Podmiot, orzeczenie i czas teraźniejszy czasownika

Podobnie jak w przypadku zaimków, podmiot i orzeczenie w nahuatl nie stanowią niezależnych słów, a wyraża się przez dodanie odpowiedniego przedrostka do czasownika. Przedrostki podmiotu istnieją tylko dla pierwszej i drugiej osoby obu liczb, w trzeciej osobie mamy "czysty" czasownik bez żadnych dodatków.

NI- (ja) TI- (ty) -    (on)

TI-  (my) AM- (wy) (lub an-, według zasad fonetyki) -     (on)

W liczbie mnogiej, poza przedrostkiem podmiotu, na końcu czasownika dodajemy "glottal stop" czyli -h (albo, jak kto woli, ')

Jak wspominałam w pierwszej lekcji, w nahuatl często pomija się czasownik "być". Tak więc można powiedzieć np. "ja jestem człowiekiem" używając tylko rzeczownika tlacatl oraz przedrostka podmiotu:

Nitlacatl - ja jestem człowiekiem
Titlacatl - ty jesteś człowiekiem
Tlacatl - on/ona jest człowiekiem
Titlacah - my jesteśmy ludźmi
Antlacah - wy jesteście ludźmi
Tlacah - oni/one są ludźmi

Przypominam, że -i jest samogłoską słabą i zanika kiedy stoi obok innej samogłoski (patrz lekcja 2). Od słowa ahtlacatl ("zły człowiek", dosł. "ktoś nieludzki") mamy więc następujące formy:

Nahtlacatl - ja jestem złym człowiekiem
Tahtlacatl - ty jesteś złym człowiekiem
Ahtlacatl - on jest złym człowiekiem
Tahtlacah - my jesteśmy złymi ludźmi
Amahtlacah - wy jesteście złymi ludźmi
Ahtlacah - wy jesteście złymi ludźmi

Jeżeli czasownik zaczyna się na -i, a przedrostek się na -i kończy, zgodnie z zasadami ortografii piszemy tylko jedno -i, np. słowo icnotlacatl ("sierota") tworzy formę nicnotlacatl itd.

Zasady tworzenia zdań z czasownikami są identyczne. Czasownik cochi ("spać") odmienia się następująco:

nicochi - ja śpię ticochi - ty śpisz cochi - on śpi

ticochih - my śpimy ancochih - wy śpicie cochih - oni śpią

Inne przykłady:

choca (płakać) - temo (schodzić) - nemi (żyć) - miqui (umierać) - paqui (być szczęśliwym) - tzahtzi (krzyczeć) -

nichoca (ja płaczę) titemo (ty schodzisz) nemi (on żyje) timiquih (my umieramy) anpaquih (wy jesteście szczęśliwi) tzahtzih (oni krzyczą)

Uwaga:
powyższe przedrostki oznaczają podmiot w zdaniu i mogą występować tylko razem z czasownikiem. Poza tym występują jeszcze "normalne" zaimki osobowe (tzw. niezależne zaimki), czyli odrębne słowa dające się tłumaczyć "ja", "ty" itp. (skrócone formy, które podaję w nawiasach, też bywają używane, ale rzadziej)

nehuatl (też: nehua lub neh) tehuatl (tehua, teh) - ty yehuatl (yehua, yeh) - on

tehuantin - my amehuantin - wy yehuantin - oni

Funkcjonują tak jak w języku polskim, czyli mogą oznaczać zarówno podmiot, jak orzeczenie, ale NIGDY NIE ZASTĘPUJĄ przedrostka podmiotu lub orzeczenia. Mogą najwyżej występować obok niego, np.

nehuatl nichoca (ja płaczę)
tehuatl titemo (ty schodzisz)
yehuatl nemi (on żyje)
tehuantin tinemih (my żyjemy)
amehuantin ancochih (wy śpicie)
yehuantin caquih (oni słyszą)

Dopełnienie również wyraża się przedrostkiem, który wstawiamy za sufiksem podmiotu, a przed czasownikiem.

NECH- (mnie) MITZ- (ciebie) C- lub QUI- (jego, ją, to)

TECH- (nas) AMECH- (was) QUIN- lub QUIM- (ich, je)

C- i qui- może odnosić się zarówno do osób, jak do rzeczy. Użycie jednej z tych dwóch form wynika z zasad ortografii nahuatl: c- stawiamy wtedy, kiedy obok (przed lub za przedrostkiem) jest samogłoska, a qui- (czytane "ki") w pozostałych przypadkach, czyli kiedy z żadną samogłoską nie sąsiaduje. To ma na celu uniknięcie powstania kombinacji głosek, jakie nie występują w nahuatl: dwóch spółgłosek na początku wyrazu albo trzech w środku.

W zdaniu (przykładowo z czasownikiem notza, "wołać") kolejność części zdania wygląda następująco:

podmiot -	orzeczenie -	dopełnienie
NI	MITZ	NOTZA
ja	cię	wołam

nimitznotza - ja cię wołam
tinechnotza - ty mnie wołasz
ticnotza - ty go wołasz
tamechnotzah - my was wołamy
antechnotzah - wy nas wołacie
tiquinnotza - ty ich wołasz
nechnotzah - oni nas wołają
nechnotza - on nas woła

caqui (słyszeć)
   niccaqui (ja go słyszę)
   quicaqui (on go słyszy)
   ancaqui (wy go słyszycie)
altia (kąpać)
   nicaltia (ja go kąpię)
   caltia (on go kapie)
   ancaltia (wy go kąpiecie)

Zgodnie z hiszpańską ortografią (patrz Podstawowe wiadomości) c- przed e lub i czyta się jak "s", wiec żeby zachować dźwięk "k" zamienia się go na qu:

ehua (podnosić)
    niquehua (ja to podnoszę)
itta (widzieć)
    tiquitta (ty go widzisz)

Zgodnie z zasadą fonetyki nahuatl, o której już była mowa, kiedy quin- poprzedza samogłoskę albo m lub p, zamienia się na quim-

icali (atakować)
    niquimicali (ja ich atakuję)
machtia (uczyć)
    tiquimmachtia (ty ich uczysz)
palehuia (pomagać)
    quimpalehuiah (oni im pomagają)

inne czasowniki:
cua (jeść)
chihua (robić)
nequi (chcieć)
pia (mieć)
pohua (liczyć)

Uwaga:
Nawet jeśli w zdaniu dopełnienie jest określone (np. ja widzę człowieka), musi poza nim występować przedrostek dopełnienia, np.:

Niccaqui in telpochtli. -     Ja [go] słyszę chłopca.
Tiquitta in tahtli. -           Ty [go] widzisz ojca
Anquinnotzah in cihuah. -  Wy [je] wołacie kobiety.
Quipalehuiah in intah. -     Oni [mu] pomagają swojemu ojcu.

Zaimki nieokreślone

Jeden z zaimków nieokreślonych (te-, czyli "ktoś") poznaliśmy już w lekcji drugiej.
Istnieje jeszcze zaimek tla-, czyli "coś". Oba mogą pełnić funkcję przedrostka orzeczenia, stojąc między przedrostkiem podmiotu a czasownikiem.

caqui (słyszeć)     nitecaqui (słyszę kogoś)
                          nitlacaqui (słyszę coś)
itta (widzieć)        niteitta (widzę kogoś)
                          nitlaitta (widzę coś)

Istnieje też złożenie tetla, oznaczające "coś komuś" lub "coś od kogoś"

maca (dawać)               nitetlamaca (ja daję coś komuś)
ittitia (pokazywać)         titetlaittitia (ty coś komuś pokazujesz)

Zaimki nieokreślone mogą współwystępowywać w zdaniu z określonymi przedrostkami podmiotu lub orzeczenia, zależnie od tego, co chcemy powiedzieć, a tłumaczenie zależy wtedy od kontekstu np.:

Nictemaca in quemitl (ja daję komuś ubranie)
Tiquintlamaca in cocone (ty dajesz coś dzieciom)
Quiteittitia in ical (On pokazuje swój dom komuś)
Quintlaittitia in tetecuhtin. (on pokazuje coś władcom)

Przykłady zdań:

Itah Juan quimaca itlal inan Maria.
     Ojciec Juana daje swoją ziemię matce Marii.

Juan nechmaca itlal.
     Juan daje mi swoją ziemię.

Ale może być również: Nechmaca Juan itlal ihuan ical.
     Juan daje mi swoją ziemię i swój dom.

Niquimmaca notlal nopilhuan.
     Daję swoją ziemię moim dzieciom.

Quicahua in Ana in ical.
     Anna wychodzi ze swojego domu.

Quicahua Juan in ical in itah.
     Juan wychodzi z domu swojego ojca.

Imaxca techmaca totah ihuan tonan.
     Nasz ojciec i matka daja nam swoją własność.

Canin tiquitta nonan?
     Gdzie widzisz moją matkę?

Ompa tiquimitta topilhuan.
     Widzimy tam nasze dzieci.

Jak widać, kolejność wyrazów w zdaniu może być różna, i znaczenie trzeba odczytywać z form gramatycznych i kontekstu.

ĆWICZENIA

Ćwiczenie 1
Przetłumacz na język polski:
choca
tichocah
nemi
ancaquih
timiquih
nitemo
temo
paquih
antemoh
tzatzih
ticochih
timiqui
tehuantin tichocah
choca yehuatl?
annemih nican
nehuatl amo nitzahtzi
ancochih amehuantin?
campa antemoh yehuantin?
tinemi nican tehuatl?
tichocah tehuatl ihuan nehuatl?
Malintzin ihuan ipil cochih?

Ćwiczenie 2
Przetłumacz na nauhatl:
Gdzie mieszkasz? (tu: żyjesz)
Wy jesteście szczęśliwi.
Mieszkam w Meksyku.
Nie płaczemy.
Ona krzyczy.
Śpimy w domu.
Wy śpicie na drodze.
Nie umieram.
My płaczemy tutaj, on płacze tam.
Czy oni mieszkają w swoim domu?
Ja, mój ojciec i moja matka śpimy w naszym domu.
Jej dziecko nie żyje.
Wasz ojciec krzyczy na targu.

Ćwiczenie 3
Przetłumacz na język polski:
Nocihuah quinequi oquichtli.
Nehuatl nicpia nocal nican Mexico.
Tehuatl ticcua in tochtli.
Nictlamaca in nantli.
Yehuantin amo quicauh intoch.
In tlacatl ihuan cihuatl quicuah michin.
Nehuatl amo nicchihua ical in tahtli.
Amehuantin anquinchihuah calli.
In tototl ihuan itzcuintli tlacaquih.
Tiquitlaittia in tlacatl.
Anquintlamaca in totome.
Tehuantin titepohua.

Ćwiczenie 4
Przetłumacz na nahuatl:
Chcesz psa?
Budujemy dom twojego dziadka.
Ty dajesz coś swojej matce.
Oni mają świątynię i targ.
Nie chcemy ziemi twoich ludzi.
Ojciec i matka pokazują coś ludziom.
Dziadek mężczyzny daje komuś psa.
Jem króliki i ryby.
Kobieta władcy widzi wroga.
Nie chcę ptaka, chcę psa.
Czy masz targ na swojej ziemi?

Ćwiczenie 5
Przetłumacz i odpowiedz na pytania:
Campa choca ipil in cihuatl?
Nemih itah ihuan inan ican Mexico?
Itzcuintli quipia ical?
Tinemih ipan totlal?
Tzahtzi tonan itic teocalli?
Campa nemih motzcuin ihuan motoch?
Amotah nemi ipan ical in icih?
Tocochih?
Campa antemoh?
Ticnequi tehuatl nocal?
Amehuantin anquichihuah amocal nican?
Tehuantin quicuah tochtli?
Niquimpohua tetl?

---