeniósł w odniesieniu do danego pola eksploatacji praw na inną osobę (nie zawarł umowy przenoszącej prawo), w takim przypadku bowiem tylko i wyłącznie nabywca praw będzie uprawniony do udzielania zgody na dalsze wykorzystanie dzieła.
Pytanie 7: Czy i jakie umowy z autorami muszę podpisywać, co powinny one określać, jakie szczególne zapisy i jaką formę może taka umowa przybrać?
Wzorzec umowy stanowi załącznik do niniejszej opinii. Zob. zał. nr 1 i 2.
4.4.B. Wydawca jako uprawniony z tytułu prawa autorskiego
W przypadku dzieł zbiorowych to wydawca lub producent uzyskuje ex lege, w sposób pierwotny prawa do całości dzieła (art. 11 pr. aut.). Przyjmuje się, że dzieło zbiorowe istnieje tylko wówczas, gdy autorzy przynajmniej w sposób dorozumiany aprobują uczestniczenie w pracach związanych z tworzeniem dzieła [11]. Jest to warunek konstytutywny powstania na rzecz wydawcy ex lege praw autorskich do całości dzieła. Do kategorii dzieł zbiorowych zaliczamy np. encyklopedie oraz, co istotne z punktu widzenia niniejszej opinii, publikacje periodyczne — czasopisma. Wykorzystanie takich publikacji wymaga zatem zgody podmiotu prawa, czyli wydawcy.
Pytanie 8: Jakie prawa ma wydawca do danego wydania i w jaki sposób należy traktować digitalizację danego wydania dla biblioteki cyfrowej?
Odpowiadając na powyższe pytanie, należy wskazać na zróżnicowaną pozycję wydawcy w zależności od charakteru wydawanego dzieła. Mam tu na myśli zasadniczo dwa przypadki. Pierwszy, gdy wydawca na podstawie umowy z autorem publikuje pojedynczy (samodzielny) utwór. W takiej sytuacji to umowa zawarta pomiędzy autorem i wydawcą określa, w jakim zakresie wydawca nabył praw do utworu (np. czy tylko do jednorazowego opublikowania, czy też twórca przeniósł na wydawcę prawa na kilku polach eksploatacji, w tym na polu eksploatacji, jakim jest udostępnianie on-line).
Drugi przypadek, gdy podmiot jest wydawcą utworu zbiorowego (np. encyklopedii), to wtedy zgodnie z art. 10 pr. aut. prawa autorskie do całości takiego utworu przysługują właśnie wydawcy. Korzystanie z utworu zbiorowego (jako całości) wymaga uzyskania zgody wydawcy. Natomiast korzystanie z poszczególnych części utworu zbiorowego mających samodzielne znaczenie (o ile autor nie zawarł umowy z wydawcą) może odbywać się na podstawie umowy z twórcą. Digitalizacja (cyfryzacja), o czym szczegółowo mowa w pkt 4.5.B stanowi formę zwielokrotnienia utworu, które to działanie poza przypadkami objętymi dozwolonym użytkiem, wymaga uzyskania zgody podmiotu prawa.
Pytanie 9: Czy muszę zawrzeć umowę z wydawcą na udostępnienie dzieła mojego profesora, który przekazał prawo do druku danego tytułu na wydawcę? Czy mogę to dzieło skanować bez zgody wydawcy, tylko za zgodą autora?
Umowa pomiędzy twórcą a wydawcą określa, jaki zakres praw nabył wydawca i tym samym, kto jest uprawniony (wydawca czy twórca) do decydowania o digitalizacji utworu i udostępnieniu on-line. W pełni aktualne pozostają uwagi poczynione w odpowiedzi na pytanie 8. Tytułem wyjaśnienia przedstawię kilka bardzo ogólnych uwag dotyczących umów z zakresu autorskich praw majątkowych. Jeżeli strony — tj. twórca (profesor) i wydawca - zawarły umowę przenoszącą autorskie prawa majątkowe i objęte jej zakresem zostało pole eksploatacji w postaci rozpowszechniania on-line, to biblioteka będzie musiała uzyskać zgodę wydawcy na rozpowszechnianie dzieła w formie on-line. Jeśli zaś strony zawarły tylko umowę licencyjną niewyłączną (obejmującą pole eksploatacji w postaci rozpowszechniania on-line), sam twórca może udzielić bibliotece licencji na rozpowszechnianie dzieła on-line. Nie jest wymagane uzyskanie zgody wydawcy. Ewentualnie, gdy zastrzeżono w umowie, że wydawca może udzielać, w zakresie nabytego przez siebie prawa, licencji osobom trzecim (tzw. opcja sublicencji), biblioteka mogłaby uzyskać licencję właśnie od wydawcy. Natomiast gdy autor udzielił wydawcy licencji wyłącznej, jest ograniczony przez czas trwania tej licencji w upoważnianiu innych podmiotów do korzystania z utworu w zakresie objętym umową licencyjną wyłączną.
Pytanie 10: Proszę wskazać, na jakich zasadach mogę skorzystać z utworu kartograficznego — mapy regionu opublikowanej w 1980 r. — tj. zeskanować ją i udostępniać on-line.
Utwory kartograficzne (mapy) stanowią przedmiot prawa autorskiego. Zeskanowanie mapy, jak i udostępnianie on-line wymaga zatem uzyskania zgody podmiotu prawa autorskiego, w praktyce zawarcia odpowiedniej umowy licencyjnej.
Pytanie 11: Proszę o wyjaśnienie zasad korzystania z utworów, w stosunku do których nie wygasły autorskie prawa majątkowe, nie ma jednak możliwości nawiązania kontaktu czy nawet w ogóle ustalenia podmiotu prawa autorskiego, wydawnictwo już nie istnieje, nie można nawiązać bezpośredniego kontaktu z autorem lub jego rodziną.
Ustawa pr. aut. nie wprowadza szczegółowego uregulowania w zakresie korzystania z utworów, gdy powstają trudności w ustaleniu tożsamości podmiotu prawa autorskiego lub trudności w nawiązaniu kontaktu z podmiotem prawa. Wyjątek stanowi przepis art. 33 pkt 3 pr. aut., który dotyczy opublikowania utworów plastycznych i fotograficznych w encyklopediach i atlasach [12]. Przepis ten nie ma istotnego znaczenia w kontekście omawianej problematyki.
Autorskie prawa majątkowe podlegają dziedziczeniu. W przypadku śmierci autora, który nie pozostawił testamentu, autorskie prawa majątkowe dziedziczy najbliższa rodzina na zasadach określonych w art. 931 i nast. kc. Co do zasady w pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy i małżonek, w dalszej kolejności dalsi krewni. W sytuacji, gdy brak osób powołanych do dziedziczenia, spadek (w tym autorskie prawa majątkowe) przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 kc). Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Co do zasady bez uzyskania zgody podmiotu praw autorskich nie można korzystać z utworu, z wyjątkiem sytuacji objętych dozwolonym użytkiem (art. 23-35 pr. aut.). W praktyce w sytuacji, gdy pojawiają się trudności w nawiązaniu kontaktu z podmiotem uprawnionym, niekiedy zawierane są umowy z organizacją zbiorowego zarządzania. Organizacja występuje wtedy jako tzw. negotiorum gestor — tj. jako prowadzący bez zlecenia sprawy podmiotu prawa autorskiego. Niekiedy organizacja zawiera umowy na podstawie art. 392 kc, w których przejmuje na siebie zobowiązania osoby trzeciej wynikające z korzystania z cudzych utworów objętych ochroną autorsko-prawną. Umowy takie nie należą do powszechnie zawieranych, aczkolwiek są praktykowane; ich treść jest indywidualnie negocjowana z organizacją zbiorowego zarządzania (ZAIKS, KOPIPOL, Stowarzyszenie Autorów i Wydawców “Polska Książka”).
4.5. Treść prawa autorskich
Na treść autorskich praw składają się uprawnienia o charakterze osobistym, jak i majątkowym.
Autorskie prawa osobiste wyrażają i chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więĄ twórcy z utworem (art. 16 pr. aut.). Twórcy w szczególności przysługuje prawo do: a) autorstwa utworu; b) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo; c) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania; d) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności; e) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Autorskie prawa osobiste nie podlegają zrzeczeniu ani zbyciu, nie mogą być przedmiotem umów rozporządzających; nie można zatem zawrzeć umów przenoszących autorskie prawa osobiste lub umów licencyjnych w zakresie autorskich praw osobistych. Autorskie prawa osobiste, pomimo że nie gasną po śmierci twórcy, nie podlegają dziedziczeniu. Szczególnie narażone na naruszenie w środowisku “komputerowym” są takie autorskie prawa osobiste twórcy, jak: prawo do oznaczenia utworu nazwiskiem autora oraz prawo nienaruszalności treści i formy dzieła (prawo do integralności). W przypadku dzieł rozpowszechnianych w formie tradycyjnej oznaczenie autorstwa dokonywane jest poprzez umieszczenie nazwiska autora na okładce, obwolucie, stronie tytułowej nośnika, na którym utrwalane jest dzieło.
Utwory rozpowszechniane w środowisku cyfrowym coraz częściej opatrywane są w specyficzne systemy identyfikacji podmiotu prawa zarządzania prawami (tzw. “metki elektroniczne”). Jako przykład zawartych w “metkach” informacji można podać takie, które identyfikują podmiot praw (autora, wydawcę, pracodawcę), ułatwiają wykonywanie praw (zarządzanie nimi), dotyczą warunków udzielenia licencji, opłat z tytułu korzystania z dzieła, podmiotu upoważnionego do negocjowania warunków umów.
Definicję pojęcia “informacje na temat zarządzania prawami” zawiera art. art. 6 pkt 12. Pod pojęciem tym należy rozumieć wszelkie informacje identyfikujące utwór, twórcę podmiot praw autorskich lub informacje o warunkach eksploatacji utworu, o ile są dołączone do egzemplarza utworu (np. utrwalonych na CD, DVD) lub są przekazywane w związku z jego rozpowszechnianiem (np. rozpowszechnianiem w Internecie), w tym kody identyfikacyjne. Nie ma to nic wspólnego z opisem bibliograficznym.
Na gruncie prawa polskiego zakazane jest usuwanie lub dokonywanie bez upoważnienia zmian w takich informacjach. Zgodnie z art. 79 ust. 4 pr. aut., że w przypadku usuwania lub zmiany tego typu informacji stosuje się odpowiednio przepisy art. 79 ust. 1 i 2 - tj. dotyczące ochrony autorskich praw majątkowych. Tworząc bibliotekę cyfrową, należy pamiętać, aby informacje te były dołączone do egzemplarzy dzieła, które udostępniają.
Pytanie 12: Czy zmiana formatu utworu (formatu, w jakim dokument zawierający utwór jest prezentowany w bibliotece cyfrowej: jpg, bmp, html, PDF i inne) stanowi naruszenie autorskich praw osobistych?
Co do zasady zmiana formatu dokumentu, w jakim zapisany jest utwór, o ile nie prowadzi do naruszenia formy utworu (np. wypaczenia, zniekształcenia) nie będzie kwalifikowana jako naruszenie autorskich praw osobistych.
4.5.B. Autorskie prawa majątkowe
Autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy od momentu stworzenia dzieła. Do uprawnień autorskich o charakterze majątkowym należy zgodnie z art. 17 pr. aut. prawo do: korzystania z utworu na każdym polu eksploatacji, rozporządzania utworem na każdym polu eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. W przeciwieństwie do praw o charakterze osobistym, autorskie prawa majątkowe są ograniczone czasowo i obecnie wygasają po 70 latach od śmierci twórcy (art. 36 ust. o pr. aut.). Autorskie prawa majątkowe trwają zatem przez cały okres życia autora i przez 70 lat po jego śmierci. Po upływie czasu trwania autorskich praw majątkowych można dowolnie korzystać z utworu (dokonywać zwielokrotniania, rozpowszechniania) pod warunkiem przestrzegania autorskich praw osobistych.
Zgodnie z art. 17 pr. aut. twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Istotne znaczenie dla interpretacji treści autorskich praw majątkowych ma pojęcie pól eksploatacji. Szczegółowe uregulowanie odnośnie do pól eksploatacji zawiera art. 50 pr. aut., zgodnie z którym odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności:
w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu — wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono — wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy;
w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt b — publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnienie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym [13].
W art. 50 pr. aut. wymieniono tylko przykładowe kategorie pól eksploatacji (nie jest to katalog zamknięty). Nowe pola eksploatacji mogą powstać w związku z postępem technicznym. Taki nowymi polami eksploatacji, które powstały w ostatnich latach, właśnie w związku z postępem technicznym jest: zwielokrotnianie techniką cyfrową, rozpowszechnianie w ogólnie dostępnych sieciach komputerowych on-line (w Internecie), udostępnianie w ramach przekazu cyfrowego na życzenie (on demand).
Podział na odrębne pola eksploatacji dokonany w art. 50 pr. aut. opiera się na zróżnicowaniu sposobów zwielokrotniania lub rozpowszechniania, innym jeszcze kryterium występującym w doktrynie i orzecznictwie, jako decydującym dla wydzielenia odrębnego pola eksploatacji, jest kryterium nowego kręgu odbiorców [14]. Pod pojęciem pól eksploatacji należy zatem rozumieć różne sposoby korzystania z utworu. Jednym z najczęściej w praktyce wykorzystywanych sposobów eksploatacji dzieł jest zwielokrotnianie. Objęty nim jest każdy akt zwielokrotniania, zarówno trwałe, jak i czasowe zwielokrotnianie dokonane w jakikolwiek sposób lub w jakiejkolwiek formie, w całości lub w części. Na gruncie prawa polskiego za zwielokrotnienie [15] należy uznać takie szczegółowe formy, jak:
uploading— wczytanie utworu przez operatora na własnym serwerze, po to, aby oferować go wszystkim lub oznaczonym użytkownikom Internetu, do póĄniejszego “wywołania”;
downloading— “ściągnięcie” przez użytkownika sieci utworu zamieszczonego w sieci, w ogólnie dostępnej bazie danych, udostępnionej przez dostawcę usług w sieci, jeżeli prowadzi do trwałego zapisania utworu (w pamięci trwałej, na dyskietce, w formie wydruku);
Digitalizacja utworu (poprzez np. skanowanie dokonywana na etapie tworzenia i archiwizacji zasobów biblioteki cyfrowej) stanowi działanie wkraczające w monopol autorski. Podstawą dla dokonania takiej digitalizacji będzie zatem zgoda podmiotu prawa lub też uprawnienie do dokonania takiej czynności może wynikać z wyraĄnego przepisu prawa (licencji w ramach dozwolonego użytku).
Istotnym sposobem korzystania z utworu objętym monopolem autorskim jest użyczanie. Zgodnie z art. 6 pkt 8 pr. aut. użyczeniem jest przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej. Tego rodzaju korzystanie z utworu związane jest z podstawową działalnością bibliotek.
Kolejnym sposobem korzystania z utworu, który chciałabym zasygnalizować z uwagi na przedmiot opinii, jest rozpowszechnianie utworu. Pod pojęciem utworu rozpowszechnionego rozumiemy utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie (art. 6 pkt 3 pr. aut.). Rozpowszechnianie utworu polega na jego publicznym udostępnianiu. Jedną z form rozpowszechniania, o czym już wstępnie wspominałam, jest elektroniczne komunikowanie dzieła publiczności (udostępnienie dzieła publiczności w taki sposób, aby każda osoba sama decydowała o czasie i miejscu odbioru) [16]. Udostępnianie elektronicznych wersji dzieł za pomocą ogólnie dostępnych sieci komputerowych (zarówno w przypadku dostępu moderowanego, jak i ograniczonego) stanowi działanie objęte monopolem autorskim.
Korzystanie z utworu w zakresie objętym monopolem autorskim wymaga, co do zasady, uzyskania zgody podmiotu prawa. Wyjątek od tej zasady stanowi wyraĄny przepis, który statuuje na rzecz bibliotek prawo do dokonywania pewnych czynności objętych monopolem autorskim, por. art. 28 pr. aut.
Szczegółowe odpowiedzi na pytania dotyczące udostępniania przez biblioteki utworów w wersji cyfrowej za pośrednictwem terminali zostaną udzielone w pkt 5. Wyodrębnienie pól eksploatacji ma istotne znaczenie praktyczne z uwagi na przewidziane w ustawie o pr. aut. zasady dotyczące zawierania umów z zakresu prawa autorskiego (umów przenoszących prawo, jak i umów licencyjnych). Zgodnie z art. 41 ust. 2 umowa obejmuje tylko pola eksploatacji wyraĄnie w niej wymienione. Ponadto, o ile umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym polu eksploatacji (art. 45). Nieodpłatny charakter udzielenia prawa musi zatem wyraĄnie wynikać z treści umowy.
Pytanie 13: Czego prawo zdecydowanie zabrania?
Udzielając odpowiedzi na to pytanie, należy ogólnie stwierdzić, iż prawo autorskie zabrania osobom trzecim dokonywania czynności, które są objęte monopolem autorskim. Tak więc korzystanie z utworu, poza wyjątkami określonymi w przepisach o dozwolonym użytku (art. 23-35 pr. aut.), wymaga zgody podmiotu prawa. Z uwagi na przedmiot opinii należy wskazać, że np. zabronione jest udostępnianie on-line przez bibliotekę utworów, w stosunku do których nie wygasły autorskie, bez uzyskania zgody podmiotu prawa (w praktyce z reguły zawarcia odpowiedniej umowy licencyjnej) czy też sporządzania kopii dla użytkowników poza zakresem dozwolonego użytku osobistego.
Pytanie 14: Czy wolno mi udostępnić on-line współczesne dzieło profesora, do którego prawa autorskie nie wygasły, i na jakich zasadach?
Udostępnienie utworu uzależnione jest od zawarcia umowy z podmiotem prawa — w praktyce z reguły — umowy licencyjnej, obejmującej pole eksploatacji w postaci udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w czasie i miejscu przez siebie wybranym (udostępnianie on-line).
Pytanie 15: Czy wprowadzać restrykcje w zakresie korzystania z dzieł (dostęp moderowany, ograniczony)?
Wprowadzenie restrykcji (ograniczeń) w zakresie korzystania z dzieła, tj. wprowadzenie dostępu moderowanego czy też ograniczonego nie wynika z przepisów ustawy. Wprowadzenie takich restrykcji może wynikać z postanowień umowy licencyjnej zawartej pomiędzy biblioteką a podmiotem prawa (autorem lub wydawcą). Do umów z zakresu prawa autorskiego (w tym umów licencyjnych) stosuje się, z zastrzeżeniami wynikającymi z przepisów pr. aut., zasadę swobody zawierania umów. Zgodnie z art. 3531kc, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Podmiot prawa może zatem, w celu ochrony swoich interesów, tak określić sposób korzystania z dzieła, iż będzie on obejmował tylko wykorzystanie na zasadzie dostępu moderowanego lub ograniczonego.
Pytanie 16: Czy istnieje możliwość dopuszczalna prawnie, że zeskanuję tylko część dzieła autora współczesnego (np. 20 stron), a do reszty odeślę użytkownika do jego formy tradycyjnej znajdującej się w bibliotece lub w księgarni?
Ustawa o pr. aut. nie przewiduje dla bibliotek dozwolonego użytku w zakresie udostępniania części lub całego utworu on-line. Biblioteka nie ma zatem prawa do udostępniania on-line zeskanowanej części utworu. Szczegółowo proszę jeszcze porównać uwagi zawarte w pkt 6.
4.6. Techniczne zabezpieczenia utworów przed zwielokrotnianiem
W kontekście omawiania problematyki korzystania z utworów w należy zwrócić uwagę na uregulowanie dotyczące stosowania technicznych zabezpieczeń utworów przed dostępem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu (art. 79 ust. 3 pr. aut.) oraz przedmiotów praw pokrewnych (art. 79 ust. 3 w zw. z art. 101 pr. aut.). Wraz z nowelizacją ustawy o pr. aut. w 2001 r. wprowadzono odpowiedzialność za usuwanie lub obchodzenie zabezpieczeń technicznych przed udostępnianiem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu, jeżeli takie działanie jest bezprawne (art. 79 ust. 3). W stosunku do podmiotu, który usuwa lub narusza techniczne zabezpieczenia, stosuje się odpowiednio roszczenia zawarte w art. 79 ust. 1 pr. aut. (dotyczące naruszenia autorskich praw majątkowych).
Przepis art. 1181ust. 2 pr. aut. natomiast statuuje odpowiedzialność karną w stosunku do osoby, która posiada, przechowuje lub wykorzystuje urządzenia przeznaczone do niedozwolonego usuwania lub obchodzenia skutecznych technicznych zabezpieczeń przed odtwarzaniem, przegrywaniem lub zwielokrotnianiem utworów lub przedmiotów praw pokrewnych.
Na gruncie prawa polskiego niedozwolone jest obchodzenie (usuwanie) zabezpieczeń, jeżeli działanie ma na celu bezprawne korzystanie z utworu (lub odpowiednio przedmiotu praw pokrewnych). Usuwanie zabezpieczeń w ramach korzystania z utworu na podstawie przepisów o dozwolonym użytku (np. art. 28 pr. aut.) jest zatem dozwolone. W praktyce oznacza to, że obecnie biblioteka może dokonać obejścia takich zabezpieczeń i sporządzić np. dodatkowe kopie, o ile sporządzenie kopii jest dozwolone na podstawie przepisu szczególnego, np. art. 28 pr. aut. Czynem bezprawnym nie jest usuwanie zabezpieczeń w przypadku eksploatacji utworu w granicach dozwolonego użytku.
Rozwiązanie przyjęte w prawie polskim jest niezgodne z uregulowaniem zawartym w dyrektywie 2001/29/WE o harmonizacji określonych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Należy mieć zatem na uwadze, że przepis ten może zostać w niedługim czasie zmieniony przez ustawodawcę lub że zostanie on zaskarżony do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (i wtedy polski ustawodawca zostanie zobowiązany do jego zmiany). W praktyce konsekwencje zmiany przepisu — wprowadzenie całkowitego zakazu obchodzenia zabezpieczeń — po pierwsze, polegać będą na konieczności uzyskiwania każdorazowo zgody na obchodzenie zabezpieczeń w przypadku sporządzania dodatkowych kopii. Po drugie, istnieje pewne prawdopodobieństwo (trudno ocenić jak wysokie) wprowadzenia zakazu korzystania, już po zmianie przepisu, z wcześniej sporządzonych — z obejściem zabezpieczeń — kopii dzieł.
Wracając do rozważań dotyczących uregulowania przyjętego w dyrektywie, chciałabym zwrócić uwagę na jeszcze jedną istotną kwestię. Zgodnie z art. 6 dyrektywy zakazane jest, co do zasady, wszelkie obchodzenie technicznych środków zabezpieczających. Dyrektywa w celu ochrony interesów podmiotów upoważnionych do korzystania z utworów na podstawie przepisów o dozwolonym użytku (w szczególności m.in. w odniesieniu do zwielokrotniania dokonywanego przez biblioteki) określa, że podmioty prawa autorskiego powinny podjąć dobrowolne działania (w tym zawrzeć umowy) w celu umożliwienia upoważnionym korzystania z dzieł. W tym kontekście celowe jest powołanie się na przykład niemiecki. Z posiadanych przez mnie informacji wynika, iż niemiecka Biblioteka Narodowa negocjuje obecnie z wydawcami zasady, na jakich biblioteki będą mogły legalnie obchodzić zabezpieczenia przed kopiowaniem dzieł udostępnianych w wersji elektronicznej.
5. Prawa pokrewne wydawców
Dokonując nowelizacji Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w 2000 r. ustawodawca polski wprowadził do ustawy nowy oddział 31 w rozdziale 11 zatytułowanyPrawa pokrewne wydawców. Uregulowanie niniejsze stanowi wynik implementacji do polskiego porządku prawnego rozwiązań zawartych w dyrektywie Rady Wspólnot Europejskich nr 93/98 z 20 paĄdziernika 1993 r. w sprawie ujednolicania czasu ochrony prawa autorskiego.
Wydawcom przyznano dwa rodzaje praw pokrewnych, tj. prawo do pierwszych wydań tzw.editio princepsoraz prawo do wydań naukowych i krytycznych [17]. Prawo do pierwszych wydań powstaje na rzecz podmiotu, który jako pierwszy, w sposób zgody z prawem opublikował lub w inny sposób rozpowszechnił utwór, którego czas ochrony upłynął, a jego egzemplarze nie były jeszcze publicznie dostępne.
Przedmiotem prawa jest stworzenie możliwości publicznego zapoznania się z utworem (lub tekstem nigdy nie objętym ochroną), zarówno poprzez stworzenie egzemplarzy drukowanych (kopii fizycznych, CD-ROM), jak i poprzez wystawienie, nadanie czy też wprowadzenie do sieci komputerowej. Na przykład podmiot, który publikuje stary rękopis; manuskrypt; stare mapy Ziemi, nieba; oryginały rysunków; wcześniej nieudostępnione uzyskuje prawo przyznane w art. 991pr. aut. Treścią tego prawa objęte jest rozporządzanie i korzystanie z utworu na wszystkich polach eksploatacji przez okres 25 lat od daty pierwszej publikacji lub rozpowszechniania. Należy mieć na uwadze, że nie każde wydanie dzieła, przygotowane obecnie elektroniczne wydanie (np. na CD-ROM) skutkuje przyznaniem wydawcy prawa pokrewnego, a tylko to, które wiąże się z pierwszym udostępnieniem, wcześniej nierozpowszechnionego utworu.
Prawo do wydań krytycznych przysługuje podmiotowi, który przygotuje po upływie czasu ochrony utworu jego wydanie krytyczne lub naukowe niebędące utworem. Czynnością warunkującą powstanie prawa jest dokonanie świadczenia o charakterze naukowym (naukowa edycja starych listów, przygotowanie tzw. aparatury naukowej, uwspółcześnienie pisowni, ustalenie tekstu pierwotnego utworu lub tekstu, który ze względu na czas powstania lub charakter nigdy nie był chroniony). Treścią prawa do wydań naukowych i krytycznych objęte jest prawo do rozporządzania takim wydaniem i korzystania na polach eksploatacji określonych w art. 50 pkt 1 i 2 przez okres 30 lat od daty publikacji.
Pytanie 17: Czy biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, która opublikuje elektronicznie na CD-ROM lub w Internecie książkę XIX-wieczną, ma prawo autorskie do tej wersji cyfrowej; mam tu na myśli konkretny egzemplarz fizyczny (często unikatowy) znajdujący się w postaci drukowanej tradycyjnie w magazynach tejże biblioteki? I czy inne biblioteki mogą go kopiować do celów własnych wypożyczeń?
Biblioteka może uzyskać tzw. prawo pokrewne do pierwszego wydania w przypadku, gdy sporządzenie egzemplarzy elektronicznych lub udostępnienie w Internecie będzie stanowiło czynność pierwszego udostępnienia dzieła publiczności. Natomiast opublikowanie obecnie na CD-ROM-ie, sporządzenie przez bibliotekę kopii wcześniej udostępnionego (opublikowanego) utworu, którego obecnie jedynie unikatowy egzemplarz zachował się, nie skutkuje powstaniem na rzecz biblioteki prawa pokrewnego do pierwszego wydania.
Pytanie 18: Czy wolno jej powyższy egzemplarz elektroniczny CD sprzedawać?
W omawianym przypadku należy przyjąć, że autorskie prawa majątkowe do utworu opublikowanego po raz pierwszy w XIX w. już wygasły. Biblioteka może zatem sporządzić kopie takiego utworu, np. właśnie kopie elektroniczne na CD i egzemplarze te sprzedawać. Po wygaśnięciu autorskich praw majątkowych można korzystać z utworu bez konieczności uzyskania zgody twórcy (lub jego spadkobierców), jak też bez obowiązku zapłaty twórcy wynagrodzenia. Oznacza to, że po upływie 70 lat od śmierci twórcy można np. opublikować dzieło w wersji oryginalnej lub jego tłumaczenie (dzieło zależne). Jednakże na niektóre podmioty korzystające z utworów, niepodlegających już ochronie, nałożono, na mocy art. 40 pr. aut., specyficzny obowiązek w postaci ponoszenia pewnych opłat. Biblioteka, która przygotuje takie wydanie, jest zatem zobowiązana do uiszczenia opłat.
Zgodnie z powołanym powyżej przepisem producenci i wydawcy egzemplarzy szczegółowo wymienionych kategorii utworów (lub ich opracowań), tj. literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, są obowiązani do przekazywania na rzecz Funduszu Promocji Twórczości wpłat w wysokości od 5% do 8% wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów. Dotyczy to wydań opublikowanych na terytorium Polski. Z opublikowaniem mamy do czynienia wtedy, gdy utwór został zwielokrotniony i egzemplarze zostały udostępnione publicznie (wprowadzone do obrotu np. na CD-ROM-ie). Obecnie obowiązkiem tym objęto egzemplarze chronionych opracowań utworów niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych (np. tłumaczenia dzieł twórców XIX-wiecznych). W rozporządzeniu wykonawczym do art. 40 pr. aut., wydanym w 1994 r., a znowelizowanym w lutym 2003 r. (Dz. U. nr 41, poz. 354) wysokość wpłaty na rzecz Funduszu Promocji Twórczości ustalono na 5% wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy nośników. W przypadku wydania wraz z utworami niekorzystającymi z ochrony autorskich praw majątkowych utworów korzystających z tej ochrony wpłata na rzecz Funduszu podlega proporcjonalnemu obniżeniu. Wyliczenie obniżenia wpłaty dokonywane jest na podstawie stosunku objętości utworów chronionych i już niechronionych, zawartych w konkretnym wydaniu, liczonych odpowiednio do rodzaju utworów w arkuszach autorskich lub na podstawie czasu trwania utworów.
Producenci i wydawcy dokonują wpłat za okresy kwartalne w terminie do końca miesiąca następującego po zakończeniu kwartału, w którym uzyskano wpływy ze sprzedaży. Obecnie przyjęto rozwiązanie, że gdy wysokość wpłaty nie przekracza wyrażonej w złotych równowartości kwoty 1000 euro, możliwe jest rozliczanie w innych regularnych okresach (np. półrocznych), nie dłuższych jednak niż rok obrotowy. Dochodzenie tych opłat jest skuteczne, gdyż zgodnie ze zmianami wprowadzonymi od 1 stycznia 2003 r., na podstawie art. 1131 pr. aut., do wpłat z tytułu omawianych opłat stosuje się przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 — Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 1997, nr 137, poz. 926 ze zm.). W dziale tym uregulowano m.in. kwestie związane z ponoszeniem odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe, zabezpieczeniem wykonania zobowiązań podatkowych, terminami płatności, odsetkami za zwłokę, wygaśnięciem zobowiązania, przedawnieniem.
Przyjęta w art. 40 pr. aut. instytucja jest określana mianem domaine public payant. Celem wprowadzenia wspomnianej opłaty jest wspieranie twórczości i kultury. Środki pochodzące z opłat są przekazywane na rzecz Funduszu Promocji Twórczości. Z kolei Fundusz przeznacza je na: stypendia dla twórców, pokrycie w całości lub części kosztów wydań utworów o szczególnym znaczeniu dla kultury i nauki polskiej oraz wydań dla niewidomych, a także na pomoc socjalną dla twórców. Podstawą przyznania tych środków jest wystąpienie do dnia 30 stycznia każdego roku z odpowiednim wnioskiem do Funduszu. Biblioteka jako instytucja kultury mogłaby wystąpić z wnioskiem o dofinansowanie pewnych wydań z uwagi na ich znaczenie dla kultury i nauki polskiej (por. art. 114 pr. aut.). Szczegółowo procedura występowania z takim wnioskiem oraz wskazanie podmiotów uprawnionych do występowania z wnioskiem o przyznanie środków z funduszu zostały uregulowane w Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 17 stycznia 2003 r. w sprawie podmiotów uprawnionych do występowania z wnioskiem o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczości oraz wymogów formalnych, jakim powinien odpowiadać ten wniosek (opub. w Dz. U. nr 13, poz. 134).
Instytucja dozwolonego użytku ogranicza zakres praw autorskich poprzez wprowadzenie możliwości korzystania z utworu przez osoby trzecie, bez uzyskiwania zgody podmiotu prawa oraz bez konieczności, co do zasady, zapłaty wynagrodzenia. Z reguły monopol autorsko-prawny jest limitowany ze względu na uzasadnione interesy użytkowników — społeczeństwa — poprzez ustanowienie: użytku osobistego (art. 23) i publicznego (np. licencje dla bibliotek i pozostałe formy dozwolonego użytku uregulowane w artykułach 24-335). Wprowadzenie instytucji dozwolonego użytku ma na celu ułatwienie dostępu do zasobów kultury i sztuki, promowanie i stymulowanie dalszego postępu w tych dziedzinach, a także promowanie twórczości [18].
Nowelizacją ustawy o pr. aut. z 2004 r. wprowadzono istotne zmiany w uregulowaniu dotyczącym dotychczas istniejących form dozwolonego użytku (m.in. w zakresie licencji dla bibliotek), jak i wprowadzono nowe formy dozwolonego użytku. Źródłem tych zmian i zarazem niejako wzorem była dyrektywa o niektórych aspektach prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Między innymi w art. 331 pr. aut. przewidziano licencję do korzystania z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia. Dotyczyć to będzie np. przygotowania wydań dla osób niewidomych, niesłyszących. Sygnalizując problematykę dozwolonego użytku, chciałabym wskazać na trzy istotne kwestie.
Po pierwsze, przepisy o dozwolonym użytku mają charakter wyjątkowy, nie mogą być interpretowane w sposób rozszerzający. Nie mogą być zatem stosowane do stanów faktycznych “podobnych” do określonych w art. 23-331pr. aut. Zawarte w tych przepisach przesłanki warunkujące dozwolony użytek nie mogą być interpretowane rozszerzająco, zgodnie z rzymską paremiąexceptiones non sunt extendendae. W literaturze wyrażany jest pogląd, że występujące ewentualnie wątpliwości należy rozpatrywać na korzyść autora i uznać, że określona sfera działania, jako wyraĄnie niewyłączona wymaga zezwolenia podmiotu prawa [19].
Po drugie, korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku musi odbywać się z poszanowaniem praw osobistych twórców. Ponadto zgodnie z art. 34 pr. aut. korzystający zobowiązany jest do wskazania imienia i nazwiska twórcy oraz podania Ąródła. Po trzecie, korzystanie z utworów i praw pokrewnych w ramach dozwolonego użytku nie może naruszać normalnego korzystania z utworu czy godzić w słuszne interesy twórcy. Reguła ta ma istotne znaczenie dla interpretacji przepisów o dozwolonym użytku [20]. Wskazuje się, że normalnej eksploatacji dzieła szkodzą takie działania, które powodują, żedzieło nie może być dalej eksploatowane albo nie w takich rozmiarach, jakich w zwykłych warunkach należałoby się spodziewać[21]. Jak słusznie zauważa E. Traple, istnieją takie rodzaje użytku, które nie stanowią normalnej eksploatacji dzieła, gdyż ich zasięg, trudności w kontroli — np. w odniesieniu do użytku dla celów badań naukowych — powodują, że twórca nie mógłby się spodziewać wynagrodzenia [22]. Godzi natomiast w interesy twórcy takie działanie, które przynosi nieuzasadniony uszczerbek prawowitym interesom autora [23].
Szczegółowych ocen, czy mamy do czynienia naruszeniem normalnego korzystania z utworu lub działaniem przynoszącym uszczerbek interesom autora, dokonuje sięcasu ad casum, biorąc pod uwagę rodzaj dzieła i charakter użytku.
6.2. Licencja dla bibliotek
Nowelizacja ustawy o prawie autorskim z 2004 r. poszerzyła zakres licencji dla bibliotek poprzez wprowadzenie nowego uprawnienia, jak i zmodyfikowała treść dotychczasowych uprawnień [24].
Obecnie biblioteki uprawnione są do:
udostępniania nieodpłatnego, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarzy utworów rozpowszechnionych (a więc nie tylko opublikowanych),
sporządzania lub zlecania sporządzania egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów.
Ponadto ustanowiono na rzecz bibliotek nowe uprawnienie umożliwiające: udostępnianie zbiorów dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie bibliotek.
Oznacza to, że biblioteki mogą korzystać w wymieniony powyżej sposób z utworów i przedmiotów praw pokrewnych (por. art. 100 pr. aut.) bez konieczności uzyskania zgody podmiotu prawa.
6.2.A. Nieodpłatne udostępnianie utworów
Nieodpłatne publiczne udostępnianie utworów stanowi czynność, która objęta jest monopolem autorskim w ramach prawa użyczania (por. art. 50 pkt 2 pr. aut.). Zgodnie z art. 6 ust. pkt 8 użyczeniem egzemplarzy utworów jest ich przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej. Wprowadzenie tej licencji umożliwia bibliotekom wypełnianie ich podstawowej roli w zakresie udostępniania użytkownikom zbiorów bibliotecznych. Warunkiem skorzystania z tej licencji jest korzystanie z egzemplarzy rozpowszechnionych utworów. Sposób i zakres udostępniania dzieła będą w dużej mierze uzależnione od nośnika, na jakim utwór został rozpowszechniony.
6.2.B. Sporządzanie egzemplarzy utworów rozpowszechnionych
Zakres tej licencji został w istotny sposób zmieniony w porównaniu do uprzednio obowiązującego. Wydaje się jednak, że cel wprowadzenia tej formy licencji dla bibliotek pozostał ten sam, dokonując natomiast interpretacji jej zakresu, można odwoływać się pośrednio do dotychczasowego jej zakresu.
Uprawnieniem przewidzianym w art. 28 pkt 2 objęte jest sporządzanie egzemplarzy (dodatkowych) utworów rozpowszechnionych, które są dokonywane dla realizacji jednego z trzech enumeratywnie wskazanych celów:
uzupełnienia zbiorów — w sytuacji, gdy np. brakuje jednego tomu z kilkunastotomowej serii wydawniczej,
W kategorii pewnej usterki legislacyjnej można potraktować “oddzielne” odwołanie ustawodawcy przy wskazywaniu celów, jakim ma służyć sporządzanie kopii, do pojęcia zachowania i ochrony zbiorów. Wydaje się, że całkiem uzasadnione w kontekście działalności bibliotek będzie stwierdzenie, że zakresy tych pojęć pokrywają się. Biblioteka może sporządzić dodatkowy egzemplarz (w wyjątkowych sytuacjach wydaje się, że także więcej aniżeli jeden egzemplarz) samodzielnie, jak i zlecając dokonanie tej czynności (tj. przygotowanie kopii) innej osobie. Sporządzenie kopii może odbywać się poprzez reprodukcję z własnego egzemplarza, jak i np. egzemplarza wypożyczonego z innej biblioteki. Ustawodawca nie określił rodzaju kopii, jaka może być sporządzona na podstawie niniejszej licencji. Dopuszcza się możliwość sporządzenia kopii cyfrowej dla zachowania zbiorów. Pewne wątpliwości interpretacyjne budzi posługiwanie się przez ustawodawcę w pkt 2 i 3 pojęciem zbiorów (bibliotecznych — przyp. S.S. K.), a nie odwołanie do pojęcia utworów.
6.2.C. Udostępnianie w terminalach znajdujących się na terenie biblioteki
Trzecia z wymienionych w art. 28 pkt 3 pr. aut. form licencji dla bibliotek stanowi novum w prawie polskim. Została ona wprowadzona w 2004 r. i stanowi rezultat implementacji do polskiego porządku prawnego dyrektywy o prawie autorskim w społeczeństwie informacyjnym. W kontekście bibliotek cyfrowych — tworzenia cyfrowych zasobów bibliotecznych odgrywa bardzo istotną rolę.
Na podstawie omawianej licencji biblioteki mogą udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek. Po pierwsze, licencja ta ma służyć wykorzystaniu utworów i przedmiotów praw pokrewnych dla celów badawczych i poznawczych. Wydaje się, że na bibliotekach spoczywa obowiązek dołożenia pewnych starań, aby zapewnić przynajmniej na poziomie minimalnym przestrzeganie spełnienia tego warunku. Może to wiązać się z kontrolowaniem dostępu do zbiorów. Taka kontrola może odbywać się poprzez wprowadzenie dostępu tylko dla czytelników (indywidualne konta czytelników), dla pracowników naukowych i innych osób (studentów), który co do zasady będą wykorzystywać zbiory w celach badawczych.
Pojęcie celu poznawczego, mimo że dosyć szerokie, powinno być na gruncie art. 28 interpretowane wąsko, nie można obejmować nim użytku o charakterze rozrywkowym. Po drugie, udostępnianie zbiorów może odbywać się tylko w terminalach — komputerach, które zlokalizowane są na terenie bibliotek, tj. w pomieszczeniach wykorzystywanych przez bibliotekę (będących własnością biblioteki, jak i wynajmowanych przez nią) na potrzeby prowadzenia działalności bibliotecznej.
7. Umowy z zakresu prawa autorskiego
W tym miejscu chciałabym tylko zasygnalizować pewne wybrane zagadnienia, które mają praktyczne znaczenie dla problematyki zawierania umów z zakresu praw autorskich. Celem tego skrótowego omówienia jest wyjaśnienie podstawowych rozwiązań przyjętych w przygotowanych wzorach umów.
Pytanie 19: Czy biblioteka powinna zawrzeć z podmiotem prawa autorskiego umowę, czy nie będzie wystarczającym uzyskanie zgody na korzystanie z utworu?
W zakresie umów dotyczących autorskich praw majątkowych wyróżniamy umowy o:
przeniesieniu autorskich praw majątkowych,
korzystaniu z utworu (licencje).
Umowa stanowi dwustronną czynność prawną, do której ważności potrzebne jest złożenie oświadczeń woli przez dwie osoby, tj. w przypadku umów autorskich przez podmiot prawa autorskiego (uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych) oraz nabywcę praw. Zgoda natomiast stanowi jednostronne oświadczenie woli. Podmiot prawa może udzielić zgody, która stanowi jednostronne oświadczenie woli, na wykorzystanie utworu na określonych polach eksploatacji. Należy jednak mieć na uwadze, że taka zgoda mogłaby być w każdej chwili odwołana. W przypadku zawarcia umowy strony określają czas obowiązywania takiej umowy. Dlatego tez uważam, że z punktu widzenia ochrony interesów biblioteki celowe jest zawieranie umów licencyjnych na wykorzystanie utworów.
Na potrzeby wykorzystania utworów w bibliotece cyfrowej wystarczające będzie zawarcie przez bibliotekę z podmiotem prawa umowy licencyjnej niewyłącznej. Umowy licencyjne mogą mieć charakter wyłączny lub niewyłączny. W przypadku umów licencyjnych niewyłącznych udzielenie takiej licencji nie ogranicza twórcy w upoważnianiu innych osób do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji.
Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe, jak i umowa licencyjna wyłączna muszą być pod rygorem nieważności zawarte na piśmie (zwykła forma pisemna, do której spełnienia wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu). Formie pisemnej zwykłej równoważne jest oświadczenie woli opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy kwalifikowanego certyfikatu (art. 78 § 2 kc).
Umowa licencyjna niewyłączna może być natomiast zawarta w jakiejkolwiek formie (np. wypełnienie formularza elektronicznego, podpis złożony za pomocą klawiatury komputera w e-mailu). Ze względów dowodowych zalecane jest zawieranie mowy licencyjnej w formie pisemnej zwykłej lub innej, umożliwiającej wykazanie (udowodnienie) zawarcia takiej umowy.
Ustawa o prawie autorskim wprowadza pewne rozwiązania prawne, których celem jest ochrona interesów twórców. Wskażę tylko na dwa z nich, które mają znaczenie w kontekście omawianej problematyki. Pierwsze, zawarte w art. 43 pr. aut. domniemanie odpłatności: nieodpłatny charakter licencji musi wynikać z wyraĄnego oświadczenia woli licencjodawcy. Drugie uregulowanie, zawarte w art. 41 ust. 1 pkt 2 pr. aut., z którego wynika, iż umowa licencyjna obejmuje pola eksploatacji wyraĄnie w niej wymienione. Nie domniemywa się zakresu nabytego prawa. Zatem bardzo istotne jest dokładne określenie w umowie pól eksploatacji, w stosunku do których zostanie udzielona zgoda na korzystanie z utworu.
[1] Art. 1 pkt 8 ustawy z dnia 1 kwietnia 2004 r., opubl. w Dz. U. nr 91, poz. 869.
[2] Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r., opubl. w Dz. U. nr 128, poz. 1402.
[3] Dyrektywa z dnia 11 marca 1996 r., opubl. J.O. L 77 z 27.03.1996 r.
[4] Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r., opublikowana w Dz. U. nr 85, poz. 539.
[5] BARTA, J., MARKIEWICZ, R. Wirtualne biblioteki a prawo autorskie. In KOCÓJOWA, W. (red.) Przestrzeń informacji i komunikacji społecznej. Księga pamiątkowa ku czci prof. Wandy Pindlowej. Kraków: ZN UJ PzBiIN, 2004, z. 10, s. 116.
[6] Ustawa z dnia 12 września 1990 r., opubl. w Dz. U. z 1990 r., nr 65, poz. 385.
[7] Szczegółowo por. SKUBISZ, R., SKRZYDŁO-TEFELSKA, E. (red.). Prawo europejskie. Zarys wykładu. Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003, s. 135-136.
[8] Opublikowana m.in. w zbiorze: BARTA, J., MARKIEWICZ, R. Prawo autorskie. Przepisy. Orzecznictwo. Umowy międzynarodowe. Warszawa: „ABC”', 2002, s. 833 i nast., dalej cyt. jako BARTA, J., MARKIEWICZ, R.Prawo autorskie. Przepisy.
[9] BARTA, J., CZAJKOWSKA-DĄBROWSKA, M., ĆWIĄKALSKI, Z., MARKIEWICZ, R., TRAPLE, E. Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Warszawa 2001, s. 68-69.
[12] Art. 33 pkt 3 pr. aut. Wolno rozpowszechniać w encyklopediach i atlasach - opublikowane utwory plastyczne i fotograficzne, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Twórcy przysługuje wówczas prawo do wynagrodzenia.
[13] Ostatnie z wymienionych w art. 50 pkt 3 pr. aut. pól eksploatacji obejmuje udostępnianie dzieł w ramach przekazu on demand w sieciach
[14] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. Warszawa 2005, s. 418-419.
[15] Por. BARTA, J., MARKIEWICZ, R. Internet a prawo, Kraków: „Universitas”, 1998, s. 134 i nast.; Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, tamże, s. 425.
[16] Szczegółowo por. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, tamże, s. 444-447.
[17] Szczegółowo por. System prawa prywatnego. Tom 13 Prawo autorskie, s. 340 i nast.
[18] Szczegółowo na temat instytucji dozwolonego por. System prawa cywilnego. Tom 13. PREUSSNER-ZAMORSKA J., Prawo autorskie, s. 351 i nast.
[19] Tak, E. Traple [w:] Komentarz ..., str. 282 r.
[20] E. Traple [w:] Komentarz ..., str. 282.
[21] E. Traple [w:] Komentarz ..., str. 336.
[22] E. Traple [w:] Komentarz ..., str. 336.
[24] Nie omawiam szczegółowo w niniejszej opinii licencji dla bibliotek w jej poprzednim brzmieniu.
Analizę wykonano na zlecenie BGUMK w ramach projektu Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa z funduszy Unii Europejskiej.
©Sybilla Stanisławska-Kloc, Kraków marzec 2005 r.
Umowa licencyjna niewyłączna
Umowa zawarta w dniu ............................... 2005 r.
twórcą (imię i nazwisko)
dokładny adres zamieszkania .............................................................................
e-mail .............................................................................
zwanym dalej “licencjodawcą”
Biblioteką Główną Uniwersytetu..................................................................— reprezentowaną przez
imię i nazwisko ..............................................................................
zwaną dalej “licencjobiorcą”.
1. Przedmiotem niniejszej umowy jest utwór zatytułowany ..............................................................................
1. Licencjodawca oświadcza, że niniejsze dzieło nie narusza praw osób trzecich. Utwór został przygotowany z poszanowaniem
praw autorskich innych twórców.
2. Licencjodawca oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa majątkowe w zakresie objętym niniejszą umową.
Korzystanie z dzieła przez licencjobiorcę nie będzie naruszać praw osób trzecich.
1. Licencjodawca udziela licencjobiorcy licencji na korzystanie z utworu określonego w § 1.
2. Licencjodawca udziela licencjobiorcy zgody na korzystanie z utworu na następujących polach eksploatacji:
a) zwielokrotnienia utworu techniką cyfrową (digitalizacja),
b) wprowadzanie utworu, jak i jego części do pamięci ogólnie dostępnego komputera,
c) wprowadzanie utworu do pamięci komputera udostępnianego na terenie biblioteki i zezwalanie
na dokonywanie zwielokrotniania w formie wydruku komputerowego przez korzystających
w ramach dozwolonego użytku osobistego,
d) rozpowszechnianie utworu on-line (skreślić nieważne):
udostępnienie w Internecie dla wszystkich bez ograniczeń,
udostępnianie on-line włącznie studentom UMK,
udostępnianie on-line studentom uczelni regionu kujawsko-pomorskiego,
udostępnianie on-line w Internecie dla wszystkich z wyłączoną możliwością sporządzenia kopii,
inne ograniczenie..................................................................
3. Licencja niniejsza ma charakter nieodpłatny.
1. Umowa niniejsza zostaje zawarta na:
okres od............................... do...............................
czas nieokreślony.................................................................
2. Licencjodawca może umowę niniejszą wypowiedzieć z zachowaniem terminu wypowiedzenia 2 miesięcy.
Licencjodawca wyraża zgodę na zmianę formatu dokumentu, w jakim pierwotnie został zapisany utwór, bez zmiany jego treści,
w zakresie uzasadnionym korzystaniem z utworu na podstawie niniejszej licencji.
Licencjobiorca przekazuje licencjodawcy kopie utworu w formie:
drukowanej .............................................................................
pliku elektronicznego .............................................................................
Licencjobiorca wyraża zgodę na przetwarzanie danych osobowych w celach związanych z funkcjonowaniem biblioteki cyfrowej.
Umowa niniejsza w formie pisemnej, wypełniona w 2 egzemplarzach, zgodnie z wolą licencjodawcy i podpisana przez licencjodawcę
zostanie przesłana do licencjobiorcy, który po podpisaniu obu kopii jedną z nich odeśle licencjodawcy w ciągu 14 dni.
PODPIS Licencjobiorcy PODPIS Licencjodawcy
Umowa licencyjna niewyłączna
Umowa zawarta w dniu ....................................................2005 r.
Wydawcą
(nazwa,)............................................................................
wpisany do KRS pod numerem ....................................................................................
z siedzibą ....................................................................................
e-mail ....................................................................................
reprezentowany przez (imię i nazwisko)...........................................................................
zwanym dalej “licencjodawcą”
Biblioteką Główną Uniwersytetu.........................................................................— reprezentowaną przez
imię i nazwisko .....................................................................................
zwaną dalej “licencjobiorcą”.
1. Przedmiotem niniejszej umowy jest utwór zatytułowany ......................................................................................
Autorem utworu jest .....................................................................................
1. Licencjodawca oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa majątkowe w zakresie objętym niniejszą umową.
Korzystanie z dzieła przez licencjobiorcę nie będzie naruszać praw osób trzecich.
1. Licencjodawca udziela licencjobiorcy licencji na korzystanie z utworu określonego w § 1.
2. Licencjodawca udziela licencjobiorcy zgody na korzystanie z utworu na następujących polach eksploatacji:
a) zwielokrotnienia utworu techniką cyfrową (digitalizacja),
b) wprowadzanie utworu, jak i jego części do pamięci ogólnie dostępnego komputera,
c) wprowadzanie utworu do pamięci komputera udostępnianego na terenie biblioteki i zezwalanie
na dokonywanie zwielokrotniania w formie wydruku komputerowego przez korzystających
w ramach dozwolonego użytku osobistego,
d) rozpowszechnianie utworu on-line (skreślić nieważne):
udostępnienie w Internecie dla wszystkich bez ograniczeń,
udostępnianie on-line włącznie studentom UMK,
udostępnianie on-line studentom uczelni regionu kujawsko-pomorskiego,
udostępnianie on-line w Internecie dla wszystkich z wyłączoną możliwością sporządzenia kopii,
inne ograniczenie.........................................................................
3. Licencja niniejsza ma charakter nieodpłatny.
1. Umowa niniejsza zostaje zawarta na:
okres od.......................................................................... do..........................................................................
czas nieokreślony..........................................................................
2. Licencjodawca może umowę niniejszą wypowiedzieć z zachowaniem 6-miesięcznego terminu wypowiedzenia.
Licencjodawca wyraża zgodę na zmianę formatu dokumentu, w jakim pierwotnie został zapisany utwór, bez zmiany jego treści,
w zakresie uzasadnionym korzystaniem z utworu na podstawie niniejszej licencji.
Licencjobiorca przekazuje licencjodawcy kopie utworu w formie:
drukowanej ......................................................................................
pliku elektronicznego ......................................................................................
Licencjobiorca wyraża zgodę na przetwarzanie danych osobowych w celach związanych z funkcjonowaniem biblioteki cyfrowej
(dotyczy wydawcy — osoby fizycznej).
Umowa niniejsza w formie pisemnej, wypełniona w 2 egzemplarzach, zgodnie z wolą licencjodawcy i podpisana przez licencjodawcę
zostanie przesłana do licencjobiorcy, który po podpisaniu obu kopii jedną z nich odeśle licencjodawcy w ciągu 14 dni.
PODPIS Licencjobiorcy PODPIS Licencjodawcy
|
|
